O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi «organik kimyо»

Nazorat savollari:

0. 
   Alifatik diazobirikmalar nega beqaror bo’ladi va ularning qarorliligini oshirish uchun nima qilish kerak.
   
1. 
   Diazometanni olish uchun qanday birikma olish va sharoit hosil qilish kerak.
   
2. 
   Diazometan yordamida anizol va metilatsetat olish reaktsiya tenglamalarini yozing.
   
3. 
   Diazometanning sirka al’degidi va atsetonlar bilan reaktsiya tenglamalarini yozing.
   
4. 
   Diazometandan metil-uchlamchi butil efirini sintez qiling.
   
5. 
   Diazometandan metiltsiklopropan va 1,1-dimetiltsiklopropan sintez qilish sxemasini taklif qiling.
   
6. 
   Ochiq zanjirli diazometan bilan tsiklik diazometanning xossalaridagi farqni kirsating.
   
7. 
   Diazometanning butin-2 ga tsiklobirikish reaktsiya tenglamasini yozing.
   

Adabiyot:

0. 
   O.Ya. Neyland Organicheskaya ximiya. M.: «Visshaya shkola». 1990. S.428-430.
   

2.A.N. Nesmeyanov, N.A. Nesmeyanov Nachala organicheskoy ximii. Kniga 1. M.: 1969. S.231-235.
3.Q.N. Axmedov, X.Y. Yildoshev Organik kimyo usullari. II-qism. T.: «Universitet». 1993. 80-89 b.
Ma’ruza № 26. Gidroksi- va keto (okso) kislotalar
Gidroksikislotalar va ularning turlari. Asimmetrik uglerod atomi va optik izomeriya. Optik izomerlarning nomlanishi. -, - va -gidroksikislotalarning o’ziga xos reaktsiyalari. Oksokislotalar, ularning turlari
Tarkibida sham gidroksil gurush, sham karboksil gurush tutgan birikmalar gidroksikislotalar (oksikislotalar) deb ataladi. Boshqacha aytganda ular spirt-kislotalardir. Gidroksil va karboksil gurushlarning bir-biriga nisbatan joylanishiga qarab gidroksikislotalar -,-va - oksikislotalarga bilinadi. M-n:

Oksikislotalardan sut kislotasi, olma kislotasi, vino kislotasi juda qadimdan ma’lum. Bu moddalar sham spirtlar, sham kislotalar kabi reaktsiyaga kirishishlari bilan bir qatorda ularga fazoviy izomeriyaning bir turi-optik izomeriya xosdir. Vant-Goff va Le-Bellarning (1871) fikriCHa molekula tarkibida 4 xil gurush bilan birikkan uglerod (asimmetrik) atomi mavjud bo’lsa, u 2 xil optik izomerlar hosil qiladi. M-n, sut kislotasi shunday izomerlar hosil qiladi:

Bu izomerlarni kizgu izomerlari deb sham aytiladi. Ular qutblangan nurni ingga(+) yoki chapga (-) bir xil burchakka buradi. Izomerlar soni molekula tarkibidagi asimmetrik atomlarining soni n bo’lganda N=2ⁿ ga teng. Ular D va L qatorlarga bilinadi.
Bunda D va L sharflar nisbiy konfiguratsiya qatorlarining ifodasidir. Bu qator inga buruvchi (+) va chapga buruvchi (-) glitserin al’degidlari tuzilishlariga nisbatan olingan qatordir. Inga buruvchi glitserin al’degidining tuzilishi quyidagicha kirsatilgan va u D qatorning boshiovchisi deb belgilangan.

Bu erda D sharfi inga buruvchi ma’nosini anglatsa sham, shu qatorga mansub optik faol birikmalar chapga buruvchi (-) bilishi mumkin. Chapga buruvchi glitserin al’degidi(-)ning tuzilishi esa quyidagi shaklda kirsatilgan:

va u L qatorning boshiovchisi deb belgilanagan. Bu erda L sharfi Chapga buruvchi ma’nosini anglatsa sham, shu qatorga mansub optik faol birikmalar inga buruvchi (+) bilishi mumkin. Demak, D va L ifodalar nisbiy konfiguratsiya ifodalaridir. Inga buruvchi (+) va chapga buruvchi (-) glitserin al’degidlarining tuzilish formulalarini rus olimi M.A.Rozanov taklif qilgan.
Quyida formulalari keltirilgan sut kislotalarining chapga buruvchisi (-) D qatorga, inga buruvchisi (+) L qatorga mansubdir.

