O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi

Sintaktik valentlik. Sintaktik valentlik leksema valentligining ikkinchi tomoni, u hokim mavqedagi leksemaning tobe leksemalarni o’ziga tortish uchun ularning ma’lum bir sintaktik shaklda – kelishik, ko’makchi, ravishdosh, sifatdosh qo’shimchasini olishini talab qilishi. Bu hokim leksemaning sintaktik mavqei, grammatik shakli tomonidan belgilanadi. Masalan, Xatni yozdi, Xat yozildi sintaktik qurilmalaridagi (xatni) va (xat) so’zlarining grammatik shakli bosh so’zning grammatik shakli bilan belgilangan.
Sintaktik valentlik lug’aviy valentlik bilan zich bog’langan, biri o’zgarsa, ikkinchisi ham o’zgaradi, biri yo’qolsa, ikkinchisi ham bo’lmaydi. Masalan, [etakla] leksemasi jo’nalish kelishigidagi otni o’ziga tortmaydi (Halimga yetakla tarzida). Lekin [etakla] leksemasi orttirma nisbat shakli [-t] bilan shakllansa, (Halimga) so’zshakli unga tortila oladi. Bunda [etakla] leksemasining sintaktik valentligi o’zgardi.
Lug’aviy va sintaktik valentlik o’zaro bog’liq bo’lsa-da, ular tez-tez o’zgarishga uchrab turadi. Masalan, Ashulachi «hangradi» birikuvida sintaktik valentlik o’zgarmasdan voqelangan, ammo lug’aviy valentlik yangilangan holda yuzaga chiqqan. Bunday hol ko’chma ma’no yuzaga chiqqanidan dalolat beradi. Xat yozildi, Xatni yozdi birikuvlarida ma’noviy valentlik joyida, biroq sintaktik valentlik o’zgargan. Bu turlicha sintaktik shakllar voqelanganligini ko’rsatadi. Biroq aytilgan har ikkala o’zgarish ham bir yoqlama – yo ma’noviy, yo sintaktik tabiatga ega. Agar o’zgarish birdaniga ikki tomonlama – ham lug’aviy, ham sintaktik bo’lsa-chi? Bunda derivatsiya sodir bo’ladi. Dalil sifatida [ochmoq] fe’lining lug’aviy va sintaktik valentliklarini aniqlash orqali bunga amin bo’lish mumkin:

1. 
   Tergovchi jinoyatni ochdi.
   
2. 
   Jinoyatchi tergovchi tomonidan ochildi.
   
3. 
   Amerikani Vespuchchi ochdi.
   
4. 
   Gul ochildi.
   

1- va 2-misolda [ochmoq] fe’li valentliklarini to’ldiruvchi so’z (tergovchi) ning ma’nosi o’zgarmagan, lekin sintaktik shakli (tergovchi - bosh kelishikda, tergovchi tomonidan - ko’makchili) o’zgargan. Demak, [ochmoq] leksemasining ma’noviy valentligi o’zgarishsiz saqlangan, sintaktik valentligi o’zgargan. Bu o’zgarish [ochmoq] fe’liga [-il] majhul nisbat qo’shimchasi tomonidan kiritilgan. 3-misolda esa fe’lning sintaktik valentligi o’zgarishsiz qolgani holda ma’noviy valentlik o’zgarishga uchragan. CHunki [Amerika] so’zining ma’nosi [ochmoq] fe’li ma’nosiga muvofiq kelmaydi. Ammo sintaktik shakli mos. 4-misolda esa ham ma’noviy, ham sintaktik valentliklar butkul o’zgargan. CHunki [gul] so’zi [ochmoq] fe’liga ma’noviy jihatdan mos emas. Bundan tashqari, birikuvchi so’zning sintaktik shakli ([gul] – bosh kelishik) [ochmoq] fe’lga -il qo’shimchasi qo’shilishi natijasida o’zgarishga uchragan.
Demak, ma’lum bo’ladiki, leksemaning lisoniy valentligi ikkiyoqlama, ma’noviy tomoni unga qanday leksema birika olishi me’yori, chegarasini ko’rsatsa, sintaktik tomoni birikuvchi so’zning qanday grammatik qo’shimchani olishini belgilaydi.