O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov
Download 4 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2- masala.
- Mustaqil yechish uchun masalalar
- Òest savollari 1.
- XVII BOB. ELEKTROMAGNIT TEBRANISHLAR
- 108- §. Erkin elektromagnit tebranishlar. Òebra- nish konturida energiyaning almashinishi
- Erkin elektromagnit tebranishlar. Elektromagnit tebranishlar deb zaryadlarning, toklarning, elektr va magnit maydon kuchlanganlik
- Elektromagnit tebranishlar tenglamasi.
- Elektromagnit tebranishlarning xarakteristikalari.
- Òebranish konturidagi kuchlanish va tok.
- Òebranish konturida energiyaning aylanishi.
- 109- §. Avtotebranishlar. So‘nmas tebranishlar generatori
- Tashqi manba hisobidan doimiy ravishda energiya bilan ta’minlab turiladigan tebranish konturidagi so‘nmas tebranishlarga avtotebranishlar
- So‘nmas elektromagnit tebranishlar generatori.
- 182- rasm.
Berilgan: l = 15 sm = 0,15 m; B = 0,2 Ò; v = 15 m/s. 1
= ? O‘tkazgich kesib o‘tadigan S l x = ×
yuzaga singuvchi magnit oqimi:
Ô = B · S · cosa = Bl · x. Yechish. Elektromagnit induksiya hodisasi uchun Faradey qonuniga muvofiq . Ô
i dt = 1 www.ziyouz.com kutubxonasi 349 Bu yerda, masalaning shartiga ko‘ra a = 0, cos = 1 ekanligi hisobga olingan. Shunday qilib, induksiya EYK uchun ifoda: ( ) . i d B l x dx dt dt B l Bl × ×
=- =- ×
=- ×v 1 Kattaliklarning qiymatlari yordamida quyidagini olamiz: = - × × = - 0, 2 0,15 15V 0, 45V.
1 J a v o b : 1 = - 0,45V . 2- masala. G‘altakning induktivligi 0,1 mH. Òok kuchining qanday qiymatida magnit maydon energiyasi 100 mJ ga teng bo‘ladi?
–4 H; W = 100 mJ=10 –4 J. I = ? Bu ifodadan tok kuchi I ni topsak, I W L = 2 . Berilganlar yordamida topamiz: 4 4
10 A 1,41 A. I - - × = = J a v o b : I = 1,41 A. Mustaqil yechish uchun masalalar 1. 1000 o‘ramli solenoidning ko‘ndalang kesim yuzasi 10 sm 2 . O‘ramla- ridan 1,5 Ò induksiya hosil qiluvchi tok oqmoqda. Agar 500 ms davomida tok nolgacha kamaysa, solenoidda vujudga keladigan o‘zinduksiya EYK ining o‘rtacha qiymati topilsin. (< 1 > = 3 kV.) 2. Uzunligi 40 sm bo‘lgan to‘g‘ri sim 5 m/s tezlik bilan induksiya chiziqlariga tik ravishda bir jinsli magnit maydonda harakatlan- moqda. Sim uchlaridagi potensiallar farqi 0,6 V. Magnit maydon induksiyasi hisoblansin. (B = 0,3 Ò.) 3. 2000 ta o‘ramli solenoidda 120 V induksiya EYK ini vujudga keltirish uchun, magnit oqimining o‘zgarish tezligi qanday bo‘lmog‘i kerak?
Ô mWb
60 . s d dt = æ ö ç ÷ è ø
hosil qiladigan magnit maydon ener- giyasi quyidagi ifoda yordamida topiladi: . 2 1 2
LI = www.ziyouz.com kutubxonasi 350 4. Solenoiddagi tok kuchi 10 A bo‘lganda 0,5 Wb magnit oqimi hosil bo‘ladi. Shu solenoid magnit maydonining energiyasini toping. (W = 2,5 J.) Òest savollari 1. Zanjirdagi tokning o‘zgarishi natijasida shu zanjirning o‘zida induksiyalangan EYK ning vujudga kelishi qanday hodisa deyiladi? A. Induksiya. B. Induktivlik. C. O‘zinduksiya. D. Magnit oqimi. E. Òo‘g‘ri javob ko‘rsatilmagan.
ko‘rsating: A. .
t L D D =- 1 B. Ô .
dt =- 1 C. .
q = 1 D. .
