O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti Ekologiya va geografiya kafedrasi

Organik changlar. Bu guruhga yog`och, ko`mir, torf, o`simliklar va hayvonot changlari (masalan, paxta, pilla, qog`oz va boshqa xom-ashyolarga ishlov berish paytida hosil bo`ladigan chanular) kiradi.

Anorganik changlar. Kvars, sopol, marmar, sement, ohak, tuproq, ma`danlar va boshqa materiallarga ishlov berish paytida hosil bo`ladigan changlar ushbu guruhga kiradi.

Zaharli changlar.

Portlovchi changlar

Yonuvchi changlar

Zarrachalarning o`lchamiga qarab, changlar 3 guruhga bo`linadi.

1. 
   Ko`zga ro`rinuvchi changlar. Bunday chang zarrachalarning o`lchami 10 mkm dan katta bo`lib, ular o`z oq`irligi bilan bemalol cho`ka oladi.
   
2. 
   Miqroskopik changlar. Ularning o`lchami 0,25 - 10,0 mkm atrofida bo`lib, yerga asta-sekinlik bilan cho`kishi mumkin.
   
3. 
   Ultramiqroskopik changlar. O`lchami 0,25 mkm dan kichik bo`lgan bu changlar havoda muallaq turadi va ularni tlektron miqroskoplar yordamida ko`rish mumkin.
   

O`lcfmi 10 mkm dan kichik dispers sistemalarga, ayerozollar deb ataladi. Chang va ayerozollarning o`lchami qancha kichik bo`lsa, ular nafas olish yo`llari orqali organizmga tez singib boradi.
Chang zarrachalarining solishtirma yzalari kattaligi tufayli ular tez yonuvchan va portlash xususiyatiga ega. Agar yuzasi 1 sm² ga teng bo`lgan qattiq jismni yzalari 0,1 mkm<sup>2</sup> ni tashkil etadigan kublarga bo`lsak, unda kublarning umumiy yon yuzalari 6 sm² dan 60 m² gacha bo`lishi mumkin. Demak, chang zarrachalarining harakatlanishiga ularning o`lchami, massasi, zichligi va solishtirma yuzasi katta ta`sir ko`rsatadi.
Ishlab chiqarish korxonalarida 1 m³ havo tarlibida 100 mg va hatto undan ham ortiq chang zarrachalari bj`lisi tabiiy holder. Shuning uchun gaz, buq` va changlarning xavfigiga qarab, ish joylarida ularning havodagi ruxsat etilgan chegaraviy konsentrasiya (RECHK) lari belgilab qo`yilgan bo`ladi.Changlarning kimyoviy tarkibiga qarab, ish joylari uchun 10/mg^{3 gacha va aholi yashaydigan hududlar uchun esa 0,5} mg/m³ gaca RECHK lari belgilangan.
Agar havo tarkibida uglerod oksidining miqdori 50, 100 va 200 mg/m³ ni tashkil etsa, unda ishchiga mos ravishda 1 soat, 30 daqiqa va 15 daqiqa ishlashga ijozat beriladi.
Qurilish sanoatida ishlatadigan sement tarkibida xrom (У1) mavjud Uning hatto 0,001 % miqdorda mavjudligi alltrgiya kasalligini qo`zq`tadi. Xromdan terini oshlashga ham keng qo`llaniladi. Demak, korxonalarda zararli moddalarning RECHK lariga ahamiyat berish kata ahamiyatga ega.
Shuni ham alohida ta`kidlash kerakki, korxonalarda change havo yoki gazlarni tozalash uchun chang zarrachalarining tabiani va o`lchamlariga qarab, tozalash usuli va qurilmalari tanlab olinadi.
Mа’lumki, ishlаb chiqаrish kоrхоnаlаridа mаtеriаllаrni yanchish, аrаlаshtirish, uzаtish vа quritish jаrаyonlаridа zаrrаchаlаrining o’lchаmi 3-70 mkm аtrоfidа bo’lgаn chаnglаr pаydо bo’lаdi. Yoqilg’ilаrni yoqish pаytidа tutunlаr, bug’lаrni kоdеnsаtsiyalаshdа esа tumаnlаr pаydо bo’lаdi. Tutun vа tumаnlаr tаrkibidаgi qаttiq vа suyuq zаrrаchаlаrning o’lchаmi 0,3 – 5,0 mkm аtrоfidа bo’lishi mumkin.
Shuni аlоhidа tа’kidlаsh kеrаkki, zаrаrli mоddаning insоn оrgаnizmigа singib bоrishi turli kаsаlliklаrni pаydо bo’lishigа sаbаbchi bo’lаdi. Shuning uchun аtmоsfеrа hаvоsini tоzаlаsh kаttа аhаmiyatgа egа.
Bundаn tаshqаri, hоzirgi pаytdа аtmоsfеrа hаvоsining sun’iy iflоslаnishi insоn fаоliyati bilаn chаmbаrchаs bоg’liq bo’lib, uning tаbiiy iflоslаnishidаn ustunlik qilmоqdа. Bu esа аsmоsfеrа hаvоsini tоzаlаb turishni tаqаzо etаdi.

Ma’lumki atmosfera havosiga chiqariladigan barcha chiqindilar havo tarkibini buzib ko’pgina kasalliklarni kelib chiqishiga sabab bo’ladi. SHuning uchun atrof-muhit musaffoligini saqlash katta iqtisodiy-ijtimoiy va ekologik ahamiyatga ega.
Atmosfera havosini zaharli gazlardan tozalash asosan 2 usulda amalga oshiriladi:

1. 
   Atmosfera havosini quruq usulda tozalash.
   
2. 
   Atmosfera havosini ho’l usulda tozalash.
   

Atmosfera havosiga chiqariladigan quruq chang zarrachalarning o’lchamlariga qarab, havo changdan quyidagi tozalash qurilmalari yordamida tozalanadi.

1. 
   Chang cho’ktirish kameralari.
   
2. 
   Siklonlar.
   
3. 
   Skrubberlar.
   
4. 
   Filtrlar.
   
5. 
   Elektr filtrlar.
   
6. 
   Absorberlar.
   

Ushbu tozalash kurilmalarining ishlash prinsiplari va texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari bilan tanishib chiqamiz. Ularning orasida chang cho’ktirish kameralari alohida o’rin egallaydi.