O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti
Download 1.04 Mb. Pdf ko'rish
|
Materialshunoslik-maruza-1585626618
|
Nаzоrаt uchun sаvоllаr. 1. Rеаl kristаllаrning tuzilishi. 2. Dislоkаsiyalаr haqida umumiy tushunchаlаr. 3. Mеtаll vа qоtishmаlаrni tеkshirishning аsоsiy usullаri. 4-Mа’ruzа Mavzu: Metallarni deformatsiyalanishi . Rеjа: 1. Metallarni deformatsiyalanishi. 2. Elastik deformatsiya. 3. Plastik deformatsiya. 4. Metallarning yemirilishi. 5. Rekristallanish. Metallga biror kuch ta’sir ettirilganda geometrik shaklini o’zgartirish deformatsiya deyiladi. Deformatsiya natijasida metallarning kristall panjarasi o’zgaradi. Panjara tugunchalaridagi atomlar uz urnidan siljiydi. Normal temperaturada metallning deformatsiyasi uch bosqichdan: elastik va plastik diformatsiyalardan xamda yemirilishdan iborat bo’ladi. Metallga ta’sir etirilgan kuch olingandan keyin metall asli xoliga (shakliga) qaytsa, ya’ni uning deformatsiyasi yoqolsa, elastik deformatsiya deb ataladi. Masalan, po’lat prujina siqilsa, uning shakli o’zgaradi, yahni demormatsiyalanadi,bu prujina ko’yib yuborilsa, yani avvalgi vaziyatiga keladi, uning deformatsiyasi yo’qoladi. Ana shu deformatsiya elastik deformatsiya bo’ladi. Prujina sikilganda po’latning kristall panjarasi o’zgaradi, prujinaqo’yib yuborilgandan keyin esa kristall panjara yana asli xoliga keladi. Metalning chuzilishdagi elastik deformatsiyalanishi bilan kuchlanishi orasida chizikli bog’lanish bo’lib, bu bog’lanish diagramma tarzida 18-rasmda kursatilgandek tasvirlanadi. Bu bog’lanish matematik ifodasiqo’yidagicha bo’ladi va proportsionallikqonuni, boshqachaqilib aytganda, Guk qonuni deyiladi. = Bu yerda - normal kuchlanish; - proportsionallik koeffitsienti; -deformatsiya (uzayish) Proportsionallik koeffitsienti ( ) Yung modeli, boshqacha aytganda, elastiklik moduli deb ataladi va burkchakning tangensiga teng bo’ladi; = tg Proportsionallik koeffitsienti ( ) Yung modeli, boshqacha aytganda, elastiklik moduli deb ataladi va burkchakning tangensiga teng bo’ladi; = tg Yung moduli metall kristall panjarasining turiga va parametiriga bog’liqdir. Binobarin, har xil metallar uchun Yung moduli turlicha bo’ladi. Metallning elastiklik xossasi ma’lum chegaragacha saqlanibqoladi, kuchlanish bu chegaradan oshsa, metallning elastiklik xossasi yo’qoladi. Ana shu chegara elastiklik chegarasi deb ataladi. Metallning elastiklik xossalari atomlararo ta’sir kuchlaridan kelib chiqadi, shuning uchun metalqizdirilganda elastiklik moduli pasayadi, chunki temperaturaning ko’tarilish natijasida metallning kristall panjarasidagi atomlararo masofa katalashadi, binobarin, atomlarning o’zaro tortishuv kuchi zaiflashadi. Metallga ta’sir etirilgan kuch olingandan keyin metall asli xoliga (shakliga) kelmasa, yahni undaqoldiq deformatsiya hosil bo’lsa, bunday deformatsiya plastik deformatsiya deyiladi. Metalda plastik deformatsiya shu metallga ta’sir ettirilgan nagruzka elastiklik chegarasidan ortgandagina vujudga keladi. Plastik deformatsiya, yuqorida aytib o’tilganidek, deformatsiyaning ikkinchi bosqichi, yahni elastik deformatsiyaning davomi bo’lib, uning diagrammasi 19 - rasmda tasvirlangan. Plastik deformatsiya jarayonida metallning deformatsiyagaqarshilik ortib boradi va plastik deformatsiyalanish xususiyati pasayadi. elastik