O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi

Grammatik shakllangan gap. Grammatik shakllangan gapda kesimlik kategoriyasi ma’nosi kesimlik qo’shimchalarining faqat o’zi bilan yoki bog’lama va kesimlik qo’shimchalari vositasida ifodalanishi mumkin.
O’zbek tilida kesimlik qo’shimchalarining quyidagi turlari mavjud:
1) kesimlik kategoriyasining tarkibiy qismlari sinkretik, ya’ni ajralmas, bitta moddiy ko’rinishda berilgan qo’shimchalar bo’ladi: o’qiy , ketaylik, keldi. Bu qo’shimchalar ([-y], [-aylik], [-di]) ning har birida tasdiq-inkor, shakl, zamon va shaxs-son ma’nolari birgalikda umumiy shaklga ega. Masalan, o’qiy kesimidagi [-y] qo’shimchasi bo’lishlilik ([-may]uning bo’lishsiz shakli), buyruq- istak mayli (bunda [-sin], [-ng], (o’qisin, o’qing) bilan paradigma – o’xshashlik qatori hosil qiladi), kelasi zamon, birinchi I shaxs (II shaxs o’qi), birlik (ko’plikda o’qiylik) ma’nolariga ega. Bunday holatni borsa, yozsa so’zshakllari tarkibidagi shart mayli qo’shimchasida ham ko’rish mumkin. Bunday sinkretik shaklli ma’nolar nolь morfemalarda ham mavjud: 1.O’qi! 2.SHavkat – shoir. 3.Qish;
2) kesimlik qo’shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida qo’shimcha bilan, modallik, mayl, zamon, shaxs-son qorishiq ravishda bitta qo’shimcha bilan beriladi: kel - ma - di, kel - ma – y;
3) kesimlik qo’shimchasi tarkibida tasdiq-inkor, modallik, zamon ma’nolari qorishiq holatda bir qo’shimcha bilan, shaxs-son ma’nosi boshqa qo’shimcha bilan beriladi: bor - sa - ng, o’qi - sa - ngiz, ko’r - di – mi;
4) kesimlik qo’shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida, shaxs-son alohida, modallik va zamon ma’nolari qorishiq qo’shimcha bilan ifodalanadi: ko’r – ma – di – ngiz;
5) kesimlik kategoriyasining har bir ma’nosi alohida-alohida qo’shimcha bilan ifodalanadi: ko’r – ma – sa – ydi – ngiz;
6) kesimlik kategoriya ma’nolarini ifodalashda bog’lama yoki to’liqsiz fe’l vositalarida yuzaga chiqadi. Masalan: Borgan yigit men bo’laman(A.Muxt.) Hamon yodimdadir: gul chog’i erdi. (Uyg’. I.Sult.).
Sanab o’tilgan barcha vositalar lisoniy mohiyat nuqtai-nazaridan bir kategoriyaning shakllari sifatida baholanadi va qolipda, aytilganidek, bitta ramz - (P_m) shartli belgisi bilan beriladi. Quyidagi gaplarning kesimiga diqqat qiling: 1)Sensan har narsadan mo’’tabar aziz (W-sen, P_m-san). 2. Ha, ha, ammamning buzog’isan (W - buzog’, P_m –i+san). 3. U cho’l burguti edi (W - cho’l burguti, P_m - edi). 4. U shu yerda yashaydi (W – yasha, P_m – ydi).
Ma’lum bo’ladiki, [WP_m] (W) va (P_m) qismlaridan iborat bo’lib, atov ma’nosini (W), kesimlik ma’nosini (P_m) ko’rsatkichi beradi. (P_m) ko’rsatkichlari formal jihatdan ifodalanganda umorfemali deyiladi. Masalan, Uyim shaharda gapidagi shaharda so’zshakli alohida olinganda unda kesimlik ma’nosi, vazifasi mujassamlashgan emas. Bu vazifa unga kontekst (nutq sharoiti, gapdagi o’rni va h.) tomonidan kiritilmoqda. Bunda (P_m) morfemali ekanligiga uni shahardadir, shaharda edi, shaharda bo’ladi tarzida o’zgartirish bilan ham amin bo’lish mumkin. Demak, Uyimiz shaharda gapida (P_m)tarkibiy qismlari quyidagicha: T – tasdiq, M – aniq, Z – hozirgi zamon, SH – III shaxs. Bunda ham kesimning tarkibiy qismlari (W) va (P_m) ajralib turibdi. SHu xususiyatga ko’ra ular semantik-funktsional shakllangan gaplardan ajralib turadi.