O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi jizzax politexnika instituti «tasdiqlandi»

Tovarning raqobatbardoshligi - buyumning sifati va qiymatining tavsiflari
ushbu bozorning talablariga va iste’molchilaming baholariga yuqori darajada
muvofiqligi tufayli uning xuddi shu turdagi va ayni shunday maqsadlarga
mo‘ljallangan boshqa buyumlarga nisbatan iste’mol uchun ancha o‘ziga tortadigan
bo‘lish qobiliyati.


Nazorat savollari:
1. Metrologiya qanday fan va uning asl ma’nosi nima?
2. Metrologik kattaliklar haqida ma’lumot bering.
3. O‘lchov birligi, aniqligi va vositasiga ta’rif bering.
4. O‘zbekiston Respublikasining o‘lchashlar birligini ta’minlash Davlat tizimi haqida ma’lumot bering.
5. Metrologiyaning asoschilari kimlar?

3- ma'ruza : Fizik kattaliklar va etalon birliklari

Reja:

1. 
   Kattaliklar
   
2. 
   Fizik kattaliklar
   
3. 
   Etalon birliklari
   

Barcha oTchash ob’ektlari uchun metrologiyada yagona umumiy
tushuncha - fizik kattalik tushunchasi o‘rnatilgan. Bu tushuncha fizikadagi eng
umumiy tushunchalardan biri. Fizik kattalik deganda ko‘pgina fizik ob’ektlar
(fizik tizimlar va ularda yuz beruvchi jarayonlar va holatlar) ning sifat
munosabatlaridagi umumiy, lekin miqdoriy munosabatlarida har bir ob’ekt
uchun individual boTgan xossa tushuniladi.
Miqdoriy munosabatlardagi individuallik deganda bita ob’ekt uchun
ma’lum bir sonda boshqasiga nisbatan kam yoki ko‘p boTgan xossa tushuniladi.
Uzunlik, massa, vaqt, kuchlanish, quvvat, bosim - inson tomonidan
otchanadigan ko‘p sonli fizik kattaliklardan bir nechtasi xolos
Har bir fizik kattalik ikkita xarakteristikaga ega: sifat va miqdor
Sifat xarakteristikasi bu kattalik moddiy ob’ektning qanday xossasini yoki
moddiy dunyo hodisasining qanday xususiyatini aks ettirishi bilan aniqlaniladi.
Masalan, temperatura jismning qiziganlik darajasini, massa jismning inertlik

• 
  o‘lchash va sinash vositalari, shu jumladan etalonlar, modda va
  materiallar tarkibi va xossalarining standart namunalari, axborot-o‘lchash tizimlari;
  
• 
  o‘lchash va sinashlami bajarish metodikalari;
  
• 
  o‘lchash va sinashlaming natijalari;
  
• 
  o‘lchash vositalarini yaratuvchi, ishlab chiqaruvchi, foydalanuvchi,
  qiyoslovchi va ijaraga beruvchi, o‘lchashlami bajarish metodikalarini yaratish,
  attestatlashni amalga oshiruvchi tadbirkorlik sub’ektlari;
  
• 
  o‘lchashlami amalga oshiruvchi shaxslar;
  
• 
  metrologik talablar qo‘yiladigan boshqa ob’ektlar.
  

Metrologik tekshiruv va nazorat quyidagilarga bo‘linadi.

• 
  davlat metrologik tekshiruvi va nazorati;
  
• 
  yuridik shaxs tomonidan bajariladigan metrologik tekshiruv va nazorat.
  

