O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI
“Metrologiya standartlashrirish va sifat boshqaruvi”
kafedrasi
Kvalimetriya va sifatni boshqarishning nazariy asoslari fanidan
MUSTAQIL
ISHI
Bajardi: 12M-22 MSSB
Maxamatova N. M.
Tekshirdi: dots. Usmanova X. A.

TOSHKENT-2023
Mavzu. Sifatni boshqarishda metrologik ta’minotning o’rni.


Reja:
1. Mahsulot sifatini ta’minlash.
2. Mahsulot sifatini ta’minlashda metrologik ta’minot.
3. Sifatni oshirishdan olinadigan samaralar.

Mahsulot sifatini oshirishda uni oldindan aytish, rejalashtirish va me'yorlash muhim tadbirlardan hisoblanadi.

Mahsulot sifatini oldindan aytib berish deganda, berilgan vaqtda yoki berilgan vaqt oralig`ida yemirishilishi mumkin bo`lgan mahsulot sifati ko`rsatkichlarining imkoniy qiymatlarini aniqlanishi tushuniladi. Mahsulot sifatini rejalashtirish deganda, mahsulotni ishlab chiqarish bo`yicha berilgan vaqt ichida yoki berilgan vaqt oraliqida kerakli sifat ko`rsatkichlarining qiymatlari bilan asoslangan topshiriqni belgilash tushuniladi.
Mahsulot sifatini bir me'yorda bo`lishini ta'minlashda mahsulot sifatini boshqarish alohida o`rin egallaydi.
Har qanday boshqarishning mohiyati boshqarish qarorlarini ishlab chiqish va uni boshqaruvchi ob’yektda o`z ta'sirini amalga oshirish ko`zda tutiladi. Mahsulot sifatini boshqarish deganda mahsulotni yaratishda uning kerakli sifatini ta'minlash va me'yorida bo`lib turish maqsadida amalga oshiriladigan harakatlar majmui tushuniladi.
Mahsulot sifati jarayonlarning qanday tashkil etilganligiga, ularni qanday me'yorda ishlashiga, nazorat-o`lchash asboblarining naqadar tekis ishlashiga va shu jarayonlarda ishlayotgan xodimlarning malakasiga so`zsiz bog`liqdir.
Boshqarish ta'siri boshqariluvchi jarayonlarni amaldagi holatini saqlash yoki unga o`zgartmalar kiritishdan iborat.
Mahsulot sifatini boshqarish tizimi deganda boshqarish idoralari va boshqariluvchi ob’yektlarning mahsulot sifatini boshqarishda moddiy- texnika va axborot vositalari yordamida o`zaro bog`lanishning majmui tushuniladi.
Shuning uchun bu tizim o`zaro bog`langan mahsulot sifatini boshqarishni ta'minlaydigan tashkiliy, texnikaviy, iqtisodiy va ijtimoiy tadbirlarning yig`indisi sifatida ko`zda tutilgan bo`lmoqligi lozim. Boshqarishning asosiy maqsadi esa mahsulot sifatini kerakli darajaga erishilishini ta'minlash hisoblanadi. Mahsulot sifatini boshqarish tizimi o`z tarkibiga inson jamoalarini, texnikaviy qurilmalarni, moddiy vositalarni va kuchli axborot oqimini oladi.
Mahsulot sifatini boshqarish o`zida quyidagi boshqarish davrining umumlashgan elementlarini mujassamlashtiradi:
-oldindan aytib berish va rejalashtirish;
-ishlarni tashkil qilish;
-o`zaro muvofiqlashtirish va tartibga solish;
-faol harakatga keltirish va rag’batlantirish;
-nazorat, hisob- kitob va tahlil qilish.
Mahsulot sifatini boshqarish tizimidagi boshqarish jarayonlari 2 guruhga bo`linadi:
- ishlab chiqarish tizimini deyarli yuqori darajaga o`tkazuvchi (mahsulotning deyarli yuqori texnikaviy darajasini va sifatini yaratish va o`zlashtirishni ta'minlovchi);
- ishlab chiqarish tizimidagi turqg`unlikni ushlab turish va o`zlashtirilgan mahsulot ishlab chiqarilishini rejalashtiruvchi sifat darajasida ta'minlash.
Mahsulot sifatini boshqarish jarayoni boshqarishning umumiy nazariyasiga binoan quyidagi ishlardan tashkil topadi:
- boshqarish rejasini ishlab chiqish;
- mahsulot sifatini oshirishni rejalashtirish;
- mahsulot sifatiga ta'sir etuvchi har qanday ob’yekt (buyum, jarayon)ning holati haqida axborotlar olish va tahlil qilish;
-sifatni boshqarish bo`yicha qaror qabul qilish va ob’yektga ta'sir etish usulini tayyorlash;
-ta'sir etadigan, boshqaruvchi ko`rsatmalar berish;
-ta'sir etadigan, boshqaruvchi ko`rsatmalar berish natijasida ob’yektdagi sifatning o`zgarishi haqidagi axborotni olish va tahlil qilish.
Dastavval, bunday axborot yuqorida aytilganidek, marketing, sotuv bozorini aniqlash va uni o`rganish bo`limining xodimlari tomonidan olinadi. Bunda shu mahsulotga nisbatan bozordagi ehtiyoj va xalqning shu mahsulotga munosabati inobatga olinadi. Bunday ma'lumotlar esa shu sohadagi ilmiy-tadqiqot va loyihalash-konstruktorlik ishlarini oldindan aytib berish hamda ishlab chiqarish hajmini va mahsulotning sifat darajasini rejalashtirish uchun asos bo`ladi.
Mahsulotni ishlab chiqarish uchun shunga o`xshash buyumlarning sifatini hamda ularni ishlab chiqarish usullari ishlatilishi va ta'mirlanishini tavsiflovchi axborot kerak. Bu ma'lumotlar qaror qabul qilish uchun asos hisoblanib, qaror qabul qilishi natijasida boshqaruvchi idoraga o`zining muayyan boshqaruvchilik ta'sirini o`tkazadi. Bu ta'sir mahsulotning har qanday bosqichiga- ishlab chiqishga, ishlatilishiga ta’lluqlidir.
Katta korxonalarda mahsulot sifatini boshqarish sohasiida avtomatlashtirilgan tizimlar yaratilgan. EHM yordamida mehnat va mahsulot sifati haqidagi ma'lumotlarga hamda me'yoriy hujjatlarga nisbatan hisob kitobiga, mahsulot ishlab chiqarishdagi yaroqsizlikni hisob-kitobiga va tahliliga, mahsulotni ishlatilishidagi va boshqa bosqichlardagi uni sifat tahliliga ishlov beradi.
Hamma boshqaruvchi tizimlarga umumiylik belgilari bo`lib – sifat darajasiga topshiriq; bu topshiriqni yaratish va uni amalga oshirish; vaqti- vaqti bilan sifat holatini rejalashtirilganiga nisbatan bajralishini qiyoslash; har qanday og`ishlar bo`lgan taqdirda o`zgartirishlar kirgazish hisoblanadi.
Mahsulot ishlab chiqarilishida, ayniqsa yangi mahsulot bilan bog`liq bo`lsa, turli xil muammolar paydo bo`ladi. Bu va shunga o`xshash muammolarni tezkorlik bilan hal qilishda mahsulot sifatini boshqarish tizimlari va uni boshqaruvchi idoralari hal qiluvchi vazifani bajaradi.
Mahsulot sifatini oshirishda standartlashtirish faoliyatining roli kattadir, chunki har qanday texnologik jarayonlarni bir me'yorda ishlashi, ularni har bir bosqichida me'yoriy hujjatlarning bajralishiga qanchalik rioya qilinishi, jamoaning mehnat va texnologik intizomi hal qiluvchi rol o`ynaydi.
Vazifa sifatli mahsulot ishlab chiqarish, uni sifatini turg`unlashtirish, yangiliklarni tinmay joriy qilish, yangi bozorlarni izlab topish va uni o`rganishbularning hammasi mahsulotni dunyo bozoriga olib chiqishga, uni raqobatbardoshlilik qobiliyatini oshirishga va korxonaning iqtisodiy faoliyatini yaxshilashga imkon beradi, demak korxona o`z navbatida sifatli mahsulot ishlab chiqarishga kafolat oladi.
Birinchidan, ishlab chiqarilayotgan mahalliy mahsulotlarning sifati ko'p hollarda zamonaviy talablarga javob bermaydi va jahon bozorida raqobatbardosh emas.
Ikkinchidan, mahsulot sifatini yaxshilashsiz ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni jadallashtirish mumkin emas, chunki bu tushunchalar o'zaro yaqin va o'zaro bog'liqdir.
Uchinchidan, mahsulot sifatini oshirish mamlakat eksport imkoniyatlarini kengaytirish zaruriyati bilan bog'liq.
To'rtinchidan, mahsulot sifatini yaxshilash barcha korxonalarning texnik va iqtisodiy ko'rsatkichlariga va ularning moliyaviy holatiga sezilarli darajada ta'sir qiladi.
Bularning barchasi biz mahsulot ishlab chiqarish sifatini oshirish ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning eng muhim usullaridan biri va alohida biznes subyekti deb xulosa chiqarishimiz mumkin.
Ilmiy-texnika taraqqiyoti ilg'or texnologiya va texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, xodimlarning malakasini oshirish, yangi materiallarni oldindan belgilangan xususiyatlar bilan va boshqa omillar orqali mahsulot sifatini yaxshilashga ta'sir ko'rsatadi.
