O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti asqarova dilorom qurbonovna

Nazorat savollari va topshiriqlar: 
1.Olti yoshli bolalarga matematikani o‘rgatish yo‘llarini ayting .
2. Bolalarni arifmetik amallarni ifodalashga o‘rgatishda nimalarga ahamiyat 
berish kerak?
3. Masalalarni yechishga o‘rgatish bosqichlarini izohlang.
Topshiriqlar: Bolalarni arifmetik masalalar yechishga o‘rgatishga oid 
didaktik o‘yinlardan misollar keltiring va masalalar tuzing. 
Adabiyotlar: 
1.Hasanboyeva.O.U. va boshqalar. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi. –T.: 
Ilm ziyo, 2006.
2. Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И., Қосимова Х.И. Мактабгача тарбия 
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. – Т.: 
Ўқитувчи, 1995 й. 

---

124 
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI MATEMATIK 
RIVOJLANTIRISH JARAYONIDA MANTIQIY FIKRLASHNI 
LOYIHALASH 
 
Tayanch 
so‘z 
va 
birikmalar: 
shaxsga 
yo‘naltirilgan 
ta’lim, 
kompetensiyaviy yondashuv, kommunikativ savodxonlik, mantiqiy masala, 
matematik masala, fanlararo integratsiya, mantiqiy tafakkur.
Maktabgacha 
yoshdagi 
bolalarning 
mantiqiy 
tafakkurini 
shakllantirishning ahamiyati. Bugungi kunda o‘quv tarbiya jarayonida 
zamonaviy o‘qitish usullaridan, pedagogika fanining ilg‘or yutuqlaridan 
foydalanish, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim hamda kompetensiyaviy yondashuvga 
asoslangan maktabgacha ta’lim nazariyasini yaratish kabi vazifalar dolzarb bo‘lib 
qolmoqda. Maktabgacha ta’limning asosiy vazifalari bolalarning ijodiy va 
mantiqiy tafakkur qila olish salohiyatini, aqliy rivojlanishini, dunyoqarashini, 
kommunikativ savodxonligini va o‘z-o‘zini anglash xususiyatini shakllantirishdan 
iborat. Belgilangan vazifalardan kelib chiqqan holda maktabgacha yoshdagi 
bolalarning mantiqiy tafakkurini shakllantirishning ahamiyati to‘g‘risida fikr 
yuritmoqchimiz. 
Maktabgacha ta’limning o‘ziga xos jihatlari shundan iboratki, bolalar
ta’lim olish uchun turli tayyorgarlik darajasiga, har xil ijtimoiy tajribaga ega 
bo‘lgan holda maktabga tayyorlanadi. Bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashda, 
shaxslarga ta’lim-tarbiya berish, barkamol avlod sifatida voyaga yetkazishda 
bolalarda mantiqiy bilishni shakllantirish, ya’ni mantiqiy fikrlashni o‘stirish 
samarali usul hisoblanadi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, mantiqiy fikrlash tug‘ma 
iste‘dod emas, shu ma’noda uni shakllantirish hamda o‘stirish mumkin va zarur. 
Doimiy tarzda mantiq fanini o‘rganish, unga murojaat qilish bolalarning abstrakt 
mantiqiy fikrlashini o‘stirishning sinalgan usullari hisoblanadi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarga predmetlar to‘plami bilan bog‘liq 
tushunchalarni 
o‘rgatishda didaktik materiallarga asoslangan «mantiqiy 
bloklardan» foydalanish qulaydir. Bu bloklarning «mantiqiy» deb atalishi shuning 

---

125 
uchunki, ularning turli xilini modellashtirish, aniq tashkil qilingan holatlar 
yordamida mantiqiy masalalarni yechish, ya’ni 4-6 yoshdagi bolalarni erta 
mantiqiy fikrlash usulida ishlatish mumkin. Masalan, mantiqiy masalalarda 
fikrlash qobiliyatini o‘stirishning o‘ziga xosligi mavjud. Shu masalalardan birini 
yodga olaylik: “Qirg‘oqning bir tomonidan ikkinchi tomoniga bo‘ri, echki va 
karamni olib o‘tish kerak. Lekin bo‘ri bilan echkini, echki bilan karamni birgalikda 
qirg‘oqda qoldirib ham, qayiqda birga olib o‘tib ham bo‘lmaydi, faqatgina 
birgalikda bo‘ri bilan karamni yoki ularning har birini alohida o‘tkazish mumkin. 
Qirg‘oqlarga borib kelish chegaralanmagan. Ularni qanday qilib sog‘-omon 
o‘tkazish mumkin?” Bu masalani har birimiz bir necha bor yechgan yoki yechimini 
rasmlar orqali bolalarga tushuntirganmiz. Bu bo‘ridan echkini, echkidan bo‘rini 
asrash lozim bo‘lgan hazilomuz ushbu misolda jiddiy matematik tahlilning 
dastlabki ko‘rinishi shakllanadi. Bunga o‘xshash misollarni bugungi kunda 
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ham ko‘plab qo‘llanmoqda. Maktabgacha 
ta’limda bolalarning mantiqiy tafakkurini o‘stirishga qaratilgan masalalar bilan bir 
qatorda ularga mantiqiy fikrlay oladigan shaxs sifatida yondashish lozim. Bolalar 
masalalarni yechishi uchun tarqatma materiallardan kehg foydalanish maqsadga 
muvofiqdir. Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash mumkinki, berilgan misol va 
masalalar bolalarning tafakkuri, zehni, yosh xususiyatlaridan kelib chiqqan holda 
maktabgacha ta’limda mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish maqsadida 
tuzilgan 
bo‘lsa, 
bolalarning 
mantiqiy 
fikrlashini 
rivojlantirish 
uchun 
mashg‘ulotlararo integratsiyaga alohida e’tibor qaratish lozim bo‘ladi. Zero, aqlni 
charxlash doimiy mashqlar yordamida amalga oshadi. Har bir ta’limiy faoliyat 
bo‘yicha nostandart mantiqiy masalalar berish nafaqat zaruriy balki majburiydir. 
Quyidagi masalalarni e‘tiboringizga havola etamiz: 
1. Uch dugona – Zebo, Ra’no va Shahlo turli rangdagi: ko‘k, sariq va oq 
ko‘ylaklar kiyib olishgan. Zeboning ko‘ylagi oq emas, Ra’noniki esa oq ham, sariq 
ham emas, ayting-chi, har bir qizchaning ko‘ylaklari qanaqa rangda? 
Javob: Zebo – sariq, Shahlo – oq, Ra’no esa ko‘k rangdagi ko‘ylakda. 
2. Muhayyoning Maftunaga nisbatan bo‘yi pastroq, Irodaning esa Zamiraga 

---

126 
nisbatan bo‘yi balandroq. 
Quyidagi savollarga javob bering: 
Kimning bo‘yi balandroq - Muhayyonikimi yoki Maftunanikimi? 
Qizchalarni bo‘yiga qarab yozib chiqing. 
Yechimi: Muhayyo, Maftuna, Iroda, Zamira. 
3.Tarozining bir pallasida katta karam, ikkinchi pallasida esa 2 kilogramli 
tosh va kichik karam. Tarozi pallalari muvozanatda. Katta karam og‘irligi kichik 
karam og‘irligiga nisbatan qanchaga ko‘p? 
Javob: 2 kilogrammga. 
4. Ikki litrlik bankadan va 5 litr suv sig‘adigan choynakdan foydalanib, qaysi 
yo‘l bilan suv krani jo‘mragidan 6 litr suv olish mumkin? 
Javob: Bankaga 2 litr suv olib, choynakka quyamiz, yana bankaga 2 litr suv 
olib, choynakka quyamiz va bankaga yana 2 litr suv olamiz.