R r + = 1 E.
sin . B l = × × ×
a v 1
1. to‘g‘rilagich sifatida ishlatiladi. 2. quvvatni o‘zgartirish uchun ishlatiladi. 3. o‘zgaruvchan tok kuchlanilishini o‘zgartirish uchun ishlatiladi. 4. o‘zgaruvchan tok kuchini o‘zgartirish uchun ishlatiladi. A. 3; 4. B. 1.
C. 2. D. 2; 3.
E. 3. 4. Berilgan formulalar orasidan magnit maydon energiyasining formulasini ko‘rsating: A. 2
. LI W = B.
= × × . W q E d C.
. W V w =
D. 2 2 . CU W = E.
2 0 2 . E ee w = Asosiy xulosalar Yopiq konturni o‘rab turgan magnit maydon induksiyasi oqimining o‘zgarishi natijasida konturda elektr tokining vujudga kelishiga
o‘rab turgan magnit induksiya oqimining o‘zgarish sababi qanday www.ziyouz.com kutubxonasi
351 bo‘lishidan qat’iy nazar, vujudga keladigan EYK quyidagicha aniq- lanadi. Ô . i d dt =- 1 Konturning induktivligi Ô
L = dan aniqlanadi. Uning SI dagi birligi 1H.
= m
2 0 0 . L n V Zanjirdagi tokning o‘zgarishi natijasida shu zanjirning o‘zida induksiyalangan EYK ning vujudga kelishiga o‘zinduksiya hodisasi deyiladi. Bir konturdagi tok kuchining o‘zgarishi natijasida ikkinchi konturda EYK ning vujudga kelishiga o‘zaro induksiya hodisasi deyiladi. Òok kuchi va kuchlanishining qiymatlarini o‘zgartirib beradigan qurilma transformator deyiladi. 2 1 1 N N > bo‘lsa — kuchaytiruvchi, 2 1 1 N N < bo‘lsa — pasaytiruvchi transformator deyiladi. Magnit maydon energiyasi 2 2
. LI B H W V = × = × Energiyaning hajmiy zichligi 2 .
V W W = × = www.ziyouz.com kutubxonasi 352 XVII BOB. ELEKTROMAGNIT TEBRANISHLAR Òebranma harakat tabiatdagi barcha hodisalarga xos bo‘lgan xusu- siyatdir. Olamdagi barcha makrojismlar: yulduz, Quyosh, sayyoralar va hokazo; tabiat fasllari: oylar, kecha va kunduz va hokazo; mikro- jismlar: molekula, atom, yadro, elektronlar va hokazo; jonli orga- nizm: qon aylanishi, yurak urishi va hokazolar doimiy tebranma hara- katda bo‘ladi. Shuning uchun ham tebranma harakat juda diqqat bilan o‘rganishga molik jarayondir. Biz mexanik tebranishlar bilan tanish- ganmiz. Endi esa hozirgi zamon texnikasining mag‘zini tashkil qiladigan elektromagnit tebranishlar jarayoni bilan tanishamiz. Biz dastlab harakatsiz zaryad atrofida elektrostatik maydon, so‘ngra esa harakatlanayotgan zaryad (elektr toki) atrofida magnit maydon hosil bo‘lishini ko‘rdik. Elektromagnit induksiya hodisasi magnit maydonning o‘zgarishi uyurmali elektr maydonni vujudga keltirishini ko‘rsatdi. Ushbu bobda esa elektr va magnit maydonlar orasida yana qanday munosabatlar mavjudligini ko‘ramiz. Elektromagnit tebranishlar elektr va magnit maydonlarning birgalikdagi tebranma harakatlaridir.