Adabiy manbalar tahlili ishlab chiqarish samaradorligiga mahsulot sifati yaxshilanishining metodologik jihatlari aniq o'rganilmaganligini ko'rsatdi. Bu so'zlardan kelib chiqadiki, ishlab chiqarish samaradorligi sotish hajmining kamayishi bilan ham oshishi mumkin, ammo bu mahsulot sifati mahsulot ishlab chiqarish va mahsulot sotish hajmining pasayishidan ko'ra tezroq sur'atlarda o'sib borishi mumkin. Amalda, sifatni yaxshilashdan ishlab chiqarish samaradorligini aniqlashda ushbu yondashuv qo'llanilmaydi, chunki ko'pgina sabablarga ko'ra amalga oshirish qiyin.
Mahsulot sifatini oshirishdan iqtisodiy samaradorlikni aniqlash uchun quyidagi holatlar hisobga olinishi lozim:
Korxonada mahsulot sifatini oshirish uchun qo'shimcha va joriy bo'lmagan qo'shimcha xarajatlar talab etiladi;
Mahsulot sifatini oshirishning iqtisodiy samarasi asosan ishlab chiqaruvchi emas, balki iste'molchi tomonidan namoyon bo'ladi; nikohni qisqartirishdan olingan mablag'larni hisobga olish zarur; mahsulotni ishlab chiqarish va sotish hajmini oshirish, sotish narxini ko'paytirish, eksport hajmini oshirish va ishlab chiqarish kamomadini kamaytirish hisobidan iqtisodiy samaralarga erishish orqali mahsulot sifatini yaxshilaydi. Ishlab chiqarishning iqtisodiy qiymati eng muhim iqtisodiy kategoriya bo'lib, uning bozor sharoitidagi o'rni quyidagi sabablarga ko'ra sezilarli darajada oshadi.
Birinchidan, ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishi kompaniyaning barqaror moliyaviy holatidagi va bankrotlikdan qochishning eng muhim omillaridan biri hisoblanadi.
Ikkinchidan, mahsulot raqobatbardoshligi asosan ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini aniqlaydi.
Bozor sharoitida har bir xo'jalik yurituvchi sub'ekt uchun ishlab chiqarish xarajatlarining ahamiyati haqida faqat shu ikkita sabab shunchaki dalolat beradi.
Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari maxfiy ma'lumot ekanligi juda ko'p narsani anglatadi. Shu sababli, zamonaviy sharoitlarda barcha tijorat tashkilotlar nafaqat ularni kamaytirish uchun xarajatlarni boshqarish majburiyatiga ega bo'lishlari kerak.
Ilmiy va texnologik taraqqiyot har doim ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va uning tarkibini o'zgartirishning eng muhim omili bo'lib kelgan va davom etmoqda.
Iqtisodiy va ilmiy texnika progressi ko'plab sohalarda ishlab chiqarish xarajatlari va xarajatlarning deyarli barcha elementlariga ta'sir qiladi.
Korxonada yanada samarali texnika, kam ishlaydigan va chiqindilarsiz texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarishni tashkil etish va mehnatni tashkil etishni takomillashtirish quyidagi ijobiy natijalarga olib keladi:
ishlab chiqarishning texnik darajasini oshirish, xodimlarning malakasini oshirish, ularni ozod qilish, bu esa mehnat unumdorligi yuqori bo'lishiga va ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga olib keladi;
resurslarni tejovchi texnika va texnologiyalarni joriy qilish orqali moddiy resurslarni, shu jumladan, energiyadan oqilona foydalanish, shuning uchun ishlab chiqarish xarajatlarini "moddiy xarajatlar" elementi uchun kamaytirish;
mahsulot sifatini yaxshilash, bu nikohning pasayishiga olib keladi va shuning uchun ishlab chiqarish xarajatlari;
mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmining ortishi va shuning uchun "miqyosli ta'sir" tufayli ishlab chiqarish xarajatlarining pasayishi;
ixtisoslashuv, hamkorlik va ishlab chiqarishni birlashtiruvchi chuqurlashtirish, ko'p tomonlama ishlab chiqarish xarajatlariga, asosan, uni kamaytirishga ta'sir qiladi; ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish, ish sharoitlarini yaxshilash, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga olib keladi.
Izlashtirilgan ilmiy-texnik tadqiqotlar faqat xarajatlarning individual elementlariga emas, balki iqtisodiy bahoning tuzilishiga ham ta'sir qiladi.
Ma'lumki, xarajat tarkibini tarkibiy qismlar yoki moddalar bo'yicha umumiy tarkibi va ularning umumiy bahosidagi ulushi tushuniladi. Qiymat narxining tarkibi quyidagi ko'rsatkichlar bilan ifodalanadi:
tirik va moddiy mehnatning aloqasi;
bitta moddaning yoki mahsulotning to'liq qiymatidagi ulushi;
qattiq va o'zgaruvchan xarajatlar o'rtasidagi nisbati, asosiy va yuqori xarajatlar o'rtasida, ishlab chiqarish va savdo (ishlab chiqarishga bog'liq bo'lmagan) xarajatlar o'rtasida, bevosita va bilvosita xarajatlar o'rtasida.
Mahsulotlar narxining tuzilishiga quyidagi omillar ta'sir ko'rsatadi:
tarmoq va korxonalarning o'ziga xosligi; fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish;
konsentratsiyalash darajasi, ixtisoslashuvi, hamkorlik, ishlab chiqarishni birlashtiruvchi va diversifikatsiya qilish;
inflyatsiya va boshqalar.
Ilmiy va amaliy jihatdan nazariy jihatdan ilmiy-texnika taraqqiyotining ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga ta'siri mexanizmini bilish juda muhimdir.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, bu omil ta'sir qiladi, xarajat tarkibi har xil. Ilmiytexnikaviy taraqqiyotning asosiy ta'siri jonli va mehnatga asoslangan mehnat o'rtasidagi munosabatlarga bog'liq. Ushbu omil ta'sirida, jonli mehnatning ulushi kamayadi va ishlab chiqarish xarajatlaridagi o'tmish (realizatsiya) ulushi oshadi. Ushbu tendentsiya butun sanoat va milliy iqtisodiyot uchun odatiy bo'lib, rasmiy statistikalar bilan tasdiqlangan.
Ilmiy-texnika taraqqiyotining xarajatlarning alohida iqtisodiy qismlariga ta'sirini uslubiy jihatdan ko'rib chiqaylik. Moddiy xarajatlar. 2002 yilda ishlab chiqarish xarajatlar tarkibida moddiy xarajatlar 59,9% ni tashkil etdi, ya'ni ular iqtisodiy bahoning katta qismini egallaydi va uni kamaytirish uchun eng muhim zaxiradir. Ushbu zaxirani amalda tadbiq etish energiya tejovchi uskunalar va texnologiyalarni, sun'iy va sintetik materiallarni kiritmasdan va umuman olganda moddiy resurslardan oqilona foydalanmasdan amalga oshirilishi mumkin emas.
Hozirgi vaqtda mahsulotni moddiy iste'mol qilishni qisqartirish uchun eng muhim rezerv sun'iy va sintetik materiallardan keng foydalanish hisoblanadi.
Ularning keng qo'llanilishi mahsulotlarning moddiy iste'molini kamaytirishga emas, balki uning mehnat zichligiga ham imkon beradi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishda, ish haqi, ijtimoiy mablag'larga ajratilgan mablag'lar bilan birga, "moddiy xarajatlar" moddasidan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Bundan tashqari, O’zbekiston Respublikasida ishchi kuchi dunyoning rivojlangan mamlakatlariga nisbatan nisbatan arzonligini va bu kechikish juda muhimligini ta'kidlash lozim. Aholining to'rtdan biridan ortig'i mehnatni ko'paytirishni ta'minlamaydigan daromad oladi. Eng kam ish haqi - bu kunlik minimal miqdordan atigi to'rtdan biri.
Uzoq vaqt davomida bu jarayon davom eta olmaydi, shuning uchun uzoq muddat davomida biz O’zbekiston Respublikasida o'rtacha oylik ish haqining ortishi va rivojlangan davlatlar darajasiga bosqichma-bosqich munosabatda bo'lishini kutishimiz kerak. Biroq, ushbu tendentsiya tabiiy va mumkin bo'ladi, faqatgina milliy iqtisodiyot iqtisodiyotni ilmiy-texnikaviy jarayonni jadallashtirish va mehnat unumdorligini oshirish asosida ko'tarilsa. Shu sababli, uzoq muddatda ish haqi ulushini, shuning uchun ishlab chiqarish xarajatlariga, yagona ijtimoiy soliqni oshirishni kutish uchun barcha asoslar mavjud.
Bularning barchasidan kelajakda tijoriy tashkilotlarda ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish uchun ish haqini tejashning qiymati ortadi. Ushbu zaxirani ishlab chiqarish xarajatlarini faqat ilmiy-texnikaviy yutuqlar asosida maksimal darajada kamaytirishni amalga oshiring.
Ilmiy-texnika taraqqiyoti ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish (ishlab chiqarish) orqali ish haqlarini tejashga, yanada samarali texnika va texnologiyalarni joriy etishga ta'sir qiladi. Shu bilan birga, agar ish haqi unumdorligining o'sish sur'ati o'rtacha ish haqining o'sish sur'atlaridan yuqori bo'lganda amalga oshiriladi.