O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov
Magnit disklari va ularning qo‘llanilishi
Download 4 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Masala yechish namunalari 1 - m a s a l a .
- 2- masala.
- Mustaqil yechish uchun masalalar
- Òest savollari 1.
- XVI BOB. ELEKÒROMAGNIÒ INDUKSIYA Ì.Faradey (1791 — 1867)
- 103- §. Elektromagnit induksiya hodisasi. Faradey tajribalari
- Elektromagnit induksiya hodisasi.
- Elektromagnit induksiya uchun Faradey qonuni: yopiq, o‘tkazuvchi kontur o‘rab turgan magnit induksiya oqimining o‘zgarish sababi
- 170- rasm. 171- rasm.
- Lens qoidasi: konturda vujudga keladigan induksion tok shunday yo‘nalishga egaki, uning magnit maydoni, shu induksion
- Induksiya EYK ning tabiati.
- 104- §. Uyurmali elektr maydon. Uyurmali toklar
- Demak, magnit maydonning o‘zgarishi natijasida vujudga kelgan elektr maydonning kuch chiziqlari yopiq chiziq
Magnit disklari va ularning qo‘llanilishi. Magnit disklaridan kompyuterlarning ishchi xotirasi sifatida foydalanishdan tashqari, ma’lumotlarni bir kompyuterdan ikkinchisiga o‘tkazish va ma’lumotlarni saqlash uchun ham foydalaniladi. U go‘yoki kompyuterning qo‘shimcha xotirasi sifatida ham xizmat qiladi. Asosan 5,25 va 3,5 duymli disklardan foydalaniladi. 5.25 (133 mm) duymli disketalar maxsus o‘qish 168- rasm. magnit lenta magnit maydon Ferromagnetik www.ziyouz.com kutubxonasi
331 qurilmasida o‘qiladi va shuning uchun keng tarqalmagan. Hozirgi paytda 3,5 duymli (89 mm) disketalar keng tarqalgan bo‘lib, ularning hajmi 0.72, 1.44, 2 va 2.88 Mbayt bo‘ladi. 360 Kbaytli disk 2 intervalda bosilgan 200 betli ma’lumotni saqlashi mumkin. Programmalarning kundan-kunga murakkablashishi va hajmi oshi- shi bilan ularni saqlash uchun maxsus disklarni yaratish zarurati tug‘ildi. Shuning uchun ham lazerli SD-ROM disklari yaratildi. Hozirgi paytda eng ko‘p qo‘llaniladigan disklar 2,5 duymli va hajmi 1 Gbayt bo‘lgan disklardir. Sinov savollari 1. Òovush va tasvirni yozib olishning nima ahamiyati bor? 2. Òovush va tasvir nimada yozib olinadi? 3. Magnit lentalari yoki disklari qanday tuzilgan? 4. Òashqi maydon magnit tayoqchalariga qanday ta’sir ko‘rsata- di? 5. O‘qish jarayoni qanday kechadi? 6. Magnitofonning ish prinsipini tushuntiring. 7. Elektromagnetikning vazifasi nimadan iborat? 8. Yozuvchi kallakda qanday jarayon ro‘y beradi? 9. Eshittiruvchi kallakda-chi? 10. Dastlabki EHM ning xotiralari qanday bo‘lgan? 11. Magnit lentasidan xotira sifatida foydalanishning qanday noqulayliklari mavjud? 12. Hozirgi EHM ning xotiralari nimalardan iborat? 13. Hozirgi paytda qanday xotira- li kompyuterlardan foydalaniladi? 14. Magnit disklari nima uchun kerak? 15. Zamonaviy disklarning xotirasi qancha? Masala yechish namunalari 1 - m a s a l a . Ikkita cheksiz uzun, to‘g‘ri, parallel o‘tkazgich- lardan qarama-qarshi yo‘nalishlarda 50 A va 100 A tok oqadi. Agar o‘tkazgichlar orasidagi masofa 20 sm bo‘lsa, birinchisidan 25 sm, ikkinchisidan 40 sm masofada joylashgan nuqtadagi magnit maydon induksiyasi aniqlansin.
1 = 50 A; I 2 = 100 A; d = 20 sm = 0,2 m; r 1 = 25 sm = 0,25 m; r 2 = 40 sm = 0,4 m. B = ? Yechish: À nuqtadagi magnit maydon induksiyasi r
muvofiq I 1 va I 2 toklar hosil qilayotgan r r
 1 2 va vektorlarning yig‘indisiga teng (169- rasm). www.ziyouz.com kutubxonasi 332 ( ) cos a = + - 1 2 1 2 1 2 2 2 2
r r d . Òopilganlar asosida B ni quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: ( )
r r d I r I r I I r r = + - + - × bm m
p 0 1 2 1 2 2 2 2 2 1 2
1 2 2 2 1 2 2 2 2 2 . Kattaliklarning qiymatlari yordamida (m = 1) B ni topamiz. [ ]
æ èç
ø÷ + æ èç ö ø÷ - + - = × × - × × × 4 3 14 10 7 2 3 14
50 0 25
100 0 4
50 100 2 25
0 4 2 2 2 2 2 2 2 0 25 0 4 0 2
, , , , ( , ) ( , ) ( , ) ( , )
( , ) = × = - 21 2 10 21 2 6 , , Ò Ò m . J a v o b : B = 21,2 mÒ 2- masala. Induksiyasi 0,2 Ò bo‘lgan magnit maydondagi elek- tronning aylanma orbita bo‘ylab aylanish chastotasi aniqlansin. Berilgan: B = 0,2 Ò. ——————
n = ? Elektronning o‘zgarmas chastota bilan harakat tezligini topish uchun unga ta’sir etuvchi kuchlarning tengligidan foydalanamiz. Magnit maydonda harakatlanayotgan elektronga = × × × a
L e F q B v Yechish: elektronning aylanma orbita bo‘ylab aylanish chastotasi quyidagicha aniqlanadi: 2 2 R n w p p = =
v .
r r
 B B = + 1 2 yoki r  ning moduli uchun B B B B B = + - × 1 2 2 2 1 2 2 cos a . Bu yerda: 0 1 1 1 2
r B m m
p = va 0 2 2 2 2
r B m m
p = , a burchakni esa kosinuslar teoremasi d r r r r 2 1 2 2 2 1 2 2 = + - cos a dan topamiz: www.ziyouz.com kutubxonasi 333 Lorens kuchi va aylanma harakat qilayotganligi uchun 2 .
e m i m R F = v kuchlar ta’sir qiladi. Shartga binoan F L = F m.i. , ya’ni
2 sin
e e m v R q v B a × × ×
= . Agar mazkur holda a p = 2 , sina = 1 ligini e’tiborga olsak va elektronning tezligini topsak:
× ×
= v . Òezlikning bu ifodasidan foydalanib, elektronning aylanish chastotasi uchun topamiz: 2
e q B m n p × × = . Kattaliklarning qiymatlarini qo‘yib (q e = 1,6 · 10 –19 C; m e = =9,1 · 10 –31 kg), quyidagini topamiz: n = = × × × × × × - - 1 6 10
0 2 2 3 14 9 1 10 19 31
5 6 10 , , , , , Hz Hz . J a v o b : n = 5,6 · 10 9 Hz. Mustaqil yechish uchun masalalar 1. Maydonning vakuumdagi magnit induksiyasi 10 mÒ bo‘lsa, mag- nit maydon kuchlanganligi aniqlansin. (H = 7,96 kN/m.) 2. 10 A tok oqayotgan ingichka halqa markazidagi magnit induksiyasi topilsin. Halqaning radiusi 5 sm. (B =126 mÒ.) 3. Elektron, 0,02 Ò induksiyali magnit maydonda 10 sm radiusli aylana bo‘ylab harakatlanmoqda. Elektronning kinetik energiyasi aniqlansin. (E k = 0,35 meV.) 4. Uzunligi 8 sm bo‘lgan o‘tkazgichdan 50 A tok oqmoqda. U magnit induksiyasi 20 mÒ bo‘lgan bir jinsli magnit maydonda turibdi. O‘tkazgich, maydon kuch chiziqlariga perpendikular ravishda 10 sm siljiganda bajarilgan ishni toping. (A = 8 mJ.) Òest savollari 1. Òokli o‘tkazgichlarning bir-biriga o‘zaro ta’sir kuchi... kuchlar deyiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi
334 A. Elektr. B. Magnit. C. Gravitatsion. D. Yaqindan ta’sir qiluvchi E. Zaif.
SI sistemasidagi birligini toping: A. 0
T m ; 1 .
H m = r r B. 0 0 m . T ; 1 M B H = C. 0 0 A m ; 1 B H m = . D.
m×m = 0 T m ; 1 . B H E. Òo‘g‘ri javob yo‘q. 3. Berilgan ifodalar orasidan Amper va Lorens kuchi formulalarini toping:
1. F = qelv sina. 2. F = B · I · Dl · sina. 3. F = qE. 4. F = mg. 5. F = Q · v · B sina. 6. F = BIDl · cosa. A. 1,2. B. 3,4. C. 5,6. D. 1,3. E. 2,5. Asosiy xulosalar Òokli o‘tkazgich atrofida magnit maydon hosil bo‘ladi. Òabiatda magnit zaryadi mavjud emas.
kattalik maydonning shu nuqtasini xarakterlovchi kattalik bo‘lib, unga magnit induksiyasi deyiladi. Uning SI dagi birligi 1T. Muhitning magnit singdiruvchanligi m = B/B 0 kabi aniqlanadi. Bio—Sarvar—Laplas qonuni: 0 2 sin 4 . I l r B m m D ×
a p D = Magnit induksiya vektori uchun superpozitsiya prinsipi: = + + + r r r r
2 ...
. n B B B B Aylanma tokning magnit maydoni: 0 2 . I r B m m
= Òo‘g‘ri o‘tkazgichning magnit maydoni: m m
= p 0 2 .
B R Solenoid yoki toroidning magnit maydoni: B = m 0 mIn. Amper qonuni: = × × D × a sin .
F B I l Magnit doimiysi: 7 0
m 4 10
. - m = p× Magnit oqimi: D =
×D = ×D × a cos . n F B S B S Òokli o‘tkazgichni magnit maydonda ko‘chirishda bajarilgan ish .
D = × ×D = ×D Lorens kuchi: = × × × a
L F Q B v www.ziyouz.com kutubxonasi 335 XVI BOB. ELEKÒROMAGNIÒ INDUKSIYA Ì.Faradey (1791 — 1867) Oldingi bobda, elektr toki o‘z atrofida mag- nit maydon hosil qilishini o‘rgandik. Agar shunday ekan, uning teskarisi, ya’ni magnit maydoni elektr tokini vujudga keltira olmaydi- mi, degan savol tug‘iladi. Olimlar uzoq vaqt bu savolga javob izlashgan va nihoyat, 1831- yilda ingliz fizigi M.Faradey magnit maydon yor- damida elektr toki vujudga kelishini tajribalar yordamida ko‘rsatdi. Bu hodisaga elektromagnit induksiya hodisasi, vujudga kelgan tokka esa in- duksion tok deyiladi. Elektromagnit induksiya hodisasining kashf qilinishi ulkan ahamiyat kasb etib, magnit maydon yordamida elektr toki hosil qilish mumkinligini isbotladi. Bu bilan elektr va magnit hodisalari o‘rtasida o‘zaro bog‘lanish mavjudli- gi ko‘rsatilib, elektromagnit maydon nazariyasi yaratilishiga turtki bo‘ldi.
M a z m u n i : elektromagnit induksiya hodisasi, Faradey tajri- balari, Faradey qonuni, Lens qoidasi, induksiya EYKining tabiati.
sasining asosiy g‘oyasi quyidagilardan iborat: yopiq konturni o‘rab turgan magnit maydon induksiyasining oqimi o‘zgarsa, konturda elektr toki vujudga keladi. Bu tokka induksion tok deyiladi. Faradey tajribalari. Agar galvanometrga ulangan solenoidning ichiga o‘zgarmas magnit kiritib chiqarilsa, u kirayotgan va chiqayotgan payt- da galvanometr strelkasining og‘ishi, ya’ni induksion tokning vujudga kelishi kuzatiladi (170- rasm). Magnit qancha tez harakatlansa, galva- nometr strelkasining og‘ishi ham shuncha katta bo‘ladi. Agar mag- nitning qutblari almashtirilib harakatlantirilsa, strelkaning og‘ishi ham teskari tomonga o‘zgaradi. Òajriba magnitni mahkamlab, g‘altakni esa harakatga keltirib bajarilganda ham galvanometr induksion tok hosil bo‘lishini ko‘rsatadi (171- rasm). www.ziyouz.com kutubxonasi 336 Faradey qonuni. Faradey o‘zining ko‘plab tajribalari asosida kon- tur ergashtiruvchi magnit induksiya oqimining o‘zgarishi albatta induksion tokni vujudga keltiradi, degan xulosaga keldi. Induksion tokning qiymati esa magnit induksiya oqimining o‘zgarish usuliga emas, balki uning o‘zgarish tezligiga bog‘liqdir. Agar zanjirda induksion tok vujudga kelsa, demak, bu elektr yurituvchi kuch mavjudligini ko‘rsatadi. Bu EYK ga induksiya elektr yurituvchi kuchi deyiladi. Òajriba natijalarini tahlil qilgan Faradey induksiya EYK va magnit oqimining o‘zgarishi orasidagi munosabatni aniqladi.
Ô – d dt . (103.1) Òenglik oldidagi manfiy ishora quyidagilarni ko‘rsatadi: induksiya oqimining ortishi Ô
dt > 0, EYK ni vujudga keltiradi, ya’ni vujudga kelgan induksion tokning magnit maydoni kontur orqali magnit oqimini kamaytiradi. Induksiya oqimining kamayishi Ô
magnit maydoni kontur orqali magnit oqimining kamayishiga to‘sqinlik qiladi.
E. Lens (1804 — 1865) tomonidan yaratilgan induksion tokning yo‘nalishini aniqlashga imkon beruvchi qoidaning matematik ifodasidir.
1 1 1 = 1 i <0 1
>0 www.ziyouz.com kutubxonasi 337 Lens qoidasi: konturda vujudga keladigan induksion tok shunday yo‘nalishga egaki, uning magnit maydoni, shu induksion tokni vujudga keltirgan magnit oqimining o‘zgarishiga to‘sqinlik qiladi. Lens qoidasidan foyda- lanib, Faradey qonunini quyida- gicha yozish mumkin: konturda vujudga keladigan induksion elektr yurituvchi kuch — kontur o‘rab turgan sirt orqali o‘tadigan magnit oqimining o‘zgarish tezligiga miqdoran teng, ishorasi esa qarama-qarshidir. Induksiya EYK magnit oqimining o‘zgarish usuliga bog‘liq emas. Induksiya EYK ning tabiati. Endi EYK ning vujudga kelish tabiati bilan qiziqaylik. Buning uchun 172- rasmda ko‘rsatilgandek, tajribani o‘tkazamiz. Bir qismi harakatga kelishi mumkin bo‘lgan kontur magnit maydonga kiritilgan. Bir jinsli magnit maydon induksiya vektori bizdan rasm tekisligiga qarab perpendikular yo‘nalgan bo‘lsin. Harakatla- nuvchi qism ichidagi elektronlarga Lorens kuchi ta’sir etadi. Hara- katlanuvchi qismning o‘rni 1 dan 2 ga o‘zgarganda, kontur o‘rab turgan magnit oqimi ham o‘zgaradi. Harakatlanuvchi qism ichidagi elektronlarga ta’sir qilgan Lorens kuchi ularni harakatga keltirib, induksiya EYK ni vujudga keltiradi. Elektromagnit induksiya uchun Faradey qonuniga muvofiq, hara- katsiz kontur o‘zgaruvchan magnit maydonda turganida ham EYK induksiyalanishi mumkin. Lekin bu holda uni Lorens kuchi vujudga keltirgan deya olmaymiz. Chunki Lorens kuchi harakatsiz elektron- larga ta’sir etmaydi. Bu muammoni hal qilish uchun Maksvell magnit maydonning har qanday o‘zgarishi atrofda elektr maydonni va bu elektr maydon esa induksiya elektr yurituvchi kuchini vujudga keltiradi deb tushuntirdi. Chunki elektr maydon harakatsiz elektronlarga ham ta’sir qiladi. Elektromagnit induksiya EYK voltlarda ifodalanadi. Sinov savollari 1. Elektromagnit induksiya hodisasi nima maqsadda izlangan? 2. Elek- tromagnit induksiya hodisasi deb qanday hodisaga aytiladi? 3. Induksion tok deb qanday tokka aytiladi? 4.O‘zgarmas magnit g‘altakka kirib-chiq- qanda galvanometrning ko‘rsatishi o‘zgaradimi? 5. O‘zgarmas magnit tinch
22 Fizika, I qism www.ziyouz.com kutubxonasi
338 turib, g‘altak harakatlanganda-chi? 6. Galvanometr strelkasining og‘ishi nimaga bog‘liq? 7. Magnitning qutblari o‘zgartirilsa, strelkaning og‘ishi o‘zgaradimi? 8. Faradey tajribalarini tushuntiring. 9. Faradey xulosasi nimadan iborat? 10. Induksion tokning qiymati nimaga bog‘liq? 11. Induksiya EYK deb qanday EYK ga aytiladi? 12. Elektromagnit induk- siya uchun Faradey qonuni. 13. Magnit induksiya oqimining o‘zgarishi induksiya EYK ning ishorasiga qanday ta’sir ko‘rsatadi? 14. Lens qoida- si. 15. Induksiya EYK ning qiymati magnit oqimining o‘zgarish usuliga bog‘liqmi? 16. Induksiya EYK ning vujudga kelish tabiati? 17. Harakatla- nuvchi o‘tkazgich ichidagi elektronlarni qanday kuch harakatga keltira- di? 18. Harakatsiz o‘tkazgich ichidagi elektronlarga ham Lorens kuchi ta’sir qiladimi? 19. Maksvellning fikricha, magnit maydonning o‘zga- rishi qanday maydonni vujudga keltiradi? 20. Elektromagnit induksiya hodisasining ahamiyati qanday?
M a z m u n i : uyurmali elektr maydon; uyurmali toklar. Uyurmali elektr maydoni. Oldingi mavzuda ta’kidlanganidek, magnit maydonning o‘zgarishi elektr maydonni vujudga keltiradi. Bunday elektr maydonning kuch chiziqlari biror zaryaddan boshla- nib, boshqasida tugamaydi. Ya’ni xuddi magnit maydon kuch chi- ziqlari kabi ularning boshlanish va tugash joylari yo‘q.
maydon esa uyurmali xarakterga egadir. Shunday qilib, o‘zgaruvchi magnit maydonda harakatsiz turgan o‘tkazgichdagi elektronlarni uyurmali elektr maydon harakatga kel- tirar ekan. Bordi-yu o‘tkazgich bo‘lmaganda uyurmali elektr maydon vujudga kelarmidi? Albatta. Magnit maydonning har qanday o‘zgari- shi uyurmali elektr maydonni vujudga keltiradi. Bizning holimizdagi harakatsiz o‘tkazgich esa bu maydonning vujudga kelganini tas- diqlovchi vosita bo‘lib xizmat qiladi, xolos. Elektrostatik maydondan farqli o‘laroq, uyurmali elektr maydo- ni potensial maydon emas, ya’ni birlik musbat zaryadni yopiq kon- tur bo‘ylab ko‘chirishda bajarilgan ish nolga teng bo‘lmay, induksiya EYK ga teng bo‘ladi.
balki o‘zgaruvchan magnit maydonda turgan og‘ir yaxlit o‘tkazgich- larda ham vujudga keladi. Bu toklar qalin o‘tkazgichlar ichida yopiq www.ziyouz.com kutubxonasi 339 xarakterga ega bo‘lgani uchun ham ularga uyurmali toklar deyiladi. Bu toklarni ba’zan dastlabki o‘rgangan kishi nomi bilan Fuko toklari ham deyishadi. Har qanday induksiyalangan tok kabi, uyur- mali toklarning yo‘nalishi ham Lens qoidasiga muvofiq aniqlanadi, ya’ni hosil bo‘lgan uyurmali tokning yo‘nalishi shunday bo‘ladiki, uning magnit maydoni o‘zini vujudga keltirgan magnit oqimining o‘zgarishiga to‘sqinlik qiladi. Qarshiligi juda kichik bo‘lgan yaxlit og‘ir mayatnik kuchli elektromagnit maydonda harakatlanayotgan bo‘lsin (173- rasm). Dastlab, elektromagnit ulanmaganda, mayatnik ancha uzoq vaqt tebranib turadi. Elektromagnit manbaga ulanganidan so‘ng esa mayatnik elektromagnitgacha borib keskin tormozlanadi va to‘xtaydi. Bunga sabab mayatnikda tok induk- siyalanishidir. Chunki Lens qoidasiga muvofiq bu tokning magnit maydon mayatnikning harakatiga to‘sqinlik qiladi. Agar mayatnikda kesiklar qilinsa, uyurmali toklar kamayadi va mayatnik uncha kuchli tormozlanmaydi. Uyurmali tokning kuchi magnit maydonda harakatlanadigan metall bo‘lagining shakli, u yasalgan materialning xossalari, magnit oqimining o‘zgarish tezligiga bog‘liq bo‘ladi. Uyurmali toklarning tormozlovchi ta’siridan elektr o‘lchov as- boblari strelkalari tebranishini so‘ndirishda foydalaniladi. Uyurmali toklar, shuningdek, o‘zgaruvchan magnit maydonda turgan harakatsiz yaxlit o‘tkazgichlarda ham vujudga keladi va ularni kuchli qizdiradi. Uning bu xususiyatidan induksion pechlarni qizdirishda va hattoki metallarni eritishda ham foydalaniladi. O‘z navbatida bu tokning zararli ta’sirlarini (energiyaning behuda qizishga sarflanishini) kamaytirish maqsadida, generatorlarning yakor- lari va transformatorlarning o‘zaklari yaxlit metall emas, balki bir- birlaridan izolator bilan ajratilgan yupqa plastinkalardan yasaladi.
Download 4 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling