O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universitetining

uchinchidan, har qanday davlat va huquqda yuz berayotgan voqea, hodisa, jarayonlarni bilishga butun insoniyat amaliy faoliyatini jalb qilish;
tо`rtinchidan, davlat va huquqqa oid voqea-hodisalarni bilish jarayonida egallanadigan, haqiqatlar obyektiv, bir vaqtning о`zida nisbiy va mutlaq xususiyatga ega bо`lib, mavxum emas, balki aniq shaklda mavjud bо`lishini tan olishi va shu asosda ish yuritish.
Shuning uchun ham ushbu metod davlat va huquq nazariyasining eng umumiy metodinigina emas, balki metodologik asoslaridan birini ham tashkil qiladi.
Umumiy ilmiy metodlar. Bizga ma`lum, umumiy ilmiy metodlar о`z tarkibiga barcha fanlarni о`rganishda asos bо`luvchi analiz, sintez, tizimli, funksional kabi usullarni qamrab oladi.
Ular eng umumiy metodlardan farqli ravishda, davlat va huquqda yuz berayotgan voqea-hodisalar va jarayonlarni bilishning ma`lum bosqichlarida qо`llaniladigan usullardir.
Analiz («analiz» — grekcha sо`z bо`lib, «ajratish, bо`lish» degan ma`noni anglatadi) metodi orqali davlat va huquq muayyan tarkibiy qismlarga ajratilgan holda о`rganiladi. Ushbu usul orqali obyektni tadqiq etishda, uning jamiyat hayotidagi о`rnini aniqlanadi, umumiylarini xususiylaridan, zaruriylarini tasodifiylaridan, asosiylarini muxim bо`lmaganlaridan ajratiladi va shu orqali ularning mazmun-mohiyati yoritib beriladi.
Sintez («sintez» grekcha sо`z bо`lib, «qо`shish, birlashtirish» deganidir) metodi orqali davlat va huquqni, ularga tegishli ijtimoiy xodisalar va tushunchalarni fikran birlashtirish, umumlashtirish orqali yangi bilim va tasavvurlarga ega bо`lish mumkin.
Analiz va sintez metodlari uzviy aloqadorlikda bо`lib, umum ilmiy bilishdagi analitik-sintetik usulning о`zaro ta`sir qiluvchi xususiyatlaridir. Masalan, О`zbekiston davlatini ijtimoiy hodisa sifatida fikran analiz qiladigan bо`lsak, uni, eng avvalo hokimiyat, fuqaro, hududlar kabi tarkibiy qismlarga bо`lamiz va ularning har birini alohida-alohida о`rganamiz. Ayni vaqtda analizdan olingan bilimlarni fikran qayta birlashtirsak, ya`ni sintez qilsak, О`zbekiston suveren demokratik respublika ekanligini kо`rsatuvchi yangi bilimga ega bulamiz.
Tizimli («tizim - sistema» — grekcha sо`z bо`lib, «qismlardan tarkib topgan majmua» degan ma`noni anglatadi) metod davlat va huquqning ichki strukturaviy tuzilishini, tarkibiy qismlarining “gorizontal” va “vertikal” yо`nalishlari va ularning о`zaro bog`liqligini о`rganadi. Tizimli о`rganish falsafa fanining yutug`i bо`lib, bugungi kunda ushbu usuldan barcha ijtimoiy xodisalarni о`rganishda va jamiyatning barcha sohalarini tadqiq etishda keng qо`llanilmoqda<sup>3[3]</sup>.
Funksional («funksiya» lotincha sо`z bо`lib «amalga oshirish, bajarish, yuzaga chiqarish» degan ma`noni anglatadi) metod davlat va huquqning jamiyatda mavjud ijtimoiy xodisa sifatida ularning vazifalari nimadan iboratligini о`rganadi. Ushbu metod yordamida davlat va huquqda oid voqea-hodisalar va jarayonlarning vazifalarini aniqlash orqali ular о`rtasidagi munosabat-larni tushuntirishdir. Masalan, biz hokimiyatni qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud xokimiyatiga ajratar ekanmiz, eng avvalo, ularning har birining funksiyalarini aniqlab olamiz, shundan keyin ular о`rtasidagi munosabatlarni tushunib olishga о`tamiz.