M a z m u n i : erkin elektromagnit tebranishlar, elektromagnit tebranishlar tenglamasi; elektromagnit tebranishlarning xarakteris- tikalari, tebranish konturida kuchlanish va tok; tebranish konturida energiyaning aylanishi.
Erkin elektromagnit tebranishlar deb dastlab to‘plangan energiya hisobiga tashqi ta’sirsiz ro‘y beradigan tebranishlarga aytiladi.
lardan tashkil topgan yopiq tebranish konturi berilgan bo‘lsin (179- rasm). Konturda tebranish uyg‘otish uchun kondensatorga zaryad bermoq kerak. Buning uchun kalit 1 holatga keltiriladi. Kalit 2 holatga o‘tkazilganda kondensator razryadlana (ya’ni zaryadsizlana) bosh- laydi va induktiv g‘altakdan o‘tgan tok unda ,
= - 1 o‘zinduk- www.ziyouz.com kutubxonasi
353 siya EYK ni vujudga keltiradi. Agar energiya yo‘qotilishini hisobga olma- sak, u kondensator qoplamalaridagi kuchlanishga teng bo‘ladi, ya’ni: - = L dI dt Q C yoki
I dQ dt = ligini hisobga olsak, - =
d Q dt Q C 2 2 yoki d Q dt LC Q 2 2 1 0 + = tenglamani hosil qilamiz. Bu ifoda elektromagnit tebranishlar tenglamasidir. Ushbu ifodada w 0
1 =
va tebranma harakat qilayotgan kattalik — Q zaryad miqdori ekanli- gidan elektromagnit tebranishlar tenglamasi d Q dt Q 2 2 0 2 0 + = w ko‘rinishni oladi. Elektromagnit tebranishlarning xarakteristikalari. Elektromagnit tebranishlar tenglamasi erkin garmonik tebranishlarning differensial tenglamasiga o‘xshaganligi sababli uning yechimi
= + 0 0 0 sin( ) w j ko‘rinishga ega bo‘ladi. Bu yerda Q 0 — kondensator qoplamalaridagi maksimal zaryad. w 0 kontur xususiy tebranishlarining siklik chastota- sini (108.2) dan topish mumkin: w 0 1 =
. Òebranish davri esa T LC = = 2 0 2 p w p Òomson formulasi bilan aniqlanadi. (108.1)
(108.2) (108.3)
(108.4) (108.5)
(108.6) 179- rasm. 23 Fizika, I qism www.ziyouz.com kutubxonasi
354 Òebranish konturidagi kuchlanish va tok. Nafaqat kondensator qoplamalaridagi zaryad, balki konturdagi kuchlanish va tok kuchi ham garmonik qonunlarga muvofiq o‘zgaradi:
= = + = + 0 0 0 0 0 0 sin( ) sin( ), w j w j
Q t I t dQ dt = = + = + 0 0 0 0 0 0 0 w w j w j cos( ) cos( ) . Bu yerda: U Q C 0 0 = — kuchlanishning, I 0 = Q 0 w 0 — tokning ampli- tudasi. (108.4), (108.7), (108.8) ifodalarni solishtirib, tok kuchini tebranish fazasi zaryad va kuchlanishning tebranish fazasiga nisbatan p 2 burchakka siljiganini ko‘rish mumkin. Demak, tok o‘zining maksimal qiymatiga kondensator qoplamalari- dagi zaryad va kuchlanish nolga teng bo‘lganda erishadi va teskarisi.
langanda uning qoplamalari orasida 2 2
2 2
Q C W = =
(108.9) energiyali elektr maydon hosil bo‘ladi. Kondensator induktiv g‘altak orqali razryadlanganda esa 2 2 LI m W =
(108.10) energiyali magnit maydon hosil bo‘ladi. Ideal konturda elektr may- donning maksimal energiyasi magnit maydonning maksimal ener- giyasiga teng bo‘ladi va bu energiyalar bir-biriga aylanib turadi (180- rasm):
0 2 0 2 2 2 = . (108.11) (108.7)
180- rasm. b) d) e) a) (108.8)
www.ziyouz.com kutubxonasi 355 Kondensator energiyasi quyidagi qonunga muvofiq o‘zgaradi: 2 2
2 0 0 0 0 0 0 2 2 sin ( ) sin ( ) C CU Q C W t t w j w j = + = + . (108.12) Agar
w 2 1 = LC ligini e’tiborga olsak, elektr maydon energiyasi uchun 2
2 0 0 0 0 e 2 sin (
) LQ W t w w j = + (108.13)
ifodani hosil qilamiz. Shuningdek, induktiv g‘altakdagi magnit maydon energiyasi 2 2
2 2 0 0 0 0 0 0 0 2 2 cos ( ) cos (
) m LI LQ W t t w = w + j = w + j . (108.14) Bu yerda I 0
0 w 0 ligi hisobga olingan. Elektromagnit maydonning to‘la energiyasini topish uchun (108.13) va (108.14) ifodalarni qo‘shamiz: 2 2 0 0 e m 1 2 . W W W LQ = + = w
(108.15) Natijadan ko‘rinib turibdiki, to‘la energiya o‘zgarmas kattalik va saqlanadi, ya’ni elektromagnit tebranishlar so‘nmasdir.
1. Òebranma harakatlar deb qanday harakatlarga aytiladi? 2. Òebranma harakatga shuncha diqqat ajratilganining sababi nimada? 3. Elektromag- nit tebranishlar deb qanday tebranishlarga aytiladi? 4. Erkin elektro- magnit tebranishlar deb-chi? 5. Yopiq tebranish konturi deb qanday zanjirga aytiladi? 6. Kondensator razryadlanganda induktiv g‘altakda nima bo‘ladi? 7. O‘zinduksiya EYK kondensatordagi kuchlanishga tengmi? 8. Elektromagnit tebranishlar tenglamasini yozing. 9. Elektromagnit teb- ranishlarda qanday kattalik tebranma harakat qiladi? 10. Òebranishlar chastotasi nimaga teng? 11. Òebranish davri-chi? 12. Konturdagi tok kuchi va kuchlanish qanday o‘zgaradi? 13. Òok kuchi va kuchlanishlar fazalari orasida farq bormi? 14. Òok kuchi o‘zining maksimal qiymatiga qachon erishadi? 15. Kuchlanish-chi? 16. Kondensatorning energiyasi nimaga teng? 17. G‘altak atrofidagi maydon energiyasi-chi? 18. Ular o‘zaro qanday munosabatda? 19. Òo‘la energiya nimaga teng? 20. Òo‘la energiya qanday o‘zgaradi? www.ziyouz.com kutubxonasi
356 109- §. Avtotebranishlar. So‘nmas tebranishlar generatori M a z m u n i : avtotebranishlar; so‘nmas elektromagnit tebranish- lar generatori.
texnikada muhim ahamiyatga egadir. Agar real tebranish sistemasi yo‘qotadigan energiyaning o‘rni to‘ldirilib turilsa, unda tebranish so‘nmaydigan bo‘ladi. Tashqi manba hisobidan doimiy ravishda energiya bilan ta’minlab turiladigan tebranish konturidagi so‘nmas tebranishlarga avtotebranishlar deyiladi. Avtotebranishlar texnikada muhim ahamiyatga ega. Endi energiya manbayi, tebranma harakat qila oladigan jism, energiyani manbadan jismga uzatadigan qurilmalardan iborat siste- mani qaraylik. Bu sistema tebranayotgan jismga ishqalanish, issiqlik energiyasi, nurlanish va hokazolarga yo‘qotiladigan energiyani qoplashni boshqarish xususiyatiga egadir. Bunday sistemaga mayatnikli soat misol bo‘la oladi. Mayatnikli soatning ish prinsipi 181- rasmda ko‘rsatilgan. Bunday soatda siqilgan prujina yoki ko‘tarib qo‘yilgan tosh energiya