O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulugʻbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti
Download 4.05 Mb. Pdf ko'rish
|
Iqtisodiyot nazariyasi
|
4 § Elektron biznes
Reja: 1. Elektron biznes 2. Elektron biznesning tarkibiy qismlari 3. Elektron biznesning afzalliklari va kamchiliklari 3. Elektron biznes va elektron tijoratning farqli hususiyatlari Soʻnggi yillarda iqtisodiy aylanmada yangi atamalar paydo boʻldi va amalda keng qoʻllanilmoqda: elektron biznes (e-biznes) yoki onlayn biznes – Internet orqali biznes-jarayonlar, elektron tijorat (elektron tijorat) – Internet orqali oldi-sotdi operatsiyalarini bajarish. Ba’zi ekspertlar shuningdek, elektron iqtisodiyot, virtual biznes, Internet-biznes kabi jumlalarni ishlatadilar. Hozirgi kunda «elektron biznes», «elektron tijorat» va «elektron bozor» atamalari koʻpincha aralash va deyarli sinonim sifatida ishlatiladi. Ammo, aslida, bular bir-biriga yaqin, qaysidir nuqtalarda kesishuvchi, ammo baribir turli xil tushunchalardir. Elektron biznes tarixi 1960-1970 yillardagi axborot texnologiyalari sohasidagi inqilobning boshlanishiga borib taqaladi. AKTning jadal rivojlanishi – mikroelektronika, kompyuter texnologiyalari va telekommunikatsiya tarmoqlarining umumiy nomlanishi – korxonalar oʻrtasida va ular ichida ma’lumotlar almashish narxini soddalashtirish va kamaytirishga imkon berdi. Dastlab ma’lumotlarni qogʻozsiz almashish texnologiyalarini (EDI) yirik korporatsiyalar hujjat almashinuvidagi 57 yuklamasi va xarajatlarini kamaytirish, shuningdek almashish tezligini oshirish maqsadida joriy etishgan. Umuman olganda, elektron biznes (e-Business) bu biznes jarayonlarining har qanday shakli boʻlib, bunda sub’ektlar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlar elektron shaklda amalga oshiriladi. Koʻpgina mutaxassislar elektron biznesning ikkita tarkibiy qismini aniqlaydilar. Birinchisi, korporativ biznes jarayonlarini optimallashtiradigan axborot tizimlarini yaratish va qoʻllash. Natijada xodimlar, ichki tizimlar va jarayonlar bilan ishlashni, shu jumladan hujjat aylanishini (back-office), shuningdek ularning tashqi dunyo bilan aloqalarini birlashtirish mumkin boʻladi. Ikkinchi tarkibiy qism yoki elektron biznes soʻzining tor ma’nosida elektron vositalar va aloqa vositalari orqali pul ishlash usulidir. Elektron biznesning yana bir ta’rifi mavjud: elektron biznes – zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanishga imkon beruvchi elektron vositalar orqali xizmatlar yoki yakuniy mahsulotdir. Televizor, telefon, Internet shular jumlasidandir. Elektron biznes – bu kompaniyaga mijozlarga xizmat koʻrsatishni yaxshilash va sheriklar bilan biznes aloqalarini optimallashtirish orqali raqobatdosh ustunlikka erishishga imkon beradigan sifat jihatidan yangi ish texnologiyasi. Internet texnologiyalari elektron biznesning asosiy, ammo yagona jihatlaridan emas. Rivojlanish jarayonida global Internet tarmogʻi elektron pochta va ommaviy axborot vositalaridan tarmoq iqtisodiyoti tamoyillariga asoslangan elektron biznes vositasiga aylandi. Soʻnggi oʻn yilliklar ichida elektron biznes juda mashhur boʻldi. 2015-2020 yillarda AQSh va Evropada elektron tijorat aylanmasi yuzlab milliard dollardan oshdi. Elektron biznes bu foyda olish uchun axborot texnologiyalari va global axborot tarmoqlarining imkoniyatlaridan foydalanadigan tadbirkorlik faoliyatidir. Elektron biznesning asosiy mahsuloti – bu axborot, shuning uchun elektron biznes ba’zan axborot biznesi deb ataladi. Elektron biznesning asosiy tarkibiy qismi oldingi paragrafda koʻrib oʻtganimiz elektron tijoratdir. Elektron tijorat – bu nafaqat oldi-sotdi operatsiyalari, balki mahsulot va xizmatlarga talabni shakllantirish 58 jarayonlarini qoʻllab-quvvatlash, onlayn buyurtmalarni qayta ishlash, shuningdek sheriklar oʻrtasida ma’lumot almashish jarayonidan iborat. Elektron tijorat – global Internet tarmogʻidan foydalangan holda xoʻjalik yurituvchi subyektlarning tovarlar va xizmatlarni sotish boʻyicha oʻzaro hamkorligi amalga oshiriladigan elektron biznesning bir turidir. Elektron biznes (Ing. Elektronic biznes), E-biznes, I-biznes, e-biznes, Internet-biznes – bu biznes-jarayonlar, biznes-ma’lumot almashinuvi va tijorat operatsiyalarini axborot tizimlaridan foydalangan holda amalga oshiruvchi avtomatlashtirilgan biznes-modeldir. Yechimlarning muhim qismi boʻlgan ma’lumotlarni uzatish va veb-xizmatlarni taqdim qilish uchun Internet texnologiyalaridan foydalanadi. Ushbu atama birinchi marta IBMning sobiq bosh direktori Luis Gerstnerning nutqida aytilgan. Bundan tashqari, bu Internet orqali ma’lumot almashishni oʻz ichiga olgan har qanday tijorat yoki notijorat bitimdir. Savdo – bu korxonalar, guruhlar va jismoniy shaxslar oʻrtasida mahsulotlar va xizmatlar almashinuvidir va har qanday biznesning asosiy faoliyatlaridan biri sifatida qaralishi mumkin. Elektron tijorat tashqi faoliyat va shaxslar, guruhlar va boshqa korxonalar bilan biznes aloqalarini qoʻllab-quvvatlash uchun AKTdan foydalanishga qaratilgan, elektron biznes esa Internetdan foydalanishni anglatadi. Elektron biznes atamasi 1996 yilda IBMning Marketing va Internet guruhi tomonidan ishlab chiqilgan. Elektron biznes – koʻplab AT (axborot tizimlari) guruhlari uchun korxonaning tijorat ishlarini avtomatlashtiradigan umumiy tushuncha boʻlib, savdo sohasida mijozlarning oʻzaro munosabatlariga yoʻnaltirilgan elektron tijoratga qoʻshimcha ravishda, korxonaning butun bir qiymat zanjiri orqali qoʻllab-quvvatlanadi. Ushbu turdagi umumiy avtomatlashtirish bir qator inkor etib boʻlmaydigan afzalliklarga ega, jumladan: mehnatga haq toʻlash xarajatlarini kamaytirish; inson omili bilan bogʻliq xavflarning yoʻqligi (xatolar, ma’lumotlarning yoʻqolishi, oʻgʻirlik, kasallik ta’tili va boshqalar); amaliyotlarni bajarish tezligini ortishi va natijada biznesning oʻzini ham tezligini oshirish; 59 bir qator biznes modellarida qisqarishlar va tashkilotning moddiy aktivlari yoʻqligi (biznes yaxlitligicha kiberboʻshliqda tarqaladi – na ofis, na xodimlar, na moddiy mahsulotlar boʻlmaydi); biznes miqyosining yuqori tezligi. Axborot belgilangan algoritmlarga muvofiq yorugʻlik tezligida elektron shaklda nusxalanishi mumkin; sotuvchi va xaridor oʻrtasidagi masofaning yoʻqolishi. Avstraliya boʻylab samolyotda uchayotib, Kanadadan kelgan xaridorga changʻilarni osongina sotish mumkin; hatto kichik tashkilotlarning ham oʻz sohasidagi gigantlar bilan raqobatlasha olish qobiliyati va boshqalar 27 . Aksariyat hollarda ikkita tushuncha: elektron tijorat va elektron biznesning chalkashligi mavjud. Elektronning biznesning yuqorida koʻrib oʻtganimizdek, koʻplab ta’riflari mavjud, turli nuqtai nazarlarni aks ettiradigan ushbu ta’riflar mualliflari oʻz bizneslaridagi koʻnikma va tajribalariga asoslanishgan. IBM mutaxassislarining ta’rifiga koʻra, elektron biznes asosiy biznes jarayonlarini Internet texnologiyalari bilan oʻzgartirmoqda. Shunday qilib, elektron biznes – foydaga erishish maqsadida ichki va tashqi aloqalarni oʻzgartirish uchun global axborot tarmoqlarining imkoniyatlaridan foydalanadigan har qanday biznes faoliyatidir. Elektron biznes oʻz ichiga quyidagi daromadli faoliyat turlarini qamrab oladi: - elektron tijorat; - elektron auksionlar; - elektron banklar; - elektron tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari; - elektron kazinolar; - elektron franchayzing; - elektron ta’lim; - elektron marketing; - elektron brokerlik xizmatlari; - operatsion resurslarni elektron boshqarish; - elektron ta’minotni boshqarish. 27 Алексеева Т.В., Бабенко В.В., Давидавичене В.В., Дик В.В. и др. Электронный бизнес / Под общей редакцией В.В. Дика и А.И. Уринцова. — М.: Горячая линия - Телеком, 2015. — 542 с. — 1500 экз. — ISBN 978-5-9912-0503-0 |
