O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov
Download 4 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 105- §. Konturning induktivligi. O‘zinduksiya. O‘zaro induksiya
- Induktivlikning birligi.
- G‘altakning induktivligi.
- Konturning bir jinsli muhitdagi induktivligi L ning, konturning vakuumdagi induktivligi L 0
- O‘zinduksiya.
- Zanjirdagi tokning o‘zgarishi natijasida shu zanjirning o‘zida induksiyalangan EYK ning vujudga keli- shiga o‘zinduksiya hodisasi deyiladi.
- Bir konturdagi tok kuchining o‘zgarishi natijasida ikkinchi kontur- da EYK ning vujudga kelishiga o‘zaro induksiya hodisasi deyiladi.
- Sinov savollari
- 106- §. Òransformatorlar
- Òok kuchi va kuchlanishning qiymatlarini o‘zgartirish transformator deb ataluvchi qurilma vositasida amalga oshiriladi.
- Òransformatorning tuzilishi.
- Òransformatorning ishlashi.
- Òransformatsiya koeffitsiyenti. Òransformatorning ikkinchi chul- g‘amidagi EYK birinchisinikiga nisbatan necha marta ko‘p (yoki kam)
- 178- rasm. Òransformatorlarning ishlatilishi.
- 107- §. Magnit maydon energiyasi
- Energiyaning hajmiy zichligi.
- Masalalar yechish namunalari 1 - m a s a l a .
Sinov savollari 1. Magnit maydonning o‘zgarishi natijasida vujudga kelgan elektr maydon kuch chiziqlari qayerdan boshlanib, qayerda tugaydi? 2. Bunday
www.ziyouz.com kutubxonasi 340 maydon kuch chiziqlari qanday xarakterga ega? 3. Bunday elektr may- donning o‘zi-chi? 4. Harakatsiz o‘tkazgich bo‘lmaganda ham uyurmali elektr maydon bo‘larmidi? 5. Uyurmali elektr maydon potensial maydonmi? 6. Bunday maydonda birlik musbat zaryadni ko‘chirishda bajarilgan ish nimaga teng bo‘ladi? 7. Induksion tok yaxlit o‘tkazgichlarda ham vujudga keladimi? 8. Uyurmali toklar deb qanday toklarga aytiladi? 9. Nima uchun bu toklarga Fuko toklari deyiladi? 10. Uyurmali toklarning yo‘nalishi qanday bo‘ladi? 11. Magnit maydonda harakatlanayotgan mag- nitning tebranishiga nima to‘sqinlik qiladi? 12. Uyurmali tokning kuchi nimalarga bog‘liq bo‘ladi? 13. Uyurmali toklardan foydalaniladimi? 14. Uyurmali toklarning zararli tomonlari bormi? 15. Uyurmali tokning za- rarini kamaytirish uchun qanday choralar ko‘riladi?
M a z m u n i : induktivlik, induktivlikning birligi, g‘altakning induktivligi, o‘zinduksiya, o‘zaro induksiya.
gan tok kontur atrofida magnit maydon hosil qiladi va bu maydon- ning magnit oqimi Ô tok kuchi I ga proporsionaldir, ya’ni: Ô = LI. (105.1) Bu yerda L — proporsionallik koeffitsiyenti bo‘lib, konturning induktivligi deyiladi. Induktivlik (lotincha — inductio uyg‘otmoq) faqatgina konturni xarakterlovchi kattalik bo‘lib, uning magnit maydoni vujudga keltira olish qobiliyatini ko‘rsatadi va oqadigan tok kuchiga mutlaqo bog‘liq emas. Induktivlik shu ma’noda yakkalangan o‘tkazgichning elektr sig‘imiga o‘xshab ketadi. Agar o‘tkazgichning elektr sig‘imi uning qancha elektr zaryadini o‘zida mujassamlashti- rish qobiliyatini xarakterlasa, induktivlik konturdan tok oqqanda, uning magnit maydon hosil qila olish qobiliyatini xarakterlaydi. Induktivlikning birligi. Induktivlikning SI dagi birligi — genri (H) bo‘lib, amerikalik fizik G. Genri (1797 — 1878) sharafiga shunday nomlangan. (105.1) ifodadan induktivlikni aniqlab olamiz: [ ]
[ ] [ ]
Ô Ô 1Wb 1À , 1 H. I I L L = = = = (105.2) www.ziyouz.com kutubxonasi 341 1 H shunday konturning induktivligiki, undan 1 A tok oqqanda hosil bo‘lgan magnit oqimi 1 Wb ga teng bo‘ladi.
konturning geometrik shakli va o‘lchamlariga bog‘liqdir. Jumladan, uzunligi l, ko‘ndalang kesim yuzasi S bo‘lgan bo‘shliqda turgan solenoidning induktivligi quyidagiga teng: L l N S 0 0 2 =
. (105.3)
Bu yerda: N — solenoiddagi o‘ramlarning to‘la soni, m 0 — magnit doimiysi. Agar solenoidning hajmi V = l · S ekanligini e’tiborga olsak va
n N l = — uzunlik birligiga to‘g‘ri keluvchi o‘ramlar soni tushun- chasini kiritsak, solenoidning induktivligini quyidagicha yozish mumkin:
2 0 0 . L n V m = × (105.4)
Agar solenoidga temir o‘zak kiritsak, uning induktivligi bir necha marta ortadi. Konturning bir jinsli muhitdagi induktivligi L ning, konturning vakuumdagi induktivligi L 0 ga nisbati bilan aniqlanadigan kattalikka muhitning magnit singdiruvchanligi deyiladi: 0
L m = . (105.5) Bizga ma’lumki, moddalarning magnit xususiyatlarini xarakterlov- chi kattalik — magnit singdiruvchanlik o‘lchamsiz kattalikdir. O‘zinduksiya. Batareya 1, reostat R, induktivlik g‘altagi L, galvanometr G va kalit K dan iborat zanjirni qaraylik (174- rasm). 174- rasm. o‘z
1 G Agar zanjir yopiq bo‘lsa, galvano- metrdan va induktiv g‘altakdan elektr toki oqadi. Zanjirni uzgan paytimizda galva- nometr strelkasi teskari tomonga qarab keskin og‘adi. Bunga sabab, zanjir uzil- ganda g‘altakdagi magnit oqimi kamayadi va unda o‘zinduksiya EYK ni vujudga keltiradi. Lens qoidasiga muvofiq o‘z- induksiya EYK magnit oqimining ka- mayishiga xizmat qiladi, ya’ni uning yo‘nalishi kamayayotgan tok I 2 ning
yo‘nalishi bilan mos keladi. Bu tok galvanometrdan o‘tadi va uning yo‘nalishi www.ziyouz.com kutubxonasi
342 I 1 tokning yo‘nalishiga qarama-qarshi bo‘lganligi uchun, tabiiyki galvanometr strelkasi teskari tomonga og‘adi. Zanjirdagi tokning o‘zgarishi natijasida shu zanjirning o‘zida induksiyalangan EYK ning vujudga keli- shiga o‘zinduksiya hodisasi deyiladi. O‘zinduksiya hodisasi elektromagnit induksiya hodisasining xusu- siy holidir, ya’ni konturdagi xususiy magnit oqimining o‘zgarishi natijasida o‘zinduksiya EYK vujudga keladi: Ô .
dt =-
(105.6) Agar (105.1) ni hisobga olsak va induktivlik L ni differensial belgisidan tashqariga chiqarsak, = -L dI dt
(105.7) ni hosil qilamiz. Ushbu ifodadan ko‘rinib turibdiki, o‘zinduksiya EYK zanjirdagi tokning o‘zgarish tezligiga proporsional ekan. O‘zaro induksiya. Agar g‘altak 2 o‘zgaruvchi tok oqayotgan g‘altak 1 yoniga keltirilsa, unda g‘altak 2 da induksiyalangan EYK vujudga keladi (175- rasm). Bunga sabab g‘altak 1 dan o‘zgaruvchan tok oqishi natijasida hosil bo‘lgan o‘zgaruvchan magnit maydonning uyurmali elektr maydon vujudga keltirishi va bu maydon o‘z navbatida ikkinchi g‘altakda induksiya EYK ni hosil qilishidir. Natijada ikkinchi g‘altakda hosil bo‘lgan induksiya EYK 21 21
d dt =- , (105.8) Bu yerda Ô 21 — I 1 tok oqayotgan birinchi g‘altak atrofida hosil bo‘lgan magnit maydonning ikkinchi g‘altakka singgan qismi. U tok kuchi I 1 ga proporsional: Ô 21 = L 21
I 1 . (105.9) Bu yerda L 21 — o‘zaro induksiya koeffitsiyenti. 175- rasm. o‘z 1
1 1
343 Xuddi shuningdek, ikkinchi g‘altakdan o‘zgaruvchan tok o‘tgan- da birinchi g‘altakda 12 21 Ô d dt =-
(105.10) o‘zaro induksiya EYK vujudga keladi: Ô 12
12 I 1 , (105.11) hisoblashlar L 21 =L 12 (105.12
ekanligini ko‘rsatadi va ularga konturlarning o‘zaro induktivligi deyiladi. Bir konturdagi tok kuchining o‘zgarishi natijasida ikkinchi kontur- da EYK ning vujudga kelishiga o‘zaro induksiya hodisasi deyiladi. Agar konturlar N 1 va N 2 o‘ramlari mavjud g‘altaklardan iborat bo‘lsa (176- rasm), unda o‘zaro induktivlik quyidagicha aniqlanadi: 1 2
12 21 0 . N N L L S l = =m m × Sinov savollari 1. O‘tkazgich atrofidagi magnit maydonning oqimi nimaga teng? 2. In- duktivlik nima? 3. Induktivlik so‘zi nimani anglatadi? 4. Induktivlik konturdan oqayotgan tok kuchiga bog‘liqmi? 5. Induktivlik konturning qanday qobiliyatini xarakterlaydi? 6. Induktivlikning SI dagi birligi va u qanday induktivlik? 7. Induktivlik konturning o‘lchamiga va shakliga bog‘liqmi? 8. Solenoidning bo‘shliqdagi induktivligi nimaga teng? 9. Muhitning mag- nit singdiruvchanligi nimani ko‘rsatadi? 10. O‘zinduksiya deb qanday hodisaga aytiladi? 11. O‘zinduksiya EYK nimaga teng? 12. O‘zinduksiya hodisasini qanday kuzatish mumkin? 13. O‘zinduksiya EYK qanday vu- judga keladi? 14. O‘zaro induksiya deb qanday hodisaga aytiladi? 15. Ikkinchi konturda EYK qanday vujudga keladi? 16. O‘zinduksiya EYK nimaga teng? 17. Konturlarning o‘zaro induktivligi nimaga teng?
M a z m u n i : transformator nima uchun kerak? Òransformator- ning tuzilishi; transformatorning ish prinsiði; transformatsiya koeffitsiyenti. Òransformator nima uchun kerak? Odatda, elektr energiyasini elektrostansiyadan iste’molchilarga uzatish kerak bo‘ladi. Bir necha 1 www.ziyouz.com kutubxonasi 344 yuzlab kilometr masofalarga elektr energiyasini uzatishda energiya- ning behudaga sarflanishini kamaytirish muhim ahamiyatga ega. Bun- da energiyaning anchagina qismi befoyda issiqlik va magnit maydon energiyasiga aylanib ketishi mumkin. Har ikkala energiya ham tok kuchining kvadratiga proporsionaldir. Aynan shuning uchun ham uzoq masofalarga uzatilayotgan elektr tokining kuchi kamaytirilib, kuch- lanishi orttiriladi. Bunda elektr tokining energiyasi o‘zgarmaydi. Iste’molchiga yetib kelgan tokning kuchi va kuchlanishi esa zaruratdan kelib chiqib yana o‘zgartiriladi. Òok kuchi va kuchlanishning qiymatlarini o‘zgartirish
O‘zgaruvchan tok kuchlanishini orttirish yoki kamaytirish maq- sadida ishlatiladigan transformatorning ish prinsiði o‘zaro induksiya hodisasiga asoslangan. Òransformatorning tuzilishi. Òransformatorlar birinchi bo‘lib rus olimlari P. Yablochkov (1847 — 1894) va I. Usaginlar (1855 — 1919) tomonidan yasalgan va amalda qo‘llanilgan. Òransformatorning prinsiðial sxemasi 176- rasmda ko‘rsatilgan bo‘lib, temir o‘zakka mahkamlangan N 1 va N 2 o‘ram soniga ega chulg‘amlardan iborat. Birinchi chulg‘amning uchlari 1 1 EYK li o‘zgaruvchan tok manbayiga ulangan bo‘lib, undan o‘zgaruvchan I 1 tok oqadi va transformator o‘zagida o‘zgaruvchan magnit oqimi Ô ni vujudga keltiradi. Bu oqimning o‘zgarishi ikkinchi chulg‘amda o‘zaro induksiya EYK ni vujudga keltiradi.
quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: 1 1
( Ô) d dt N I R = - 1 . Bu yerda R 1 — birinchi chulg‘amning qarshiligi. Òez o‘zgaruvchan maydonlar uchun R 1 qarshilikdagi kuchlanish tushishi I 1 R 1 boshqa hadlarga nisbatan juda kichik bo‘lganligi uchun uni hisobga olmaslik mumkin, ya’ni 1 1
. d dt N = 1 (106.1)
176- rasm. Ikkinchi chulg‘amda vujudga keladigan o‘zaro induksiya EYK esa 2 2 1 2 – ( Ô) Ô . –
d dt dt N N = = 1
(106.2) 1 1 1 2 www.ziyouz.com kutubxonasi 345 177- rasm. Har ikkala ifodadan ham Ô
ni topsak, 1 2
2 ; Ô Ô d d N N dt dt = = - 1 1 va ularni tenglashtirsak, 1 2 2 1 N N = - 1 1 (106.3) ni olamiz. Òransformatsiya koeffitsiyenti. Òransformatorning ikkinchi chul- g‘amidagi EYK birinchisinikiga nisbatan necha marta ko‘p (yoki kam) ekanligini ko‘rsatuvchi 2 1 N N o‘ramlar sonining nisbatiga transfor- matsiya koeffitsiyenti deyiladi. Zamonaviy transformatorlarda energiyaning behuda sarfi ikki foiz atrofida bo‘ladi. Bu energiya chulg‘amlardan issiqlik ajralishiga va o‘zakda tok vujudga kelishiga sarflanadi. Agar energiyaning behuda sarflanishini hisobga olmasak, unda transformatorning har ikkala chulg‘amlaridagi tokning quvvati teng bo‘ladi, ya’ni: . 2 2
1 1 I I » 1 1
(106.4) Demak, (106.3) ga asosan 2 1 2 1 2 1 I N I N = = 1 1 , (108.5) ya’ni chulg‘amlardagi tok kuchi o‘ramlar soniga teskari proporsionaldir. Agar 2
1 N N > bo‘lsa, bunday transformatorga kuchaytiruvchi transformator deyiladi. U o‘zgaruvchi EYK ni orttirib, tok kuchini kamaytiradi. Bunday transformatorlar elektr energiyasini uzoq ma- sofalarga uzatishda ishlatiladi. Agar
2 1 1 N N < bo‘lsa, pasaytiruvchi transformator bo‘ladi va EYK pasaytirilib, tok kuchi orttiriladi. Bunday transformatorlar yuqori kuchlanishli tokni qabul qilib, iste’molchini ta’minlash uchun ish- latiladi. Elektr energiyasini uzatish sxemasi 177- rasmda ko‘rsatilgan. www.ziyouz.com kutubxonasi
346 ularning sovitish sistemalari bo‘ladi. Sovitish sistemasi havo bilan ham, transformator yog‘i bilan ham ishlashi mumkin. Zamonaviy transformatorlarning quvvati 10 9 W , EYK esa 750 kV gacha etadi. Bunday transformatorlar juda ulkan bo‘lib, vazni yuzlab tonnani tashkil qiladi. Ularning FIK 99% gacha yetishi mumkin.
1. Òransformator nima uchun kerak? 2. Òransformator deb qanday qurilmaga aytiladi? 3. Òransformatorning ish prinsiði nimaga asos- langan? 4. Òransformator kimlar tomonidan yasalgan? 5. Òransforma- tor qanday tuzilgan? 6. Òransformatorning ishlash prinsiði qanday? 7. Chulg‘amlardagi EYK lar qanday bog‘langan? 8. Òransformatsiya koeffitsiyenti deb nimaga aytiladi? 9. Òransformatsiya koeffitsiyenti nimani ko‘rsatadi? 10. Òransformator chulg‘amlaridagi energiya tengmi? 11. Chulg‘amlardagi tok kuchi o‘ramlar soniga bog‘liqmi? 12 Qanday transformatorga kuchaytiruvchi transformator deyiladi? 13. Ku- chaytiruvchi transformator nima maqsadda ishlatiladi? 14. Qanday transformatorga pasaytiruvchi transformator deyiladi? 15. Pasaytiruvchi transformator nima maqsadda ishlatiladi? 16. Elektr uzatish sxemasini tushuntiring. 17. Òransformatorlar nechta chulg‘amdan iborat bo‘ladi? 18. Avtotransformatorlar deb qanday transformatorlarga aytiladi?
chulg‘amli transformatorlarning ish prinsi- pini ko‘rdik. Umuman olganda, radiotexni- kada turli kuchlanishlarni hosil qiluvchi 4 — 5 chulg‘amli transformatorlar ham mavjud. Bitta chulg‘amdan iborat transforma- torlarga avtotransformatorlar deyiladi (178- rasm). Bunda chulg‘amning bir qismi ikkinchi chulg‘am vazifasini o‘taydi. Òransformatorlar ish davomida qiziydi va shuning uchun Generator Kuchaytiruvchi transformator Pasaytiruvchi transformator Iste’molchiga 11 kV 110 kV
177- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 347 19. Òransformatorlarda behudaga energiya sarfi mavjudmi va u necha foizni tashkil qiladi? 20. Sovitish sistemasi nima uchun kerak? 21. Òrans- formatorlarning quvvati qancha bo‘lishi mumkin? 107- §. Magnit maydon energiyasi Mazmuni: magnit maydon energiyasi; energiyaning hajmiy zichligi.
atrofida doimo magnit maydon mavjud bo‘ladi. Bu magnit maydoni tok bilan birga paydo bo‘ladi va birga yo‘qoladi. Magnit maydoni ham, xuddi elektr maydoni kabi energiyaga ega. Òabiiyki, bu ener- giya uni vujudga keltirish uchun bajarilgan ishga teng va quyidagicha aniqlanadi: 2 .
LI W =
(107.1) Bu yerda: I — konturdan oqayotgan tok kuchi, L — konturning induktivligi. Shuni ta’kidlash lozimki, magnit maydonining energiyasi fazo- da mujassamlashgan bo‘ladi. Shuning uchun ham unga atrofdagi may- donni xarakterlovchi kattaliklarning funksiyalari sifatida qarash mumkin. Shu maqsadda xususiy hol — uzun solenoid ichidagi bir jinsli magnit maydonini ko‘raylik. Energiyaning hajmiy zichligi. (107.1) ifodaga uzunligi l, kesim yuzasi S bo‘lgan solenoid induktivligining 2 0
L S l =m m
ifodasini qo‘ysak,
2 2 0 1 2 N I W S l = m m
× (107.2)
ni hosil qilamiz. Shuningdek, solenoid magnit maydon induksiyasi- ning
0 NI B l m m
= ifodasidan 0
m m
= va B = m 0 mH ligini e’tiborga olsak, 2 0 1 2 2 B B H W V V × m m = =
(107.3) www.ziyouz.com kutubxonasi 348 ni hosil qilamiz. Bu yerda V l S = ×
— solenoidning hajmi. Solenoid- ning magnit maydoni bir jinsli va uning ichida jamlangan bo‘lib, o‘zgarmas hajmiy zichlikka ega: 2 2 0 0 2 2 2
W B B H V m m
× m m
= = = = w . (107.4) Magnit maydonning hajmiy zichligi uchun topilgan (107.4) ifoda elektr maydonning hajmiy zichligi uchun topilgan ifodaga juda o‘xshash bo‘lib, faqatgina elektr maydonni xarakterlovchi kattalik- lar o‘rnida magnit maydonni xarakterlovchi kattaliklar turibdi. Garchi bu ifodani bir jinsli maydon uchun topgan bo‘lsak-da, u bir jinsli bo‘lmagan maydonlar uchun ham o‘rinlidir.
1. Òok to‘xtaganda ham magnit maydon energiyasi saqlanadimi? 2. Magnit maydonni vujudga keltirish uchun ish bajariladimi? 3. Magnit maydon energiyasi bajarilgan ishga tengmi? 4. Òokli o‘tkazgichning magnit maydon energiyasi nimaga teng? 5. Magnit maydonning energiyasi qayerda mujassamlashgan? 6. Solenoid magnit maydonning energiyasi nimaga teng? 7. Magnit maydon energiyasining hajmiy zichligi nimaga teng? Masalalar yechish namunalari 1 - m a s a l a . Uzunligi 15 sm bo‘lgan o‘tkazgich 0,2 Ò induksiya- li bir jinsli magnit maydonda, maydon kuch chiziqlariga tik yo‘na- lishda 15 m/s tezlik bilan harakatlanadi. O‘tkazgichda induksiyalanuv- chi EYK topilsin. Download 4 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling