O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. K. Umarova. G. Q. Salijanova

Zichlab tanlab eritish. Uyumda tanlab eritishning mohiyati sizdirib eritish 
jarayoniga yaqinroq. Jarayon shundan iboratki, ruda uyum holida suv oʻtkazmaydigan
asos ustiga yig’iladi va ustidan sian eritmasi yuboriladi. Eritmani ruda qavati orqali 
sekin sizib oʻtishi bilan oltin va kumush boyitiladi. Pastdan oqib keladigan oltin 
saqlagan eritma oltinni choʻktirishga yuboriladi. 
Xuddi sizdirib eritishdagi kabi uyumda tanlab eritish jarayonida ham granula 
holidagi sianli eritmani yaxshi oʻtkazadigan rudalar qo`llaydir. Odatda uyumda tanlab 
eritishda maydalash jarayonidan keyin olingan ruda, ya`ni diametri 5-20 mm boʻlgan 
rudalar ishlatiladi.Koʻp hollarda maydalanmagan, diametri 100mmgacha boʻlgan 
rudalar ishlatiladi. Ruda tarkibida gil tuproqning koʻp boʻlishi sian eritmasini oʻtishini, 
boyitishni sekinlashishini va oltinni ajralishini kamaytiradi.
Uyumda boyitish ochiq havoda, maxsus tayyorlangan maydonlarda olib boriladi. 
Suvni oʻtkazmasligi uchun maydon beton qavati bilan qoplanadi, yoki sun'iy plyonkalar 
bilan qoplanadi. Erigan oltin saqlovchi eritmani oqishini tezlashtirish maqsadida 
maydon 2-4
o
qiya holida boʻladi. Tayyor maydonga ruda uyum holida yig’ila 
boshlanadi. Koʻpincha uyum toʻrt burchakli piramida koʻrinishida yig’iladi. 
 
12.1- rаsm. Uyumda tanlab eritish sxemasi. 
1 - uyum asosi(maydon); 2 - uyum; 3 - sian eritmalarni purkovchi 
qurilma(forsunka); 4,6- eritmalarni yig’ish uchun hovuzlar; 5- eritmadan metallni 
ajratuvchi qurulma. 

---

224 
Uyumning balandligi 3-15 m gacha boʻladi va unda 100-200 ming tonna ruda 
yig’iladi. Uyum ustidan sian eritmasi maxsus sepadigan qurilmalar yordamida sepiladi.
Eritmani yuborish tezligi ruda tarkibiga bog’liq boʻlib, 1 kunda uyumni 1 m
2
yuzasiga 
0,15- 3 m
3
eritma berilishi mumkin. Eritmaning konsentratsiyasi 0,05- 0,1% boʻlib, 
muhiti pH 10-11. Ishqor sifatida koʻpincha oʻyuvchi natriy qoʻshiladi, chunki ohak 
eritma sepadigan qurilmaga tiqilib qolishi mumkin. Uyum ostidan oqib chiqadigan oltin 
saqlovchi eritma uyum oldidagi eritma yig’iladigan joyga keladi. U yerdan oltin 
choʻktirishga yuboriladi. Oltin choʻktirish jarayonida oltin koʻmirga sorbsiyalanadi. 
Oltinsizlashtirilgan eritma sianlash va ishqorlash hususiyati tiklanadi va boyitishga 
yuboriladi.
Boyitish jarayoni tugaganidan keyin erigan oltinni yuvish maqsadida yuqoridan 
suv sepiladi va yuvilgan ruda chiqindiga yuboriladi.
Jarayonning davomiyligi hamma bosqichlarini hisoblaganda, ya`ni uyumni yig’ish, 
sian eritmasini yuborish, suv bilan yuvish va rudani boʻshatish oʻrtacha 30 kundan 90 
kungacha, oltin va kumushning ajralishi 50-70 %ni tashkil qiladi.
Uyumda tanlab eritish chiqindilarni qayta ishlaganligi, loyli va balansdan tashqari 
rudalarni, Shuningdek flotatsiya jarayoni chiqindilarini qayta ishlatilishi sababli 
rivojlanmoqda.
Shuning uchun ham uyumda tanlab eritish uchun ruda tayyorlashning birlashtirish 
va g’ovaklashtirish jaroyonlari muhim bosqich sanaladi. G’ovaklashtirib biriktirish 
jarayoniga barcha yanchilgan ruda yohud faqat tasniflangan mayin shlamli fraksiya 
joʻnatiladi.
Birlashtirilgan mahsulot olish uchun qoʻshiladigan mahsulotlar quyidagi talablarga 
javob berishi lozim: 
- Biriktiruvchi mahsulot miqdori(portland sement); 
- Suv va sian eritmasi miqdori;
- Tanlab eritish vaqti.
Uyum ustidan quyib turish mustahkamligi xom-ashyoning minerologik tarkibiga,
asosan natriy ionlarining kalsiy ionlari bilan ion-almashinuviga bog’liq. Mayda 
zarralarni kattalari bilan birlashtirish uyum ustidan eritma berishni mustahkamlaydi. 

---

225 
Loyli rudalar ohaktosh va Portland sement yordamida birlashtiriladi. Kam loy saqlagan 
mayin yanchilgan chiqindi mahsulotlar uchun birlashtiruvchi sifatida faqat Portland 
sement qoʻllaniladi. Birlashtirish vaqtida namlik darajasi 12%, ruxsat etilgan 
koʻrsatgich 8-16%gachadir. Namlikning yuqori boʻlishi biriktiruvchi qoʻshimchalarning 
hususiyatlarini yoʻqqa chiqaradi va ustidan sepishni izdan chiqaradi. Oltin-kumush 
tarkibli rudalarni g’ovaklashtirishning 3ta usuli mavjud: tasmali, barabanli(quvurli) va
kosasimon.
Uyum maydonini tashkil qilishda oʻsha tub yerning tuzilishi, yuzasi, yer osti, yer 
usti, ichimlik suvi holati, ob- havo sharoiti, elektr energiya va transport kommunikatsiya 
tizimi, qayta ishlanadigan ruda hajmi asosiy ta’sir etuvchi omillardan sanaladi. Bu 
barcha 
koʻrsatgichlar 
uyumda 
tanlab 
eritish 
jarayonining 
texnik-iqtisodiy 
koʻrsatkichlarini belgilaydi. Maydonlar qoʻllanilishiga koʻra 3ga boʻlinadi: qayta 
qoʻllaniladigan, doimiy oʻsuvchi (koʻtariluvchi, balandlaShuvchi), damba ostida tanlab 
erituluvchi maydon. Maydonlarning oʻlchami tanlab eritish davomiyligi bilan 
belgilanadi. Birinchi tur maydonlari uchun muovofiq jarayon davomiyligi 1kungacha. 
Ikkinchi tur uyum maydoninig oʻsib borish balandligi 60m gacha boʻlishi mumkin. 
Dambali tanlab eritish maydonli uyumlar yer joyi tabiiy qiya boʻlgan joylarda amalga 
oshiriladi. Bu jarayonning afzalligi Shundaki, eritish tezligi bir necha yillarga qisqarishi 
mumkin.
Rudalarni taxlash quyidagi talablarga javob berishi lozim: ruda massasini va 
transportlarni koʻtarishga mustahkamlik va chidamlilik; erituvchi eritmalarga kimyoviy 
bardoshliylik; eritmaning sizib oʻtishi. 3 xil turdagi asoslar qoʻllaniladi: bir qatlamli, 
ikki qatlamli, 2past oʻtkazuvchanli ekran, uch qatlamli, uchta past oʻtkazuvchanlikka 
ega ekran.
Maydon qoplamasi sifatida turli mahsulotlar ishlatilishi mumkin. Oʻsuvchi 
maydonlar uchun yuqori mustahkamlikka ega polietilen, gipalon, polivinil xlorid,
doimiy qoʻllaniluvchi maydonlar qoplamasi sifatida asphalt va sintetik materiallar 
ishaltiladi. Asoslarning yuza qoplamasini tanlashda geomembranaga yetadigani yoʻqdir,
u maxsus qayta ishlangan yerdir (grunt). Shuni aytish lozimki, geomembranalrning 
tarkibi juda mustahkam (qalinligi, mustahkamligi, uzoq xizmat qilishi)ligi uning qator 

---

226 
hususiyatlarida namoyon boʻladi. Bu hususiyatlar quyidagilar; suv oʻtkazuvchanlik,
choʻziluvchanlik, kimyoviy bardoshlilik, Shuningdek ekspluatatsiya xarakterlari: ekran 
qalinligi, yerlarni tayyorlash(aralashish, jipslashish, namlik, shimish).
Uyumda tanlab eritishning asosiy jarayonlaridan biri bu uyumni taxlash 
jarayonidir. Uyum bir yoki bir necha qavatlardan tashkil topgan boʻlishi mumkin. 
Uyumning balandligi asosning mustahkamliligiga bog’liq. Uyumning asosiy vazifasi 
mahsulotlarning bir xilda taqsimlanishidir.
Uyumda tanlab eritish shtabel inshoati 3 turga boʻlinadi: 
Birinchi usul - uyum saralanmagan rudadan tayyorlanadi, koʻp kremniyli rudalar 
uchun qoʻllaniladi. Uyumlar 1-2m balandlikka samasval-buldozerlar bilan chiqariladi, 
10 metrgacha boʻlgan balandlikka oʻziyukortar gredorlar yordamida yuklanadi; 
Ikkinchi usul mexanik kuch ta’sirida yanchilgan mayin mahsulotlar yoki 
aglomeratsiyadan oʻtgan mahsulotlar uchun qoʻllaniladi. Uyum balandligi 2-4 m;
Uchinchi usul konveyerli usul boʻlib- yuqori ish unumdorligiga ega, rudaga 
bog’liq boʻlmagan, uyum balandligi 6m gacha. Uyumning balandligi maydon 
oʻlchamiga, qayta ishalanadigan ruda hajmiga va jarayonning samaradorligiga bog’liq. 
Ayrim hollarda uyum balandligi 40-60m gacha boʻlishi mumkin. Uyumni qavatma-
qavat eritish jarayoni keng tarqalgan boʻlib, bunda har bir qavat alohida eritiladi.
Maydonning yuqori qismi va yon tomonlari eritmaning parlanishi hisobiga uchib 
ketmasligi uchun izolyatsiya qilinadi. Qiyaliklar yer qatlami va selofan qoplamalar bilan 
himoyalanadi. Selofan old qismidan ruberoid qatlami, shishamaterial va 
charmmateriallar qoplanadi.
Sug’orish tizimi quyidagi elementlardan tashkil topgan: sug’orish qurilmasi, 
sug’orish sxemasi, sug’orish tartibi va turi. Balandligi 4m boʻlan ochiq usuldagi 
uyumlarni sianid eritmasi bilan sug’orishda yopiq tartibli sug’orishdan foydalaniladi.
Kollektorlar yohud forsunkalar (eritmani tomchilatib sepib beruvchi qurulma), 
ta’sirlashmaydigan materiallar (qum, yer, ruda) bilan, suv oʻtkazmaydigan selofanlar 
bilan himoyalangan. Sug’orish quyidagicha boʻlishi mumkun: doimiy, bosqichli, 
ma’lum nuqtaga qaratilgan, forsunka orqali sepiluvchi, ariqsimon, zovursimon va 
hovuzsimon.

---

227 
Drenaj tizimi uyum orqali oʻtgan eritmalar yig’indisidan va mahsulot saqlanuvchi 
havza va uni yetkazib beruvchi qurilmalardan iborat. Shuningdek drenaj sistemasida 
kollektor qismi, filtrlovchi mahsulot va yig’uv quvurlari, uyum ichida maydon qiyaligi, 
rudaning oʻtkazuvchanligi va eritma hajmi. Rudaning oʻtkazuvchanligi yaxshi boʻlsa 
uning oʻzi drenaj vazifasini bajarishi mumkin. Drenaj tizimi tashqi tomondan erituvchi 
eritmani va oqimni oʻtkazadi. Drenajning quyidagi koʻrinishlari qoʻllaniladi: 
- qum gravi qatlam orqali oʻtuvchi eritma mahsulotlar drenaji, himoyalangan 
ekranda ushlab qolinuvchi; eritmalar arig`i orqali qabul qiluvchi zumfga tushadi yoki 
uyum chegarasi boʻylab yig’iladi;
- drenaj quvurlari orqali oʻtgan tarmoq, uyum boʻylab qumdan oʻtgan; barcha 
quvurlar yig’uvchi kollektorda bog’langan hovuzga yig’iladi; 
- haydash qudug’i eritmasi filtr orqali drenajga oʻtgan, ular himoyalangan ekran 
ustiga oʻrnatilgan, u yerdan eritma yig’ish hovuziga joʻnatiladi; 
- eritmalar drenaj quduqlarida yig’iladi, uymning qum gravi qatlamlari uyum 
asosiga qurilgan; soʻngra eritmalar yig`uvchi hovuzlarga har tomondan oqib keladi.
Uyumda tanlab eritish natijasida olingan mahsulotlar undan oltinni ajratib olish 
maqsadida quyidagi usullarga joʻnatiladi: 
Sementatsiya (choʻktirish) oʻzidan faol boʻlgan metall yordamida (rux, alyuminiy, 
qoʻrg’oshin, temir); 
Sorbsiyalash usuli, faollangan koʻmir va ionalmashinuvchi qatronlar yordamida 
sorbsiyalash; 
Elektrolitik ajratib olish; 
Erimaydigan sulfid shaklida choʻktirish.
Chet el amaliyoti eng koʻp tarqalgan usul sementatsiya va faollangan 
(aktivlangan) koʻmirga sorbsiyalash ekanligini koʻrsatdi. 
Uyumda tanlab eritish tugagandan soʻng chiqindi uyumda qoldiq sianid va og’ir 
metallar uchraydi va bu eritmalar zararsizlantirilishi lozim. Sianli eritmalarni 
zararsizlantirish uchun maxsus usullar qoʻllaniladi: kimyoviy oksidlash va biologik 
tozalash.

---

228 
Kimyoviy oksidlash gipoxlorit, vodorod qoʻshoksidi, kaliy permanganati, ozon, 
SO
2
gazlari va havo yordamida olib boriladi.
Uyumda tanlab eritish texnologiyasi oddiyligi va iqtisodiy kam harjligi bilan 
boshqa jarayonlardan farq qiladi. Shuning uchun ham oltin va kumushni ajratib olish 
foizi kam. Shu omillarni hisobga olganda uyumda tanlab eritish jarayoni 1-2 g/t oltin 
saqlagan kambag’al rudalarni va oltin ajratib oladigan fabrikalarining chiqindilarini 
qayta ishlashga moʻljallangan. Uyumda tanlab eritishning qoʻllanilishi nisbatan boy 
ruda uchun ham samaralidir. Koʻp afzalliklarga qaramasdan uyumda tanlab eritishning 
kamchiliklari ham mavjud: kimyoviy reagentlarning koʻpsarf boʻlishi, katta yer 
maydonini egallashi, xarajatlarning koʻpligi. 
Murakkab tarkibli(sulfidli) rudalar va chiqindilar uchun uyumda tanlab eritish 
samarali emas. Sianidli eritmada uyumda tanlab eritishni olib borish iqlimi moʻtadil 
maskanlar uchun foydalidir, chunki eritish 6-8 oy va ba’zida yil talab qilishi mumkin. 
Shimoliy rayonlarda issiq havo faqatgina 3oy davom etadi, bu esa sianidli eritmada 
uyumda tanlab eritish uchun samarasizdir.
Rossiyalik bir guruh olimlar uyumda tanlab eritishning alternativ usulini ishlab 
chiqishdi, bu sulfat-xlorid kislotali marganes ikki oksidi ishtirokidagi tanlab eritishdir. 
Jarayon juda tez amalga oshirilib, bir necha kun davom etadi. Jarayonning mohiyati 
Shundaki, sulfat-xlorid kislotali muhitda marganes ikki oksidining gidratlanishi 
hisobiga 3 va 4 valentli marganes xlorid komplekslari hosil boʻladi va ular nodir 
metallarni eritmaga oʻtishini ta’minlaydi. Sianidli uyumda tanlab eritishdan koʻra sulfat-
xlorid kislotali uyumda tanlab eritish quyidagi afzalliklarga ega: 
- Atrof- muhitga havflilikning kamayishi; 
- Atrof- muhitni himoya qilish bilan bog’liq harajatlarning tejalishi; 
- Jarayonning yuqori tezligi; 
- Nodir metallartni ajralishining yuqorililigi; 
- Murakkab tarkibli sulfid-margumushli rudalardan oltinni toʻg’ridan - toʻg’ri 
ajratib olinishi.