O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi «organik kimyо»

Nazorat savollari:

0. 
   Aminlarning tuzilishi bilan asosliligi o’rtasida qanday bog’lanish mavjud.
   
1. 
   Aminlar tarkibidagi azot atomini elektronlari qanday gibridlanishga ega.
   
2. 
   Aminobirikmalarning qanday hosilalari enantiomerlar hosil qiladi.
   
3. 
   Aminlarning asosiy kimyoviy xossalari nimaga bog’liq.
   
4. 
   Birlamchi, ikilamchi va uchlamchi aminlarni bir-biridan farqlovchi qanday kimyoviy reaktsiyalari mavjud.
   
5. 
   Aminobirikmalarning karbon kislota funktsional hosilalari bilan boradigan reaktsiyalari qanday mexanizm bilan ketadi.
   
6. 
   Diaminlarning monoaminlarga ixshash va farq qiluvchi hosilalarini kirsating.
   
7. 
   Aminobirikmalarning ashamiyati va ishlatilish soshalarini kirsating.
   

Adabiyot:

0. 
   O.Ya Neyland Organicheskaya ximiya. M.: «Visshaya shkola». 1990. S. 394-402.
   
1. 
   A.N. Nesmeyanov, N.A. Nesmeyanov Nachala organicheskoy ximii. Kniga 1. M.: 1969. S. 394-402.
   
2. 
   .+.N. Axmedov, X.Y. Yildoshev Organik kimyo usullari. I-qism. T.: «Universitet». 1998. 106-113 b.
   

Ma’ruza № 25. Alifatik diazobirikmalar
Diazobirikmalarning turlari va ularning tuzilishi, diazobirikmalarning qarorliligi, diazobirikmalarning olinishi va kimyoviy reakiyalari
Diazobirikmalar-molekulasi tarkibida 2 ta azot tutgan va ularning biri ammoniy azoti bo’lgan birikmalardir.
Alifatik diazobirikmalar ikki xil kirinishda bilishi mumkin:1) diazoniy tuzlari, 2) diazoalkanlar. Diazoniy tuzlari juda barqaror tuzlardir, Chunki ammoniy azotidagi musbat zaryadning qarorliligini oshiruvchi omil yiq:

Diazoniy tuziga nisbatan diazometan qarorliroq, Chunki u Birinchidan, ichki tuz, ikinchidan manfiy zaryadlangan azot elektronlari yoki manfiy zaryadlangan uglerod elektronlari mezomeriya tufayli tutashadi. Yuqoridagi sxemada diazoniy tuzida diazometanning tuzilishi keltirilgan. Diazoalkanlar Chiziqli tuzilishga ega.
M-n, diazometanning tuzilishi quyidagiCHa: CH₂N⁺N^-. Diazometan quyidagicha mezomer kirinishda sham bilishi mumkin:

U Chiziqli molekula bo’lib, deyarli qutbsiz va beqaror moddadir. Diazometan quyidagi usullar bilan olinadi:
CH₃-NH₂ + HONO CH₂=N⁺=N^- + 2N₂O
CH₃-NH-CONH₂ +HNO₂ + N₂O  CH₂=N⁺=N^- +NH₃ +CO₂
CH₃-NH-COOC₂H₅ +HNO₂ + N₂O  CH₂=N⁺=N^-+CO₂+C₂H₅OH
Amalda keyingi ikki usul qillaniladi. Ma’lumki Birinchi reaktsiya natijasida spirt hosil bo’ladi va azot ajralib chiqadi. Aslida bu reaktsiya quyidagi bosqichlar orqali boradi:
CH₃NH₂^.HCl +HONOCH₃-N^NCl^-+2H₂O
CH₃-N⁺N +N₂O CH₃OH+N₂+H⁺
CH₃-N⁺NCH₂^N⁺N  CH₂=N⁺=N^-+H⁺
Hosil bo’lgan metildiazoniy kationi beqaror bo’lgani uchun spirt hosil bo’ladi. Diazometanning qarorligini oshirish uchun CH₂ gurushidagi vodorod atomlari elektronoaktseptor gurushlarga almashinishi kerak. M-n, glitsinning etil efiridan, 2,2.2-triftoretilamindan hosil bo’lgan diazobirikmalar shular jumlasidandir:
N^-N⁺CH-COOC₂H₅ N^-N⁺CH-CH₃
Diazometanning izi alkilaminlardan olinishi zarur bo’lganda avval alkilamin atsillanadi, olingan mashsulot diazotirlanadi, keyin atsil gurushi ishqor bilan gidroliz qilib chiqarib yuboriladi. Buni quyidagi sxema bilan kirsatish mumkin:

Diazometan sariq-yashil, zasharli gaz. Reaktsiyaga kirishish qobiliyati yuqori. Kislotalar, spirtlar, fenollar, al’degidlar bilan oson reaktsiyaga kirishadi. Ishqorlar ta’siriga chidamli.
Diazometan ta’sirida karbon kislotalardan efir olish karbon kislotalarning metil efirini olishning eng oson usuli shisoblanadi. Quyida diazometanning ba’zi reaktsiyalari keltirilgan:

Agar atsillash reaktsiyasida diazometan ortiqcha olinsa, metilen gurushidagi vodorod atsil gurushga almashinadi, ajralib chiqqan vodorod xlorid ortiqcha diazometan bilan metil xlorid hosil qiladi:

Shunday qilib, diazometandan diazoketon olinadi. Bu reaktsiya diazometan molekulasidagi vodorodlar sharakatchan ekanini kirsatadi. Bu diazometanning metalli hosilalarining olinishi bilan sham isbotlanadi:

Diazometan fotokimyoviy parchalanishga uchratilsa, polimerlanadi:

Shmitts diazometanning izomeri-tsiklik diazometanning sintezini amalga oshirdi:

Tsiklik diazometan qizdirilganda qisman ochiq zanjirli diazometanga izomerlanadi.