Bundan tashqari davlat va huquqni о`rganishda xususiy ilmiy metodlardan foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. Xususiy ilmiy metodlar tabiiy, ijtimoiy va boshqa fanlarning taraqqiyoti natijasida kelib chiqadi va ularga sotsiologik, statistik, qiyosiy, kibernetik, tarixiy, mantiqiy va boshqa metodlar kiradi.
Sotsiologik (“Sotsiologiya” termini lotincha lotincha “societas” (jamiyat) va yunoncha “logos” (ta`limot) sо`zlaridan iborat bо`lib, jamiyat tо`g`risidagi fan degan ma`noni bildiradi) metod yordamida davlat va huquqni о`rganishda sotsiologik usullar: sо`rov, anketalashtirish, kuzatuvlar olib borish, jamoatchilik fikrini urganish orqali yangi ma`lumotlar olishimiz mumkin. Olingan ma`lumotlardan davlat va huquqni rivojlantirishda foydalanish mumkin. Sotsiologik tadqiqotlar inson faoliyatining har bir sohasi uchun juda qimmatli ma`lumotlarni yetkazib beradi. Bu usul demok-ratik huquqiy davlatni shakllantirishga qaratilgan huquqiy islohotlar va amaliy tadbirlarning samaradorligini aniqlashda yordam beradi.
Statistik («statistika» — lotincha sо`z bо`lib, «hisob-kitob» degan ma`noni anglatadi) metod — davlat va huquq institutlari tо`g`risidagi matematik hisob-kitoblar yordamida miqdoriy ma`lumotlarni olishga qaratilgan ilmiy usullardan biridir. Bu usul, olingan miqdoriy ma`lumotlarni umumlashtirish asosida davlat va huquqni rivojlantirishning miqdoriy yо`nalishlarini belgilab olishga xizmat qiladi.
Qiyoslash metodi — muayyan davlat va huquqni boshqa joydagi, boshqa shakldagi davlat va huquq bilan fikran taqqoslash asosida ma`lumotlar olish, ulardan ilmiy xulosalar chiqarish, yangi bilim hosil qilish usuli hisoblanadi.
Ushbu metod turli davlatlar va huquqiy tizimlarning umumiy va о`ziga xos tomonlarini bilish hamda ana shu asosda davlat va huquq taraqqiyotining qonuniyatlarini ochishga, davlat va huquq sohasidagi hodisalar va jarayonlarni о`zaro solishtirish asosida ular о`rtasidagi о`xshashlik va farqlarni aniqlashga imkon beradi.
Kibernetik («kibernetika» grekcha sо`z bо`lib, «boshqarish san`ati» degan ma`noni bildiradi) metod. Dunyoning bugungi kо`rinishini axborot texnologiya vosilarisiz tasavvur etish qiyin. Davlat va huquqni о`rganish va tahlil etishda kompyuterlardan, multimediya, slayd va boshqa zamonaviy texnik vositalardan foydalanish oz vaqt sarflab, sifatli ma`lumotlar olishimizga zamin yaratadi.
Mantiqiy metod – davlat va huquqni о`rganishda mantiq fanining umumiy qonuniyatlar asosida oqilona, tо`g`ri xulosa chiqarishga imkon beradi. U ilmiy bilishning mavhum shaklidir. U davlat va huquqning mantiqiy о`rganishining usul va vositalarini ifodalaydi.
Tarixiy metod - davlat va huquqning paydo bо`lishi, rivojlanishini taraqqiyotning muayyan davrida xronologik izchillikda о`rganishni taqozo etadi. Ushbu metod qо`llaniladigan davlat va huquqning qaror topishi, rivojlanishi, tarixiy taraqqiyotning murakkab jarayonlari bilan bog`liq holda о`rganiladi. Bunda kо`pincha kishilik jamiyatining turli davrlarida rо`y bergan voqealar, hodisalar haqida bilim olish imkonini beradigan tarixiy manbalar, qonunlar, maxsus hujjatlar va boshqalarni tahlil qilish usuli qо`llaniladi.
Shunday qilib, davlat va huquq nazariyasining metodlari davlat va huquqda tegishli voqea-hodisalar va jarayonlarni bilishga, ularning qonuniyatlarini ochishga qaratilgan umumfalsafiy, umummilliy, xususiy-ilmiy usullar, yullar, qoidalar va vositalar tizimidir. Ulardan amalda foydalanish olib borilayotgan tadqiqotning predmeti va vazifalariga bog`liqdir.