Optik faol birikmalarning absolyut konfiguratsiyasi ifodalarini (R, S) fanga Kan, Ingol’d va Preloglar kiritgan. Bu ifodalar soat strelkasi bo’yicha (R) yoki soat strelkasiga teskari (S) ma’nolarini anglatadi. Optik faol moddaning absolyut konfiguratsiyasining ifodasini aniqlash uchun asimmetrik uglerod atomiga birikkan atomlar yoki atomlar gurushi ularning atom massalari kamayib boruvchi tartibda joylanadi. Tetraedrga eng qo’shimcha atom massaga ega bo’lgan gurushga teskari tomondan qarab, atom massasi katta gurushdan atom massasi Qo’shimcha gurushga tomon aylanma yuriladi. Bunda L(+) sut kislotasi absolyut konfiguratsiyasining ifodasi S, D(+) sut kislotasi absolyut konfiguratsiyasining ifodasi R bo’ladi.

Sut kislota tarkibidagi asimmetrik uglerod atomi bilan birikkan gurushlar atom massalarining kamayib borishi bo’yicha quyidagi qatorga joylashadi: -OH > -COOH > CH₃ > H
Sintetik usul bilan sut kislota olinganda ingga va chapga buruvchi kislotalarning teng miqdoridagi aralashmasi hosil bo’ladi. Bu aralashma ratsemat deb ataladi.
Gidroksikislotalar galoidkislotalardan, oksokislotalardan, tiyinmagan kislotalardan olinadi. Xossalari jishatidan gidroksikislotalar sham spirtlarning sham kislotalarning xossalarini namoyon qiladi. -,-va -gidroksikislota-
larning bir-biridan farq qiladigan, o’ziga xos reaktsiyasi ularni qizdirishda kirinadi. -gidroksikislotalar-laktidlar, -gidroksikislotalar-tiyinmagan kislotalar va -gidroksikislotalar-laktonlarga aylanadi. M-n:

Sut kislotasi tabiatda uch xil shaklda uchraydi. L (+) sut kislotasi Birinchi marta gisht selidan ajratib olingan. (+, -) Sut kislotasi qatiqda, tuzlangan bodringda bo’lib, uglevodlarning sut achituvchi bakteriyalar ta’sirida achishidan hosil bo’ladi.
Sut kislotasi oziq-ovqat sanoatida, terilarni oshlashda va matolarni biyashda ishlatiladi. Olma kislotasi HOOC-CHOH-CH₂-COOH, vino kislotasi HOOS-CHOH-CHOH-COOH lar sham mushim gidroksikislotalardir. Olma kislotasi sham olmada, ryabinada, maxorkada bo’ladi. Vino kislotasi vinolarning achishi natijasida hosil bo’ladi. Uning kaliyli-natriyli tuzi NaKC₄H₄O₆ 4H₂O segnet tuzi nomi bilan kimyoviy analizda va radiotexnikada ishlatiladi. Limon kislotasi
limonda, maxorkada bo’ladi, glyukozaning maxsus bakteriyalar ta’sirida achishidan hosil bo’ladi. Oziq-ovqat sanoatida keng ishlatiladi.
Oksokislotalar-tarkibida sham karbonil, sham karboksil gurush tutgan birikmalardir. Agar karbonil gurush al’degid gurushi bo’lsa al’degidokislotalar, karbonil gurush keton gurushi bo’lsa ketokislotalar bo’ladi.

Bu moddalar sham karbonil birikmalar, sham karbon kislotalar kabi reaktsiyaga kirishadi.
Oksokislotalar digaloidbirikmalarning gidrolizi natijasida yoki gidroksikislotalarning oksidlanishi natijasida olinadi.
-Oksikislotalardan atsetosirka kislotasi murakkab efir kondensatsiyasi bilan olinadi:

Bu kislota yoki uning efiri-atsetosirka efiri -CH₂- gurushi tarkibidagi vodorodlar >C=O va -COOR gurushlari ta’sirida harakatchan bo’lib qoladi va ikki xil tautomerlar hosil qiladi:

Shuning uchun uning eritmalari eCl₃ eritmasi bilan kompleks hosil qilib rang beradi.
Atsetosirka efiri asosida -CH₂- gurushi hisobiga alkillash, atsillash shamda dekarboksillash reaktsiyalari itkazib juda kiplab sintezlarni amalga oshirish mumkin

Atsetosirka efiri ishqorlar ta’sirida kislota va keton parchalanishga uchraydi.