Fizik kattalik birliklari etalonlariga bo‘lgan talablar xamGOST 8.372-80
reglamentlaydi. Etalon yaratish bo‘yicha ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik
ishlar uchun texnik vazifalami davlat etalonlarining bosh markazlari (markazlar)
ishlab chiqadi.
Birlamchi etalon yaratish bo‘yicha materiallar etalonlar markazining ilmiy-
texnik kengashida, shuningdek 0‘zstandart tomonidan tayinlangan idoralararo
komissiya tomonidan ko‘rilishi standart bilan belgilangan.
Ikkilamchi etalon uni o‘rganish va davlat etaloni yoki davlat qiyoslash
sxemasi bo‘yicha yuqori bo‘lgan boshqa ikkilamchi etalon bilan solishtirish
natijalari asosida tasdiqlanadi Etalon xatoliklarining tashkil qiluvchilari va ulami ifodalash usullari GOST
8.381 - 80ga mos bo‘lishi kerak. Fizik kattalik birliklarining o‘lchamlarini
etalonlardan namunaviy o‘lchash vositalari orqali ishchi o‘lchash vositalariga
uzatishni ta’minlash maqsadida GOST 8.382 - 80 joriy qilingan. Standart
namunaviy sifatida qoTlash uchun moTjallangan o‘lchash vositalari metrologik
attestatlash yoki birlamchi qiyoslashdan (ishlab chiqarishdan seriyalab chiqarishda
amaldagi standart yoki texnik shartga muvofiq) o‘tkazilishi kerakligini belgilaydi.
CHiquvchi namunaviy o‘lchash vositalari faqat 0‘zstandart organlarida qiyoslash va attestatlashdan o‘tkaziladi, tasarrufdagi namunaviy o‘lchash vositalari idoraviy metrologik xizmatlarda ham qiyoslanishi va attestatlanishi mumkin. Zarur
bo‘lganda namunaviy oTchash vositalari metrologik attestatlashdan o‘tkazilishi
kerak bo‘lgan qiyoslash uskunalari tarkibiga kiritiladi, agar namunaviy o‘lchash
vositalari va yordamchi qurilmalar kompleksi sifatida ularga qo‘yilgan talablarga
ega bo‘lgan MTH da ulaming metrologik tavsiflari belgilangan bo‘Isa Standartda
namunaviy o‘lchash vositalarini yaratishga botgan umumiy talablar
Nazorat savollar:
1. Metrologik ta’minotning asosiy vazifasi haqida tushuncha bering.
2. Metrologik ta’minot xaqida tushuncha bering
3. Metrologik ta’minotning o‘z oldiga qo‘ygan asosiy maqsadlari haqida ayting.
4-MAVZU: O’lchash vositalarini turini tasdiqlash. O‘lchov vositalarining metrologik tavsifnomalari.
Reja:
1.O‘lchash vositalarini turini tasdiqlash sinovlarini tashkil etish.
2. Sinovlarni o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish.
3.Sinovlarni o‘tkazish tartibi.
1.O‘lchash vositalarini turini tasdiqlash sinovlarini tashkil etish. O‘lchov vositalarining metrologik tavsifnomalari. O‘lchash turlari, umuman o‘lchash juda xilma-xil yo‘sinda o‘tkazilishi mumkin. Bu, albatta, o‘lchanadigan elektr va noelektrik kattaliklarning ko‘pligiga ularning vaqt bo‘yicha har xil xarakterda o‘zgarishiga, o‘lchash aniqligiga, qo‘yiladigan har xil talablarga va o‘lchash natijalarining xar xil yo‘l bilan olinishiga bog‘liqdir. Metodologik nuqtai nazaridan o‘lchash natijasi qanday usulda olinishiga qarab, o‘lchash quyidagi turlarga bo‘linadi: 1. Bevosita 2. Bilvosita 3. Birgalikda 4. Majmuiy Bevosita o‘lchash - qachonki, natija bevosita tajriba orqali olinsa, bunda bevosita o‘lchashni quyidagi formula orqali ifodalash mumkin. X = YX - o‘lchanadigan kattalik Y - tajriba natijasi Misol: tok kuchini ampermetrda o‘lchash. Bilvosita o‘lchash. Bunda natija bevosita o‘lchashlar asosida topiladi. X = f(Y); X = f (Y1 Y2 … Yn) Misol: P = U·I, R = U/I Birgalikda o‘lchash. Izlanayotgan kattalik tenglamalar sistemasining echimidan topilib, bunda tenglamaning parametrlari bevosita va bilvosita o‘lchashlar natijasi hisoblanadi.
F₁ (U₁ U₂ U₃, …, X₁', X₂', X₃', ...) = 0 F₂ (U₁ U₂ U₃ ,…, X₁", X₂", X₃",...) = 0
X₁ X₂, X₃ - izlanayotgan kattalik U₁, U₂, U₃ - bevosita o‘lchangan kattaliklar Majmuiy o‘lchash. Bir necha nomdosh kattaliklarning birikmasini bir vaqtda bevosita o‘lchashdan kelib chiqqan tenglamalar tizimini echib, izlanayotgan qiymatlarni topishdir. Masalan, uchburchak shaklidagi sxema bo‘yicha ulangan rezistorlar elka uchlaridagi qarshilikni o‘lchash orqali rezistorlar qarshiligini aniqlash. Mutlaq va nisbiy o‘lchashlar. Mutlaq o‘lchash - Bir yoki bir necha asosiy kattaliklarni bevosita o‘lchanishi va (yoki) fizikaviy doimiylikning qiymatlarini qo‘llash asosida o‘tkaziladigan o‘lchash. Nisbiy o‘lchash - Kattalik bilan birlik o‘rnida olingan nomdosh kattalikning nisbatini yoki asos qilib olingan kattalikka nisbatan nomdosh kattalikning o‘zgarishini o‘lchash. O‘lchash usullari deganda o‘lchash qonun-qoidalari va o‘lchash vositalaridan foydalanib, kattalikni uning birligi bilan solishtirish usullarini tushunamiz. O‘lchash usullari o‘lchanadigan kattalikni son qiymati o‘lchov orqali qayta tiklangan ma’lum kattalik bilan o‘zaro taqqoslash bo‘yicha bevosita baxolash va solishtirish usullariga bo‘linadi.