manbayi bo‘lib xizmat qiladi. (1) — mayatnik (2) esa tebranish sistemasi vazifasini o‘taydi. Va nihoyat, manbadan jismga energiya uzatilishini boshqarib turadigan qurilma (3) dan iborat. Sistema ko‘tarib qo‘yilgan tosh yoki siqilgan prujinaning potensial energiyalaridan iborat energiya zaxirasiga ega. Osib qo‘yilgan yuk toshli g‘ildirak (4) ni harakatga keltiradi. U bo‘lsa (3) qurilma yordamida mayatnikni bir u tomonga, bir bu tomonga qarab tebrantira bosh- 181- rasm. laydi. Natijada mayatnikning so‘nmas teb- ranishlari (soatning yurishi) vujudga keladi. Agar ishqalanish juda kam bo‘lsa, mayatnikning tebranish chastotasi erkin tebranishlar chas- totasiga teng bo‘ladi, ko‘rilgan sistema esa av- totebranishlar sistemasi deyiladi. Avtotebranishlar sistemasi quyidagi asosiy qismlardan iborat (182- rasm): 1) tebranish sistemasi; 2) tebranish siste- masidagi energiya yo‘qotilishini to‘ldiradigan energiya manbayi; 3) klapan-tebranish siste- masiga ma’lum porsiyalar ko‘rinishida energiya kelishini boshqarib turuvchi qurilma; 4) teb- ranish sistemasi klapanini boshqarib turadigan teskari bog‘lanish. 4 www.ziyouz.com kutubxonasi 357 So‘nmas elektromagnit tebranishlar generatori. Bunday tebra- nishlar sistemasi vazifasini kichik qarshilikli induktivlik (L) va kondensator (C) dan iborat kontur bajaradi. Òranzistorni kuchla- nish bilan ta’minlovchi batareya (to‘g‘rilagich) — tok manbayi vazi- fasini bajaradi. Klapan vazifasini tranzistor bajarib, manbadan tebranish konturiga energiyaning porsiya bo‘lib berilishini boshqaradi (182- rasm). Òebranish konturining g‘altagi L bilan maydon orqali bog‘lan- gan teskari bog‘lanish g‘altagi L bog‘
tebranishlarning o‘z-o‘zidan paydo bo‘lishiga xizmat qiladi (183- rasm). Klapan vazifasini esa p-n-p ti pdagi tranzistor o‘taydi. Agar manbaning musbat qutbi emitter- ga, manfiy qutbi esa bazaga ulangan bo‘lsa, emitter o‘tuvi ochiq bo‘ladi. Agar bazaning potensiali emitternikiga nisbatan musbat bo‘lsa, tranzistor tok o‘tkazmaydi. Ayni shu potensiallarning munosabatiga qarab tranzistor «yopiq» yoki «ochiq» bo‘ladi. Agar kalit yopilsa, tranzistor zanjirida tok paydo bo‘lib, tebra- nish konturidagi kondensator C ni zaryadlaydi. Konturda erkin teb- ranishlar vujudga keladi. Konturning L g‘altagidan o‘tayotgan tok teskari bog‘lanish g‘altagi L bog‘
da tranzistorning emitteriga beriladi- gan o‘zgaruvchi kuchlanishni induksiyalaydi. Birinchi yarim davrda tranzistor ochiq bo‘ladi, ya’ni tranzistorning kollektor zanjiridan 182- rasm. Teskari
bog‘lanish Energiya
manbayi Klapan
Tebranish sistemasi 183- rasm. E B L bog‘
B K L C tok oqadi. Bu tokning yo‘nalishi kon- tur g‘altagidagi tokning yo‘nalishi bilan mos keladi. Ikkinchi yarim davrda esa konturdagi tok yo‘nalishini o‘zgartiradi, tranzistor «yopiladi» va tebranish konturi yarim davr mobay- nida energiya manbayidan ajratiladi. Keyingi davrda jarayon takrorlanadi. Shunday qilib, tranzistor, konturdagi www.ziyouz.com kutubxonasi
358 so‘nmas tebranishlarni energiya bilan ta’minlab turuvchi o‘zgarmas tok manbayini ulab va uzib turadi. Òebranishlarning amplitudasi va davri tebranish sistemasining xarakteristikalari bilan aniqlanadi.
Download 4 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling