O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. K. Umarova. G. Q. Salijanova

2.9. Og‘ir suyuqliklarda boyitish 
Og‘ir muhitlarda boyitishmineral zarrachalarning zichligiga qarab ajralishiga 
asoslangan. Agar boyitilayotgan mahsulotni zichligi ajraladigan minerallar zichligining 
orasidagi muhitga (suyuqlikka) solinsa, zichligi muhitning zichligidan kichik minerallar 
suyuqlik yuzasiga qalqib chiqadi, zichligi muxitning zichligidan katta minerallar pastga 
cho‘kadi. 
Og‘ir muhit sifatida organiqsuyuqliklar, tuzlarning eritmalari va suspenziyalar 
ishlatiladi. 
Organiq og‘ir suyuqliklar (trixloretan, zichligi 1460 kg/m
3
, dibrometan, zichligi 
2810 kg/m
3
, va tuzlarning eritmalari zaharliligi, narxining balandligi, boyitish 
mahsulotlari bilan ko‘p miqdorda yo‘qolishi va regenyeratsiyasiga sarf-harajatning 
yuqoriligi tufayli sanoat maqsadlari uchun deyarli qo‘llanilmaydi. Ular asosan 
laboratoriya tajribalari uchun ishlatiladi. Amalda og‘irsuspenziyalarda boyitish keng 
qo‘llaniladi. 
Suspenziya yuqori zichlikdagi mayin zarrachalarning suv bilan mexaniq 
aralashmasidir.Suvdagi muallaq zarrachalar og‘irlashtirgich yoki suspenzoid deyiladi. 

---

73 
Og‘irlashtirgichsifatida pirit, pirrotin, barit, magnetit, galenit kabi minerallar yoki 
temirning kremniy bilan qotishmasi ferrosilitsiy ishlatiladi. Ularning orasidagi ko‘proq 
ishlatiladigani ferosilitsiy, magnetit va galenitdir. Suspenziya sh,15 mm yiriklikda 
yanchiladi. 
52shsh kg/m
3
zichlikka ega magnetitdan 26shsh kg/m
3
gacha zichlikka ega 
bo‘lgansuspenziya tayyorlash mumkin. Agar suspenziya tayyorlash uchun yanchilgan 
ferrosilitsiy (zichligi 69shsh kg/m
3
) ishlatiladigan bo‘lsa, suspenziya’ning zichligi 
32shsh kg/m
3
ga etishi mumkin; agar granulalangan ferrosilitsiy ishlatilsa, 
suspenziya’ning zichligi 38shsh kg/m
3
). 
Suspenziya’ning eng asosiy xossalari uning zichligi, qovushqoqligi va 
barqarorligidir. 
Suspenziya’ning zichligi (kg/m
3
) unda mineral zarracha aralashmalarining ajralish 
imkoniyatlarini belgilaydi va quyidagi formuladan hisoblanadi: 

s
= 

+ (

- 

) s / 

( 2.35 ) 
bu yerda: 

- suyuq fazaning zichligi, kg/m
3

- og‘irlashtirgichning zichligi,kg/m
3
s - 1 m
3
suspenziyadagi oairlashtirgichning miqdori, kg. 
Suv uchun: 

s
= 1000 + (

- 1000) s/

( 2.36 ) 
Bundan 
s = 

(

s
- 1000) / (

- 1000) (2.37) 
Rudani og‘ir suyuqliklarda samarali boyitish uchun suspenziya’ning 
qovushqoqligi kichik bo‘lishi kerak. shuning uchun suspenziyada katta miqdorda 
shlamlarning yig‘ilishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak, shuning uchun dumaloq shakldagi 
zarrachali oairlashtirgichning og‘irlik ulushi 80 % ni tashqil qilishi mumkin bo‘lgan 
holda, xajmiy ulushi 25 % dan oshmasligi kerak. 

---

74 
Suspenziya’ning barqarorligi og‘irlashtirgich konsentrattsiyasining turli 
balandlikdagi qatlamlarda doimiylik darajasi bilan harakterlanadi. 
Mayin zarrachali suspenziyalar yuqori qovushqoqlikka ega bo‘lsa ham 
barqarordir. 
Boyitish amaliyotida suspenziya’ni barqarorlashtirish uchun turli usullar 
qo‘llaniladi: yuqoriga ko‘tariluvchi suyuqlik oqimini hosil qilish, mexaniq aralashtirish, 
gorizontal aralashtirish tezligini oshirish, suspenziyaga loy qo‘shish va h.k. 
Suspenziyada mayin shlam va loyning miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, suspenziya 
shuncha barqaror bo‘ladi. Shu bilan bir vaqtda uning qovushqoqligi ham ortadi, bu esa 
mayda zarrachali mahsulotning ajralishini keskin yomonlashtiradi. 
Og‘ir suspenziyalarda 3-300 mm yiriklikdagi rudani boyitish mumkin. Agar 
boyituvchi apparat sifatida gidrosiklon ishlatilsa, rudaning yirikligini 0,5 mm gacha 
pasaytirish mumkin. 
Rudani oair suspenziyada boyitishning eng tipik sxemasi quyidagi sxema 
hisoblanadi. Maydalangan ruda mayin tuyo‘lgan zarracha va shlamlarni ajratib olish 
uchun elakka tushadi. Og‘ir suspenziyada boyitish uchun elak usti mahsuloti tushadi va 
suspenziyada bu mahsulot yengil va og‘ir fraksiyalarga ajraladi. Keyin ikkala fraksiya 
ham Ruda bo‘laklaridan og‘irlashtirgichni yuvib tushirish uchun elaklarga beriladi. 
Yuvib tushirilgan og‘irlashtirgichning xossalari qayta tiklanib (regenyeratsiya), yana 
suspenziya tayyorlashga junatiladi. 
Og‘irlashtirgichning xossalariga qarab, qayta tiklashning turli usullari qo‘llaniladi. 
Masalan, ferrosilitsiy yoki magnetitni qayta tiklash uchun magnit separatsiyasi, 
galenitni qayta tiklash uchun esa flotatsiya usuli muvaffaqqiyatli qo‘llanilmoqda. 
Og‘ir suyuqliklarda boyitish uchun suspenzion separatorlarning quyidagi turlari 
qo‘llaniladi: elevatorli bo‘shatiluvchi ichki spiralli barabanli separator; og‘ir fraksiya’ni 
tashqi aerolift orqali bo‘shatuvchi ichki aralashtirgichli konusli separator. 
Ichki spiralli barabanli suspenzion separatorlar o‘lchami 4-150 mm bo‘lgan rangli va 
qora metallli rudalarni va nometall foydali kazilmalarni boyitish uchun ishlatiladi. 

---

75 
Ular uch xil o‘lchamda tayyorlanadi: SBS - 1,8; SBS - 2,5; SBS - 3. 
2.7.- rasm Barabanli separator 
1–aylanuvchi baraban; 2–yo‘qlovchi tarnovcha; 3–ustun; 4–bo‘shatuvchi tarnovcha; 5–
kichik shesterna; 6–reduktor; 7–roliklar; 8–quti; 9-og‘ir fraksiya uchun bo‘shatuvchi 
tarnovcha; 10-ustun; 11-tayanch roliklari. 
Bu separatorlarning texnik harakteristikalari quyidagi jadvalda keltirilgan.
2.8-jadval 
Barabanli spiralli separatorlarning texnik harakteristikasi. 
Ko‘rsatkichlar
SBS-1,8; 
SBS-2,5; 
SBS-3 
Barabanning o‘lchamlari,mm:
diametr
uzo‘nligi.
Barabanning aylanish 
chastotasi, min
Dastlabki mahsulotning
yirikligi, mm.
I/ch unumdorligi, t/soat
Elektrodvigatel quvvati, kvt
Separator og‘ir ligi, t.
1800
3600 
3; 4; 6 
4-150 
18-90 
7 
14,66 
2500 
5000 
3; 4; 6 
4-150 
18-90 
10 
14,66 
2500 
5000 
3; 4; 6 
4-150 
18-90 
14 
14,66 
Separator aylanadigan barabandan iborat bo‘lib, ichiga ikki zahodli spiral payvand 
qilingan. Baraban yengil fraksiyalarni bo‘shatish tomoniga qarab uncha katta 

---

76 
bo‘lmagan qiyalikda bandajlar orqali tayanch roliklariga o‘rnatilgan. Barabanning 
bo‘ylama siljishiga tirgakli rolik qarshilik qiladi. 
Barabanga mahsulot beriladigan tarafdan ustunlarga mahsulotni yo‘qlovchi 
tarnovcha va yengil fraksi ya’ni bo‘shatuvchi tarnovcha o‘rnatilgan. Shu tomondan 
baraban og‘ir fraksiyalarni bo‘shatish uchun teshik parrakli g‘ildirak bilan 
ta’minlangan. 
Baraban elektrodvigateldan tasmali uzatma, reduktor, kichik shestyernya va barabanga 
mahkamlangan kata shestyernya orqali harakatga keltiriladi. Separator ramaga 
yig‘iladi. 
Dastlabki mahsulot va suspenziya yo‘qlovchi tarnov orqali bir vaqtda barabanga 
beriladi. Barabanda mahsulot yengil (qalqibchiquvchi) va og‘ir (cho‘kuvchi) 
fraksiyalarga ajraladi. Yengil fraksiya suspenziya bilan birga yonbosh devordagi 
tarnovcha orqali, og‘ir fraksiya esa spiral vositasida harakatlantirilib, parrakli elevator 
yordamida tarnovchadan tushirib olinadi. 
Elevatorli bo‘shatiluvchi barabanli separator (SBE) shuningdek qora va rangli metalllar 
rudalarini boyitishda ishlatiladi va uch xil o‘lchamda tayyorlanadi: SBE - 1,8; SBE - 
2,5; va SBE - 3. 
Minеrаllаrni оg‘ir muhitdа sаrаlаsh ulаrning zichliklаrigа qаrаb аjrаlishigа 
аsоslаngаn. Bundа muhit zichligidаn zichligi kichik bo‘lgаn zаrrаlаr (minеrаllаr) 
muhitning ustidа, zichligi kаttа bo‘lgаn zаrrаchаlаr esа muhit tubidа (cho‘kib) 
to‘plаnаdilаr. Nаtijаdа muhit ustidа so‘zib yuruvchi «yengil» vа muhit tubigа cho‘kkаn 
«оg‘ir» mаhsulоt оlinаdi. 
Оg‘ir muhit sifаtidа оrgаnik suyuqliklаr, tuzlаrning eritmаlаri vа suspеnziyalаr 
ishlаtilаdi. Оrgаnik suyuqliklаr vа tuzlаrning eritmаlаri zаhаrliligi, nаrхining 
bаlаndligi, jаrаyondа ko‘p yo‘qolishi vа rеgеnеrаtsiyagа sаrf-harаjаtni ko‘pligi tufаyli 
sаnоаt miqyosidа dеyarli qo‘llаnilmаydi. Ulаr аsоsаn tаjribа хоnаlаridа ilmiy-tаdqiqоtlаr 
uchun ishlаtilаdi. Sаnоаtdа аsоsаn suspеnziyalаr ishlаtilаdi. 
Suspеnziya zichligi kаttа bo‘lgаn mаyin zаrrаchаlаrning (оg‘irlаshtirgichning) suv 
bilаn mехаnik аrаlаshmаsidir. 

---

77 
Оg‘irlаshtirgich sifаtidа pirit, pirrоtin, bаrit, mаgnеtit, gаlеnit, kаbi minеrаllаr yoki 
tеmirning krеmniy bilаn qоtishmаsi fеrrоsilitsiy ishlаtilаdi. Ulаrning оrаsidа ko‘prоq 
ishlаtilаdigаni fеrrоsilitsiy, mаgnеtit vа gаlеnitdir. Suspеiziya’ning tаyyorlаsh uchun 
оg‘irlаshtirgich - 0,15+О mm yiriklikkаchа tuyo‘lаdi. Suspеnziya’ningeng аsоsiy 
хоssаlаri uning zichligi, qоvushqоqligi vа bаrqаrоrligidir. Suspеnziya’ning zichligi 
(kg/m
3
) 
undаgi 
оg‘irlаshtirgichning 
miqdоrigа 
bоg‘liq 
bo‘lаdi 
vа 
u 
minеrаllаrningsаrаlаnish imkоniyatlаrini bеlgilаydi.
Suspеnziya’nizichligi quyidаgi tеnglаmа bilаn hisоblаnаdi: 

s
= 

+(

-

) m/

( 2.38 ) 
bu yerda, 

- suyuq fаzаni zichligi, suv uchun 1000 kg/ m
3
; 
