O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. K. Umarova. G. Q. Salijanova

8.3. Quyultirish jarayonni 
Quyultirish deb, bo‘tana tarkibidagi qattiq zarrachalarni og‘irlik kuchi yoki markazdan 
qochuvchi kuch ta’sirida cho‘ktirib, suyuq fazani ajratib olishga aytiladi. 
Quyultirish mahsulotning mineral va granulometrik tarkibiga, zarrachalarning 
shakliga, suyuqlikning qovushqoqligiga, bo‘tananing haroratiga, muhitning pNi ga, 
bo‘tananing tarkibida mahsus kiritiluvchi bor yo‘qligiga va h.k. larga bog‘liq. 
QUYULtirishdan maqsad, tarkibida 50-70% qattiq zarrachalarni 
saqlovchi 
quyultirilgan mahsulot olishdan iboratdir. Bunda tinitish va toza suyuq faza olish 
masalasi ham hal etiladi. 

---

286 
Quyultirishda qattiq zarrachalarning suyuq fazada og‘irlik kuchi ta’sirida cho‘kishni 
sizish orqali cho‘kish bilan taqqoslaganda bu jarayonda umumiylikni hamda farqni 
kuzatish mumkin. Umumiylik shundan iboratki, ikkala jarayonga ham og‘irlik kuchi 
ta’sir etadi. Farqi esa sizdirishda suyuqlik qattiq zarrachalar orasidan sizib o‘tsa, 
quyultirishda esa qattiq zarrachalar suyuqlik orasidan o‘tib cho‘kadi. 
Quyultirishda quyidagi dastgohlar va moslamalar ishlatiladi. 
1. Bo‘tananing ajralish og‘irlik kuchi ta’sirida boruvchi dastgohlar: 
a) uzluksiz ta’sirli - piramidal tindirgich, konusli quyultirgichlar, silindrlik 
quyultirgichlar. 
b) davriy ta’sirli - tashqi tindirgichlar: bo‘larga hovuzlar, havzalar, shlamli basseynlar. 
2. Bo‘tananing ajralishi markazdan qochuvchi kuch ta’sirida boruvchi dastgohlar: 
- gidrosiklonlar, cho‘ktiruvchi tsentrifugalar.
- bo‘tananing ajralish og‘irlik kuchi ta’sirida boradigan dastgoh va moslamalar katta 
chan va hovuzlardan iborat bo‘lib, ularga bo‘tana uzluksiz yoki davriy ravishda 
beriladi. 
Bo‘tanadagi muallaq qattiq zarrachalar cho‘kma hosil qilib, sekin cho‘kadi, cho‘kma 
zichlashib, ma’lum miqdorda yig‘ilgandan keyin apparatdan chikarib olinadi. Tingan 
suvning yuqori qatlamlari dastgoh devorlari orqali quyulib tushadi. 
Bo‘tananing ajralishi markazdan qochuvchi kuch ta’sirida boruvchi 
dastgohlarda bo‘tana aylanma harakatga keltiriladi. Aylanish natijasida hosil bo‘lgan 
markazdan qochuvchi kuch ta’sirida qattiq zarrachalar dastgoh devoriga tomon 
uloqtiriladi, tingan suv esa aylanish markazida yig‘iladi. 
a) 1m
3
bo‘tanadagi qattiq zarrachalar Vq va suyuq zarrachalar Vs ning hajmi: 
;
;



T
V
T
V
с
к



(8.12) 
b) S : Q (nisbati og‘irlik buyicha) 
;
1000
)
(
:
T
x
T
К
С




( 8.13) 
v) 1m
3
bo‘tanadagi qattiq zarrachalarning og‘irligi: 

---

287 
1
1000




n
К
(8.14) 
g) bo‘tananing zichligi (kg/m
3
) 
;
1000
)
(



Т


(8.15) 
d) kattiq zarrachalarning og‘irlik buyicha konsentratsiyasi. 
;
100



T
C
(8.16) 
;
1000
1000






n
К
(8.17) 
bu yerda: г – qattiq zarrachalarning zichligi: kg/m
3 
Quyultirgichlardagi 
bo‘tananing 
yuqori 
qatlamlarida 
qattiq 
zarrachalarning 
konsentratsiyasi 
unchalik 
yuqori 
emas, 
shuning 
uchun 
zarrachalar 
erkin 
tushishsharoitida zarrachalarning o‘lchami va zichligiga bog‘liq holda maksimal tezlik 
bilan cho‘kadi. 
Bo‘tananing quyi qatlamlarida qattiq zarrachalarning konsentratsiyasi ortishi 
bilan ularning cho‘kishi tezligi kamayadi. Zarrachalarning konsentratsiyasi ma’lum 
chegaraga etganda, ularning cho‘kishi, siqilib tushishsharoitida amalga oshadi. Bunda 
yirik tez cho‘kuvchi zarrachalar bilan birga cho‘kadi. Cho‘kmaning zichlashishida 
(siqilishida) qattiq zarrachalarning konsentratsiyasi maksimumga etadi, ularning 
cho‘kish tezligi esa nolga yaqinlashadi. 
Quyultirilgan bo‘tananing zichligi qattiq zarrachalarning o‘lchami va tuzilishiga bogliq. 
Zarrachalarning erkin tushishsharoitida cho‘kish tezligi kichik o‘lchamli zarrachalar 
uchun Stoks formulasi orqali ifodalanadi: 
;
)
(
545
,
0





d
V
(8.19) 
Zarrachalarning siqilib tushish tezligi quyidagi formula orqali ifodalanadi: 
0
V
V
ct


(8.20) 

---

288 
bu yerda:
d- zarrachaning diametri; mm 
b-qattiq zarrachalarning zichligi; kg/m
3 
г - suyuq zarrachaning zichligi kg/m
3. 

- muhitning qovushqoqligi; Pa s 

- koffitsent 
(g‘ovaksimon)