deformatsiya bilan plastik deformatsiya orasida chuqur fizikaviy farq bor. Metallning elastik deformatsiyalanishda, yuqorida aytib o’tilganidek, kristalll panjaradagi atomlar (ionlar) oralig’i o’zgaradi, ta’sir ettirilgan kuch olinganda esa atomlar (ionlar) oralig’i asliga keladi, natijada deistallning birqismiformatsiya yo’qoladi. Plastik deformatsiya vaqtida esa kristalning birqismi boshqaqismiga nisbatan silxiydi, ta’sir ettirilgan kuch olinganda kristallarning siljiganqismi avvalgi joygaqaytmaydi, yahni deformattsiyaqoladi.Bundan tashqari plastik deformattsiya vaqtida donalar ichida mozayka bloklari maydalanadi, deformattsiya darajasi yuqori bo’lgan xollarda esa donalarning shakli va ularning fazada joylashuvi xam sezilarli darajada o’zgaradi, bunda donalar oralig’ida, bahzan donalar ichida xam darzlar hosil bo’ladi. . Deformattsiyani o’lchash usuliqanchalik aniq bo’lsa, A nuqta shunchalik past turadi.Texnik o’lchashlarda namuna uzunligining yoki boshqa o’lchamining 0,2 protsentiga tengqoldiq deformatsiya hosilqiladigan kuchlanish harakteristikasi qabul qilingan, bu harakteristika oquvchanlik chegarasi deb ataladi va σ o yoki σ oq bilan belgilanadi. Eng katta kuchlanish metallning sinish (ajralish) paytiga to’g’ri keladi. Bu harakteristika, kupincha, sinishga kursatiladigan qarshilik deb ataladi. Materillarning deformatsiyalanish sabablarini ayting? Metallar tashqi kuch ta’sir ostidagina emas, balki hajm o’zgarishlari bilan bog’liq bo’lgan faza o’zgarishlaridan vujudga kelgan ichki kuchlanishlar ta’siri ostida xam plastik deformatsiyalanadi. Plastik deformatsiya protsessini tekshirishda metalning monokristallaridan foydalanish ancha qulay. Plastik deformatsiya protsessini tekshirish natijasida, bu protsessning sirpanishi bilan borishini aniqlanadi. Plastik deformatsiya vaqtida kristal paytida sodir bo’ladigan o’zgarishlar sxemasi -rasmda tasvirlangan Deformatsiya kuchsizroq bo’lganda dastlab siljish yo’nalishiga nisbatan eng qulay joylashgan tekisliklardagi atomlar sirpana boshlaydi, deformatsiya kuchaya borgan sari boshqa tekistliklardagi atomlar xam sirpanadi. Shunday qilib, plastik deformatsiya protsessi butun monokristal bo’ylab birin-ketin tarqaladi. Metalning silliqlanib, sungra yaltillagan namunasini plastik deformatsiyalab, atomlarning sirpanish izlarini ko’rish mumkin: bu izlar sirpanish chiziqlari tarzda bo’ladi. Agar deformatsiya atomlarining ikkilanishi yo’li bilan borsa, metall namunasining mikroskopikntuzilishida ikkilangan plastinkalar paydo bo’ladi. Rekristallanish tempraturasi (rekristallanishning eng kichik tempraturasi) har xil metallar uchun turlicha bo’ladi. Masalan, misning rekristallanish tempraturasi -270 S, temirniki -450 S, nikelniki -600 S, alyuminiyniki -50 S, volfaramniki -1200 S, qalay, qo’rgoshin va oson suyuqlanuvchi boshqa metallarniki esa normal tempraturadan past bo’ladi. Rekristallanish tempraturasi bilan suyuqlanish tempraturasi orasida quyidagi boglanish bor: Trek= aT suyuq. Bu yerda T rek - rekristallanish absolyut tempraturasi: T suyuql. - suyuqlanish absalyut tempraturasi a- metallning tozaligiga bog’liq koeffitsent. Metall qanchalik toza bo’lsa, bu metallning rekristallanish tepraturasi shunchalik past bo’ladi. Odatdagi texnik tozalikdagi mettallar uchun a=0,3/0,4. Qotishmalarning rekristallanish tempraturasi, odatda, toza metallarnikidan yuqori bo’ladi va ba’zi xollarda suyuqlanish tempraturasining 0,8 xissasiga tenglashadi (T rek= 0,8 T suyuql. ), aksincha, juda toza metallarning rekristallanish tempraturasi ancha past, ya’ni suyuqlanish tempraturasining 0,2 va, xatto, 0,1 ulushga teng bo’ladi (T rek= 0,8 T suyuql. ). a koeffitsentdan foydalanib, metall va qotishmalarning rekristallanish tempraturasini xisoblab topish qiyin emas. Masalan, tarkibida 0,5% uglerod bo’lgan po’latning suyuqlanish tempraturasi taxminan 1500 S ga teng, uning rekristallanish tempraturasi T rek= 0,8*1500=1200 S bo’ladi. Rekristallanish tempraturasi deformatsiya darajasiga xam bog’liqdir: deformatsiya darajasi qanchalik katta bo’lsa, metallarning ichki tuzilishi shunchalik mayda, sturkturaning barkarorligi shunchalik kam bo’ladi va, demak, barkarorrok xolatni olish uchun shunchalik kup intiladi. Binobarin, deformatsiya darajasining katta bo’lishi rekristallanishni osonlashtiradi va rekristallanish tempraturasini pasaytiradi (- rasm). Rekristallanish temprkturasining amaliy ahamiyati goyat katta. Masalan, plastik deformatsiyalangan metallning deformatsiyadan oldingi strukturasini tiklash uchun bu metallni rekristallanish tempraturasidan yuqori tempraturagacha qizdirish kerak. Bu proses rekristallizatsion yumshatish deb ataladi. Rekristallanish tempraturasidan yuqori tempraturalarda sodir bo’ladigan plastik deformatsiya natijasida metall kristal panjarasidagi atomlar siljisa va metall puxtalansada, ammo shu tempraturalarda bo’ladigan rekristallanish protsessi bu puxtalikni yukotadi. Metallarga rekristallanish tempraturasidan yuqori tempraturada ishlov berish qizdirib bosim bilan ishlash deb, rekristallanish tempraturasidan past tempraturada ishlov berish esa sovuklayin bosim bilan ishlash deb ataladi. Metallarni bosim bilan ishlashda (bol-galash, shtamplash va boshqalarda) rekristallanish tempraturasidan tash-kari, deformatsiya, tezligini xam xisobga olish zarur. Deformatsiya tezligi kichik bo’lsa, rekristallanish minimal tempraturasidan yuqori barcha tempraturalarda metal rekristallanadi, deformatsiya tezligi katta bo’lganda esa rekristallanish oxiriga yetmay kolishi va ishlov berish vaktida metallada bir kadar naklyop hosil bo’lishi mumkin. Tempraturaning kutarilishi bilan rekristallanish tezligi kuchli darajada ortadi. Metallni qizdirib ishlashda uning palastikligini oshirish va puxtalanishiga yo’l quymaslik uchun metall rekristallanish tempraturasidan ancha yuqori tempraturagacha qizdiriladi. Puxta-langan (naklyoplangan) metall yoki qotishmani yumshatishda xam rekristallanish tempraturasidan ancha yuqori tempraturadan foydalaniladi, bunday kilinganda rekristallanish protseslari yetarli darajada tez boradi. Savollar: 1. Metallarni deformatsiyalanishini ayting? 2. Elastik deformatsiyani ayting? 3. Plastik deformatsiyani ayting? 4. Metallarning yemirilishini ayting? 5. Rekristallanishni ayting? Tayanch suz va iboralar 1. Deformatsiya. 2. Elastik deformatsiya 3. Elastiklik moduli. 4. Elastiklik chegarasi. 5. Plastik deformatsiya. 6. Metallarning yemirilishi. 7. Metallning murt xolatda yemirilishi. 8. Metallning kovushkok xolatda yemirilishi. 9. Rekristallanish. 5-mа`ruzа Download 1.04 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|