O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

XIII asr 2-yarmi va XIV asr 1-yarmidagi madaniy hayot

XIII asr II-yarmida XIV asr I-yarmida xo’jalik, iqtisodiy hayotdagi siljishlar, savdo-sotiqning rivojlanishi, qolaversa, Chig`atoy mo`g`ullarining tobora o`troq hayotga moslasha borishi, bosqinchilik vaqtida tanazzulga yuz tutgan madaniy hayotning nisbatan jonlanishiga olib keldi. Avvalo shaharsozlik bilan bog`liq binokorlik va me'morchilik yo`lga qo`yila boshlandi. Mahalliy diniy ulamolar va dunyoviy zodagonlar, gohida mo`g`ul zodagonlarining ba'zilari qurilish ishlariga homiylik qila boshlashdi. Me'morchilikda alohida o`rin tutgan ganchkorlik, g`isht o`ymakorligi, koshinpazlik, me'moriy xattotlik qayta tiklandi. Movaraunnahr, Xorazmda mahalliy binokorlar ishtirokida xonaqo, maqbara, masjid, madrasa, saroy, minoralar qad ko`tara boshladi. Shu davrlarda barpo etilgan ko`pgina me'moriy obidalar u yoki bu urinishda hozirgi kunlargacha yetib kelgan.

Jumladan, Buxorodagi Sayfiddin Boharziy maqbarasini birinchilardan barpo etilgan me'moriy bino sifatida ko’rish mumkin. Taniqli buxorolik shayx Sayfiddin Boharziy nufuzli diniy ulamolardan bo`lib, u 1258-yili olamdan o`tgan edi. Uning qabri ustida tez orada katta maqbara va honaqo barpo etildi. 1333-yili Buxoroda bо`lgan arab sayyohi ibn Battuta ushbu maqbaraga yuqori baho bergan edi. Shuningdek, mana shu davrlarda barpo etilgan Buxorodagi Qusam ibn Abbos maqbarasi ziyoratxonasi, Xo’ja Ahmad maqbarasi, qo`shni Urganchdagi Najmiddin Kubro va To`rabekxonim maqbarasi, masjid va 2 ta baland minoralar (minoraning hozirgacha saqlangan qismi 62 metrni tashkil etadi, minoralarning bittasi XX asr boshlarida qulab tushgan), Xo’janddagi Duvaxon maqbarasi (keyinchalik vayron bо`lgan) va boshqalarni tilga olib o`tish mumkin. Qarshidagi buzilib ketgan saroy, Ma'sudbek hukmronligi davrida (1238-1289) Buxoroda barpo etilib, 1000 tacha talabaga mo`ljallangan "Ma'sudiya", "Xoniya" madrasalari va boshqalar to`g`risida manbalarda ma'lumot berib o`tiladi.

Ko`rilayotgan davr binokorligi va tne'morchiligida pishiq g`isht, koshin, parchin, me'moriy o`ymakor g`ishtlar hamda ganch va ohak, pista ko`mir, qumlardan tayyorlangan maxsus qorishmalar kabi qurilish mahsulotlaridan ham binolarni qurishda hamda ularni me'moriy jihatdan bezashda keng foydalaniladi. Monumental binolarning aksariyatt esa bir yoki ikki gumbazli, toqu ravoqli va peshtoqli bо`lgan. Naqshinkor g`isht, koshinlar, kitoba (lavha) bilan naqsh berish an'analari davom ettirilgan. Shuningdek naqshlarning turli tuman, guldor bo`lishi, o`ymakor amaliy san'at qayta tiklanganligidan ham darak berar edi. Kulolchilik, misgarlik, zargarlikda ham naqsh bilan ishlov berish holati avj oladi.

Shubhasiz, Chingiz o`rdalarining bosqini Movarounnahr va Xuroson ilm fan, adabiyot o`choqlariga katta zarba bo`lib tushadi. XIII asr-XIV asr oxirlariga qadar mo`g`uilar qadami yetmagan yoxud ularning ta'siri kara bо`lgan Dehli sultonligi, janubiy Yeron, Kichik Osiyo, qisman Suriya va Misrda ilm-fan, ma'rifat, adabiyot taraqqiy eta boshlagan edi. Faqatgina XIV asr oxiri- XV asr boshlariga kelibgina ma'rifat, madaniyat o`choqlari yana Movarounnahr va Xurosonga ko`chadi.

XIII asr-XIV asrning 2-yarmida fors-tojik adabiyotida ayniqsa Jaloliddin Rumiy (1207-1272), Muslihiddin Sa'diy Sheroziy (1219-1293), Atnir Xusrav Dehlaviylarning (1253-1325) o`rni va mavqei kcf tarilib, ular jahon adabiyoti olamiga taniladilar. Asli Balx shahridan bо`lgan Rumiy 14 yoshligida o’z oilasi bilan mo`g`ul bosqinidan qochib Kichik Osiyoning Ko’niya sultonligiga borib qoladi. Ko`niya, Halab, Damashqd tahsil olib, buyuk tasavvuf ilmi shoiri va faylasufi bo’lib taniladi. she'riyatda so`fiy-falsafiy janrni rivojlantirib, o’zining 36 ming baytdan iborat "Masnaviyi-ma'naviy" degan dostonini yaratadi. Sa'diy esa islom olamida o’zining "Guliston" va "Bo`ston" asarlari, g`azallari, ahlonjj fikrlari bilan keng shuhrat qozonadi. Uning asarlarida Ona-Vatang_a muhabbat, insonparvarlik, mehr-muhabbat g`oyalari hamisha barq urib turadi. U o’z asarlarida kishilarni o’zaro hamjihatlik va totuvlikka, hukmdorlarni adolat va insofga chaqirib, salbiy xususiyatlarni qoralab chiqadi. Sa'diy o’z umrini ona shahri Sherozda tugatgan.

Xusrav Dehlaviy Hindiston shimoliga mo`g`ul bosqinidan qochib borgan asli Kesh (Shahrisabz) lik kishilar xonadonida dunyoga keladi. U Dehlida sulton saroyida yashab, o’zining ajoyib "Xamsa" dostonini, Hindistonda hozirgacha mashhur "Xizrxon va Duvalra"ni, "Miftah al- futuh" (G’oliblik kaliti) "Nuh sipehr" (Falakning to`qqiz gumbazi) kabi asarlarni yozadi. XIII asrning 2-yarmidan boshlab tarixnavislik ham rivoj topa boshlaydi. Bu davrda asli G’ur viloyatidan bolgan Abu Umar Minhojiddin Juzjoniyning 1260-yil yozilgan "Tabaqoti Nosiriy" (Nosirga atalgan tabaqalar), Oloviddin Ota Malik Juvayniyning "Tarixi jahongo`shaiy" (Jahon fotihi tarixi), Fayzulloh Rashididdin Hamadoniyning "Jomy at-tavorix" (Tarixlarning jamlanishi) Shahobiddin an-Nasaviyning "Siyrat as-sulton Jaloliddin Mankburni" (sulton Jaloliddin Mankburning hayot faoliyati) kabi nodir tarixiy asarlari ham jahon yuzini ko’rdi.

Bu asarlar o’z vaqtida mo`g`ullar istilosi va undan keyingi davrni o`rganish bobida birinchi darajali manbalar hisoblanadi. Bu paytda shuningdek, islom ahloq-odob va taqvodorligi asosida turkiy tildagi adabiyot ham rivoj topa boshladi. Xorazmdagi bu adabiyotning bir vakili mashhur faylasuf shoir va mutafakkir Pahlavon Mahmud (] 247-1326) hisoblanadi. U nafaqat shoir, mutafakkir bo`libgina qolmay, Hindiston, Sheroz, Rumda ham beli yerga tegmagan kurashchi polvon ham edi.

Xuddi shu ma'noda "Pahlavon" taxallusi unga haqli ravishda berilgan. Xalq ichida esa uni yana behad saxovatli, bag`rikeng, adolatli inson sifatida hurmati katta edi. U g`oli-blikdan tushgan mukofotlarni yetim-yesir, nogironlarga hadya etar, po`stindo’zlik hunaridan kelgan daromadini atrofidagi kambag`allar bilan baham ko`rar edi. O’z yonidan hatto Xiva yaqinida maqbara ham barpo etadi. Uning mardligi, tantiligi haqparvarligi to`g`risida bizning kunlarimizga qadar turli hikoyat bam yetib kelgandir. Uning insonga xos bo`lgan ulug’lovchi ruboiylari xalq orasida keng tarqalgan bo’lgan vakovati, ahloqiy kamolati va ahloqiy pokligini qadimiy tilda ijod qilgan yana bir shaxs bu nomi bizgacha Nosiriddin Burhonuddin Rabg`uziydir. U XIII asr boshlarida yashab, ijod qilgan. Bizgacha uning birgina Kziv (Qissasul anbiy) asari<sup>i</sup> yetib kekgan. Bu asar muallifi? o’zini o’zining qozisi Burhon o`g`li Nosiriddin" deb aytgan. Shn asar islom dinini qabul qilgan mo`g`ul beklaridan biri bo’lmish to`qbug`aning iitimosiga ko’ra hijriy 709 (miloddan avvalgi 310) yilda yozilgan. Ushbu asar 72 qismdan ibprat bo lib, paygambarlar, Dovud Sulavraon, Muhammad) haqidagi qissalar diniy rivoyatlar, hikoyatlar, xalq og`zaki ijodi, tarixiy asarlar dmiy kitoblar asosl etilgan dtoiy-falsafiy, tarixiy, ahloqiy asaridir. Ushbu asar xalq baxshi va oqinlar orasida hamisha mashhur bo`iib kelgan. Asoa etilgan ahloqiy fezilatlar, ta'lim-tarbiya, ma'nfat xususida fikri kunga qadar o’zining dolzarb ahamiyatini yo`qotgan.

Bu paytga kelib turkiy adabiyot rivoji bilan bir qatorda, tasavvur din ilmlarining ham rivojlanishi ko’zga tashlanadi. Tasavvur mashhur namoyondasi, naqshbandiylik tanqatmmg asoschisi B.Naqshband (Sayid Muhammad ibn Jalohddm) (1318-1389)-avvalo o’z mehnati bilan halol kun ko`rish g`oyasini yoqlaydi. Uning “dil ba yoru, dast ba kor” (ya'ni diling xudoda bo`lsinu, qo’ling mehnatda bo’lsin) degan shiori keyinchalik juda mashhur bo’lib ketdi Uning nomi xalq orasida ma'lum va mashhur bo`lib ketib, Buxoro yaqinida bir musulmonlar ziyoratgohlaridan biriga aylanib qolgan. Mustaqillik inoyati bilan bu ajdodimizning nomlari qayta tiklanib, uning joylashgan yer obod va ko`rkam ziyoratgoh tusim oldi.

10-mavzu. Arair Temur va Temuriylar davrida O’zbek davlatchiligi.

Ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hfyoti. Amir Temurning markazlashgan davlat tuzish uchun kurashishi va harbiy yurishlari
Buyuk davlat arbobi va mahoratli sarkarda Amir Temur 13-aprelda (hijriy 736, sha'bon oyining 25 kunida) Keshga qora Ilg`or (hozirgi Yakkabog` rayoni) qishlag`ida barlos beklandan Tarag`ay ibn Barqal oilasida dunyoga keldi. Onasi Takinaxotun Keshning obro`li bekalaridan biri bо`lgan.

Amur Temurning bolaligi va o’spirinlik yillari Keshda o`tdi. Arabshoh, Rui Gonzales de Klavixo va boshqa larixshunoslar 1360 yilga qadar uning hayotini ayrira ma'lumotlar bilan izohlashadi.

1360-1361 yillarda Mo`g`uliston hukmdori hoqon Tug`luq Teb Movarounnahrning ichki hayotiga rahna sola boshlaydi.); bosqinchilik tadbirlari O’rta Osiyolik mustaqil hukmdorlarga ma'lum bо`lganidan keyin ular sarosimaga tushib qolganlar. Shular qatoriga Kesh amiri Hoji Barlosni ham kiritish mumkin. Tug`luq Temur Xo’jandnj ishg`ol etish niyatida Sirdaryodan O`tganidan so`ng Movaraunnahr amirlari va Hoji Barlos qo’rquvdan o’z jonlarini xalos etish uchun Amudaryodan o`tib Xurosonga ketib qoldilar.

1360-1370-yillarda Movaraunnahr siyosiy hayotida Amir Temur bilan bir qatorda ta'sir o`tkazgan shaxsiardan yana biri Amir Qozog`onning nabirasi amir Husayn edi. Balx va uning atrofidagi yer-mulklar uning tasarrufida edi. 1361-yilda Amir Temur amir Husaynga yaqinlashgan edi. Endi tkkala hukmdor birlashib, mo`g`ul xonlariga qarshilik ko’rsatish imkoniga ega bo’ldilar. Ma'lumki. Amir Temur mo'g'ul hokimiga qaram edi. Vaqti kelib, Movaraunnahmi boshqarishni Tug`luq Temur o"z o`g`li Ilyosxo’jaga topshirdi. Mustaqil bo`lishga harakat qilib yurgan Amir Temur yangi hukmdorga itoat etmadi. Buning oqibatida yangi ziddiyat yuzaga chiqdi. Amir Xusayn bilan Sohibqiron Temurning bir-birlari bilan juda yaqinlashgan va yaxshi munosabatda bо`lgan davrlar 1361-1365-yillarni o’z ichiga oladi.

Amir Temurning hayotida ro`y bergan va bir umrga unga tan jarohatini muhrlagan voqea 1362 yilda Seyistonda bo`lib o`tgan. Amir Temur jang vaqtida o’ng qo`lini tirsagidan va o`ng oyog`idan kamon o`qi tegishidan qattiq jarohatlanadi. Buning oqibatida u bir umr oqsoqlanib yuradi. Shu bois undan dahshatga tushgan dushmanlari Amir Temurni hasad bilan "Temurlang" deb atashgan.

Tug`luq Temur o’Iimidan so’ng 1363-yilda Movaraunnahr tuprog`idan haydalgan Mo`g`ul xoni Ilyosxo’ja yangidan juda katta lashkar bilan avvalgi mulklarini egallab olish maqsadida Movaraunnahr tomon harakat qila boshlaydi. Mo’g'ul xoni ayniqsa o’zining raqiblariga nisbatan qahrli kayfiyatda ekanligi ham ma'lum edi. Temur va Amir Husayn bo’lg`usi qaqshatqich tcfqnashuvga irakon boricha harbiy kuchlarni yig`dilar. Tarixda "Loy jangi" nomi bilan kirgan mazkur jang. Chinoz bilan Toshkent o`rtasida 1365-yilning bahorida ro`y bergan. Amir Temur va Amir Husayn Chirchiq daryosi bo’yidagi bu jangda mag`lubiyatga uchraganlar. Mazkur mag`lubiyat sabablarini, har xil bayon qiladi. Ayrim solnomachilar mo`g`ui xonining g`olib chiqishida Amirning sust va layoqatsizlik bilan harakat qilishi deb izohlaydi. Shundandir, yoki mo`g`ul xoni qo’shinining soni ko`pligi hamda hiroq tayyorlanganligi bu yutuqning asosiy omili bo`lsa kerak.

Oavta urinish behuda ekanligini anglab yetgan Amir Temur jang maydonini tark etib, qolgan-qutgan askarlari bilan Samarqand tomon rtib ketgan. Samarqand-shahriga kelgandan so’ng bu yerda ham uzoq qolmasdan avvaliga Keshga so`ngra Amudaryo orqali Balxga o`tib ketadi.

Yuqorida ta'kidlab o`tganimizdek, bu paytda Movarounnahrning boshlig’i Husayn edi. Biror qarorga kelish esa uning irodasiga bog`liq bo`lgan. Shu sababli Amir Temur ham uning ko`rsatmasi bilan, ko`p hollarda Husaynning roziligi bilan ish tutishga majbur edi. Samarqand shahri, qolaversa, butun Movaraunnahr o’z holiga tashlab qo`yildi.

Mo`g`ul xoni changalidan qutilish samarqandliklarning o’ziga bog`liq edi. Bu sharoitda Samarqand mudofaasini sarbadorlar o’z qollariga oldilar. Sarbadorlar mo`g`ullar zulmidan ozod bo`lish yo`lida o’zlarini qurbon qilishga tayyor edilar. Sarbadorlar harakati XIV asrning 30-yillarida Eronda ijtimoiy-siyosiy harakat sifatida paydo bolib, 50-60-yillarda Movarounnahrga ham yoyildi. Harakat qatnashchilarining asosiy maqsadi mo`g`ul istilochilari va zulm o`tkazuvchi mahalliy qatlamlarga qarshi kurash edi.

Xurosondagi singari Samarqandda ham bu harakat qatnashchilarning ijtimoiy tarkibi aynan bir xil bo’lgan. Hunarmandlar, do`kondorlar ayrim madrasa mudarislari va talabalar mazkur harakatga faol qo`shildi. Ilyosxo’ja to’g'ridan-to’g'ri Samarqandga tomoti yo'l oldi. Shahar jome' machitiga yig`ilgan aholi oldida sarbadorlarning bo`lajak rahbaridan biri bо`lgan, madrasa mudarrisi Mavlonozoda chiqib, shaharning har bir a'zosidan katta raiqdorda soliq va to`lov yig`ib, uni o’z bilganicha sarf etib yurgan hukmdorning shaharni o’z holiga tashlab qo`yganligini uqtirib o`tadi.

Mudofaa rahbarligiga Mavlonozoda qatoriga Mavlono Xo’rdak Buxoriy va Abu Bakr Kalaviy ham qo`shildilar. Mudofaa tashkil etilganligidan xabarsiz mp`g`ullar hukmdorsiz shaharni himoyasiz deb o`ylashardi. Ularning asosiy qo’shinlari shaharga kiraverishdagi bosh ko`chadan hujum qiladilar. Xavf-xatardao shubhasi bo`lmagan bosqinchilar Mavlonozoda kamonchilari bilan pistirmada turgan joyga yaqinlashganlarida to`satdan kamon o`qlariga duch keladilar. Shahar Mudofaachilari mo`g`ullarga uch tarafdan hujum qildilar. Birinchi hamladayoq shaharni egallaymiz deb o`ylab bostirib kirgan mo’g`ul katta talofat ko`rib, orqaga chekinishga majbur bo`ldilar.

Samarqandliklarning ishlab chiqqan harbiy rejasi puxta chiqdi va o’z samarasini berdi. Bir necha hujum samarasiz tugagach, mo`g`ullar shahar atrofni qurshab olib uzoq vaqt qamai qilish rejasini o`ylab chiqdilar. Lekin lashkar safida yuqumli kasallik tarqaldi. Buni ot vabo (olati) deb atashadi. o’lat oqibatida Ilyosxo’ja qo`shinlariga mansuil otlarning katta qismi qirilib ketdi. Ilyosxo’ja katta yo`qotishlar bilan dastlab Samarqandni keyin esa Movaraunnahrni ishlab ketishga majbur bo'ldi.

Bu paytda Keshda bo’lgan Amir Temur bu xabarni Amudaryo bo’ylarida bо`lgan Amir Husaynga etkazdi. 3366-yilning bahorida ular Samarqandga etib keladilar va sarbadorlar rahbarlarini o’z huzurlariga chorladilar. Uchrashuv Samarqanddagi Konigil degan joyda bo`ldi. Bu erda sarbadorlarning rahbarlari bilan kelishmovchilik yuz beradi va ular qatl etiladi. Amir Temurning iltimosi bilan faqat Mavlonozoda omon qoldirilib, Xurosonga jo`natiladi. Sarbadorlar harakati bostirilgandan so"ng Amir Husayn va Amir Temur o`rtasidagi munosabatlar keskinlashadi. Bunga Amir Husaynning sarbadorlarga nisbatan adolatsizligi ham bir qadar sabab bо`lgan edi.

1366-1370-yillar oralig`ida Amir Temur o’z e'tiborini ichki ishlarga qaratdi. Amir Husayn va Amir Temur o`rtasidagi ziddiyatlar 1370-yilda Husaynning o`ldirilishi va Amir Temurning taxtga o`tirishi bilan yakunlandi. Movaraunnahrning amaldagi xoni Chingizxon avlodiga mansub bо`lgan Suyurg`otmish qoliga o`tdi. Davlat boshqaruv tizimi esa Movaraunnahr amiri nomini olgan Amir Temir qo`lida qoldi, hamda Kesh shahridan Samarqandga ko`chib, uni o’z davlatining poytaxtiga aylantirdi. Amir Temurning Movarounnahrdagi birlashtirish siyosati boshlangan edi. U Amudaryo va Sirdaryo oralig`ida turgan yerlarni o’ziga bo’ysundirib, o’ziga itoat ettirdi. Farg`ona, Shosh viloyatlarini o’z tasarrufiga kiritish unga qiyin bo’lmadi. Sirdaryoning quyi oqimidagi oltin o`rdaga qarashli erlarni egallashda u bu erlardagi ichki sulolaviy urushlardan foydalandi.

Amir Temur Xorazmni ham qaytadan Movaraunnahrga kiritishga intildt. 1372-yilda Husayn Sufi Amir Temurga boj to’lamasdan, buning ustiga Sohibqiron tomonidan yuborilgan elchiga shunday javob berdi: "Men mamlakatni qilich bilan fath etganman, shuning uchun ham uni faqat qilich bilan olish mumkin".

Shunday qulay payt kelganidan, ya'ni Amir Temurning Erondaligidan foydalangan To`xtamish Movaraunnahrga Qamariddin etakchiligida qo’shin yubordi.

1388-yil yanvarida Amir Temurning qaytishini kutgan dushtnan orqaga qayta boshladi. Amir Temur amirlari Husayn, Shayx Ali Bahodir va boshqalarga dushmanni daf qilishni topshirdi. Ular Sirdaryo bo’yidagi Sarisuv degan joyda dushmanni quvib yetib unga katta talofat yetkazdilar. To’xtamish 1388-yil oxirida Amir Temurga qarshi qayta hujum boshladi. Amir Temur esa urushga tayyorlanish uchun Sagoron (Kattaqo`rg`on)da qarorgohini tikib, qo`shinlarini jangovar holatga keltirdi. Amir Temur dushmanning orqa taraftdan hujum qilish uchun Qo`ng`i o`g`lon, Temur Qutlug` O`g`lon, Shayx Ali Bahodir qo`mondonligidagi qo`shinlarni yuboradi. Hujum muvaffaqiyatli bo`ldi. Dushman tor-mor etilib, To’xtamish zo’rg`a qochib qutuldi.

1393-1394-yili Amir Temur Sheki (Ozarbayjonning shimoliy qismi)da turgan paytda To`xtamish Kavkazorti viloyatlariga hujum qildi. Amir Temur Shekidan chiqib Qura daryosi bo`ylab yurdi. Oltin o`rdaliklar Amir Temur qo`shinlari kelayotganini eshitib chekinishga majbur bo’ldilar. 1395-yil aprelida Amir Temur va to’xtamish o’rtasida urush harakatlari yana boshianib ketdi. Jangning asosiy qismi o`ng qanotda bo`ldi. Ushbu qanotda mushkul vaziyat paydo bо`lgan. Amir Temur zahira qo’shin bilan jangga kirdi va dushmanni chekinishga majbur qildi. To`xtamish uchinchi jangdan keyin hokimiyatdan ajraldi.

To`xtamish qo`shinining Terek daryosi bo’yida tor-mor etilishi va 1395 yilda Saroy Berkaning xaroba qilinishi oltin o`rdaga juda kuchli zarba bo`ldi. Shundan keyin u o’zini o`nglay olmadi.

Amir Tetnurning bir mamlakatga qilgan yurishlari uning boshqa mamlakatlarga qilgan yurishlari bilan ketma-ket borganligini urush voqealari ko`rsatib turadi. Amir Temur Ozarbayjonga bir necha marotaba hujum qilib bordi va 1387-yilda uni bo`ysundirishga muyassar bcfldi. Armaniston va Gruziyani Arair Temur 1392 yilda bo`ysundiradi. Temurning uzoq Hindistonga yurishi 1398-yildatamomlandi.

Sohibqiron Amir Temurning harbiy mahorati shunda ediki, u o’z dushmanlarini erkin nafas olishga qo`ymagan. 1400-yilda Amir Temur qo`shinlari turk sultoni Boyazid va Misr sultoni Faraj bilan kurash olib boradi. 1402-yilda Amir Temur Anqara yonida Boyazid bilan ikkinchi arta to`qnashdi va uni tor-mor etdi.

Amir Temur o’z qo`shinlari bilan 1404-yilning oxirida Xitoyga oarab yo`lga chiqqandi. o`sha yili qish o`rta Osiyo tarixida eng qahraton nish bо`lgan. Sirdaryoning suvi 1 metga muzlagan, askarlardan ko’pini nuloq-burunlarini, qo’l-oyoqlarini sovuq olgan edi. Amir Temurning o’zi ham ko’p o`tmay shamollab qoladi. 1405-yil yatwar oyining o`rtalarida o’trorda to`xtashga qaror qiiishadi va bu erda 18-fevral kuni buyuk jahongii' Sohibqiron Amir Temur vafot etdi.

Amir Temur 35 yil davomida harbiy yurishlar qiladi. Bu yurishlar natijasida u buyuk davlat tashkil qilishga erishdi. Uning tarkibiga Movarounnahr, Xorazm, Kaspiy atrofidagi viloyatlar, hozirgi Afg`oniston, Eron, Turkiya, Hindiston, Iroq, Janubiy Rossiya, Kavkaz va G’arbiy Osiyoning bir qator mamlakatlari kiradi. Amir Temurning muvaffaqiyatiga avvalo uning nodir harbiy iste'dodi sabab bo`ldi. Amir Temur qo`shinida qafiy tartib va intizom o`rnatilgan edi. Har bir jang rejasini va barcha qismlar uchun yo'1-yo'riqlarni o’zi ishlab chiqardi. Uning harbiy iste'dodi Anqara yaqinida Sulton Boyazidga qarshi jangda ayniqsa yorqin namoyon boldi. Armiyaning yuragini va qo’mondonlik o’zagini barlos urug`i vakillari tashkil etardi. Shu davr voqealarining shohidi bo’lganlarning guvohlik berishicha barloslar harbiy qo`nimsizlikka nihoyatda chidamli, yoydan o`q uzishga juda usta, o’z hukmdorlariga sodiq va sabr-toqatli bolganlar.

Mustaqillik sharofati hamda Respublikamiz Prezidenti I.Karirmov tashabbusi bilan sovetlar davrida unut bо`lgan buyuk Sohibqironning pok nomi qayta tiklandi. Tarixiy adolat qaror topib, 1996 yili Sohibqironning 660 yillik tavallud yoshi butun jahonda keng miqyosda nishonlandi.

Amir Temur vafotidan so`ng Temuriylar davlatidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat.
Sohibqiron Amir Temur Xitoyga qilinayotgan harbiy yurish vaqtida qattiq og`rib, 1405-yil 18-fevral kechasi o`tror hokimi Berdibekning saroyida vafot etadi. O’z davrining mohir tabiblari va ularning sardori bo`lmish taniqli tabib Fayzulloh Tabriziyning davo-korlari buyuk hukmdor tanasidagi og`irlikka davo bo"la olmadi. Qazosiga qadar ixtiyori o zida bо`lgan Sohibqiron Amir Temur o’ziga voris va taxt valiahdi etib Pirmuhammad Jahongirni vasiyat qilib qoldiradi. Arnir Temur 30 etgan buyuk saltanat (jami o"z ichiga 27 ta o`lka va viloyatlarni jam etgan) garchi Temurning mahorati va kuch-qudrati ila mustahkam turgaj bo’lsa-da, lekin u ichki jihatdan siyosiy ancha zaif, umumiqtisodiy asosga ega bo`lgan edi. O`g`illar, nabiralarga mamlakatni qism-qismlarga bo’lb berilganligi va suyurg`ol tartibi ham Temur davlati parokandaligjnj kuchaytirar edi. Temur jasadi Samarqandda dafn etilishi va motarn marosimlari tugamasdanoq, toju-taxt uchun shahzodalar o`rtasida o’zaro kurash kuchayib ketdi.

Kobul va shimoliy Hind muiklarning hokimi bo’lmish, Pirmuhammadni ko`pchilik taxt egasi sifatida ko`rishni xohlamas hari edi. Buning ustiga u ancha uzoqda bo’lib, Samarqandga tezlik bilan etib kelish uchun imkoni ham yo’q edi. Temur vafotidan so`ng Movarounnahr, Xuroson, Eron, Ozarbayjon, Iroq va boshqa yerlarda notinchlik boshianib, g`alayonli vaziyatlar yuzaga kela boshladi. Sekin asta Temur kuch-qudrati bilan barpo etilgan buyuk saltanatga putur yeta boshladi. Fosih Havofiy Temurdan so’ng tirik qolgan uning o`g`il va nabiralarini sanab, jami ularning soni 36 taga etishini ta'kidlagan edi. Ayniqsa ular orasida Shohruh (1377-1447)ni va uning o`g`li Ulug`bek (1394-1449) aiohida hurmat bilan tilga olib o`tilgan. Shu davr muarrixlari taxt egaligiga ko`proq Shohruhni ma'qul ko`rib, uning insoniy sifatlariga yuqori baho berar edilar. Shohruh taxt egasi bo’lishidan avvalroq ham o’zining oqil va ilmli, zukko va taqvodorlik sifatlari bilan hurmat qozongan edi. Shuningdek, bu vaqtda Temurning boshqa bir o’g`li Mironshoh (1366-1408) ham hayot bolib, u ham asosiy taxt davogarlaridan biri hisoblanar edi.

Temurning sadoqatli amirlaridan ko`pchiligi, jumladan Shohmalik va Shayx Nuriddinlar ham toju taxt Shohruh Mirzoga tegishi tarafdori edilar. Shunday bir vaqtda Mironshoh Mirzoning o`g`li, shimoliy yerlar (Toshkent, Sayram, Turkiston) hokimi Xalil Sulton (1384-1409) shoshilinch ravishda, o’zining ming chog`li askari bilan 1405 yilning 18 mart kuni Samarqandni egallaydi va o’zini Movarounnahr hukmdori deb e'lon qiladi. Hatto u Pirmuhatnmadga tegishli Amudaryoning cfng betidagi yerlarni ham o’z tasarrufida deb e'lon qiladi. Avval boshda uni qo’llagan Movarounnahr amirlari, harbiy sarkardalar ko`p o`tmnay undan ixloslari qayta boshlaydi. Xalil Sulton va ayniqsa uning xotini Shodimulk poytaxtda ko`plab nojoiz ishlarga izn berishadi, Temur davridayoq nufuzli bo’lgan ba'zi amaldor, zodagonlar mulklarini tortib ola boshlashadi.

Davlat xazinasi o’z holicha sovurila boshlanib, hokimiyatga ko`plab nomaqbul kishilar kela boshlaydi. Shohruh bilan birinchi o’zaro nizodan so`ng Xalil Sulton garchi uning oliy hukmdorlik huquqini tan olsa-da, Mavarounnahr uning ixtiyorida qolajagini ma'lum qiladi. Xalil Sultonni tornonidan boshqa bir kuch otasi Mironshoh Mirzo ham qo`llab-quvvatlay boshlaydi. Siyosiy kaltabinlik yo`lini tutgan Xalil Sultondan ozilik tobora kuchaya boshlaydi. Farg`ona hokimi Amir Xudoydod Sultonga qarshi bosh ko`taradi. Shohruhning sadoqatli kishisi ug’linish Shayx Nuriddin o`tror hokimi, o’z ukasi bo`lmish Berdibek bilan birga boshqa bir isyon ko-tarilishiga sababchi boladi. Xalil Sultonning ukasi Mirzo Sulton Husayn Amudaryo bcf ylarida o’z akasiga qarshi bosh ko`taradi. Xorazm esa oltin o`rdalik taniqli sarkarda Amir Idiku o’zbek tomonidan ishg`ol etiladi.

1405-1406-yillarda Xalil Sultonning Shohruh, Pirmuhammad qo`shinlari bilan Movarounnahr taxti uchun bir necha bor harbiy to`qnashuvi sodir bo`ladi. Butun Temur saltanati o’zaro toju taxt kurashlari domiga tortiladi. Yagona hisoblangan saltanat Shohruh boshqarayotgan Xuroson, Balxdan to Hind yerlarigacha bo’lgan yerlarga hokim Pirmuhammad, G’arbiy eron, Ozarbayjon, Iroq tasarrufida bolgan Mironshoh va uning avlodlari (Umar Mirzo, Abu Bakr) yerlariga bolinib ketdi. Movaraunnahr Xalil Sultonga rasman qarashli deb hisoblansa-da, Turkiston, (Jtror, Sayramda Amir Berdibek, Farg`onada esa Amir Xudoydod hukmronlik qilishar edi. Barcha Temuriylarni saltanatning yuragi bo`lmish, Movaraunnahrni egallash istagi tark etmas edi.

Movaraunnahr hokimi Xalil Sultonning o’z holicha ish tutishi, temuriy zodagon, amirlarning kamsitilishi, musulmon ulamolari, jumladan naqshbandiya tariqatining taniqli shayxi Muhammad Porsoning tahqirlanishi muxolif kuchlarning dushmanligini kuchaytirib yubordi. Shu vaqtning o’zida o’zaro fitna g`alayonlarning navbatdagi qurbonlari hara paydo bo’ladi. 1407 yil 22 fevralda taxt valiahdi hisoblangan Pirmuhammad o’zining vaziri Pirali Toz tomonidan suiqasd natijasida o`ldiriladi. (Keyinchalik o’zini Pirmuhammadning "qasoskori" deb e'lon qilgan Shohruh Pirali Tozni Hirotda qatl etadi). 1408-yil 22-aprelda esa qoraqo`yunli turkmanlar bilan jangda hokimiyat uchun boshqa bir da'vogar Mironshoh Qora Yusuf tomonidan Ozarbayjon va Iroq uchun bo’lgan jangda oldiriladi. Natijada Ozarbayjon va Iroq temuriylar tasarrufidan chiqadi.

1409-yii boshida esa siyosiy vaziyat yanada keskinlashadi. Amir Xudoydod shu vaqtda Xalil Sultonni Samarqand yonidagi Sheroz qishlog`ida mag`lubiyatga uchratib, unitig o’zini asirlikka oladi. Xuroson hokimi Shohruh esa o’ziga qarashli bo’lgan Mozandaron va Mashhadda, so'ngra uning mulkiga o`tgan Seyiston va Kirmonda o’z hokimiyatini mustahkamlaydi. So’ngra butun e'tiborini Movaraunnahrga qaratadi Sheroz jangidan bir oz avval Shohruh Xalil Sultonga Movaraunnahr taxti uchun jang qilish xususida yorliq ham yuborgan edi. Shohruh saltariat markazidagi bedodliklarga bundan buyon befarq bola olmasligini e'lon qildi. 1409-yil 25-aprelida u Amudaryodari o`tib Samarqand tomon jadal yo'l oladi. Xalil Sultonni qo’lga olgan Amir Xudoydod qo`shinlarini Shohruh yuborgan harbiy qism-tor-mor etib, Xalil Sultonni asirlikdan ozod qilishadi. Oliyjanob insoniylik sifatlariga ega bo`lgan temuriy Shohruh Mirzo o’zaro gina-kudratlarni unutib, uni yaxshi kutib oladi. Amir Xudoydod esa mamlakatdan qochib ketadi. 1409-yilning dekabriga qadar Shohruh Mirzo Movaraunnahrda tinchlik osoyishtalik o`rnatib, Xalil Sulton va boshqa temuriy shahzodalar tarafdorlariga qarshi keskin choralar ko`radi, izdan chiqqan xo’jalik hayotni, savdo-sotiqni tiklaydi.

Temuriylar saltanatining taqdiri oydinlashib, Xuroson hokimi bo’lmish Shohruh Mirzo (1405-1409) temuriylar davlatining oliy hukmdori»( 1409-1447) sifatida e'tirof etildi. Tarixda esa Shohruhning deyarli 40 yillik barqaror hukmronlik davri boshlanadi. O’zaro nizo va fitnalardan, iqtisodiy, savdo munosabatlarini chippakka chiqargan vayronagarchilik' urushlardan charchagan xalq, markazlashgan kuchli davlat sari intilayotgan Shohruh Mirzoning hatti-harakatlarini qo`llab-quvvatlar edi. Chunki faqatgina kuchli, markazlashgan davlatgina o’zaro osoyishtalik, iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashi mumkin edi. Shohruh Temur davlati o’zagini saqlab qolishga muvaffaq boMdi. Shu bilan birga u ) deyarli barcha o`lka, viloyat noiblarini o’z lavozimlaridan chetlashtirib, o’ziga ishonchli hisoblagan qarindosh-urug`larmi bu lavozimlarga qo’ya boshlaydi. Jumladan, Balx va Badaxshon-Ibrohim Sultonga, Sheroz-Suyurg`atmishga, Qobul va Qandahor-Qaydu Mirzoga, Xurosonning bir qismi - Boysunqur Mirzoga, G’arbiy Eron hamda Iroqi Ajamning bir qismi Sulton Muhammadga, Fors viloyati-Abdullo Mirzolarga suyurg`ol tarzida bo’ lib beriladi.

Shu yo'1 bilan Shohruh boshqaruv tizimi qulay va ixcham bo`ladi deb o`ylagan edi. Lekin keyinchalik ishonchli qondoshlar ichidan ham isyonkor noiblar chiqa boshlaydi. Xususan, Shohruhning nevarasi Sulton Muhammad Eron noibi etib tayinlangach, markazga bo`ysunishdan bo’yin tovlay boshlaydi. So’nggi marotaba Shohruh isyonkor nevarasini o’limidan sal avval (1446-y.) Eronga yurish qilib, uning jazosini berib qo`yishga majbur bо`lgan edi. Yagona Shohruh davlatida Movaraunnahr qismining alohida cfrni bor edi. Davlatning markaziy poytaxti Hirot shahri hisoblansa, Movaraunnahrning markazi Temur poytaxti bo`lmish qadimiy Samarqand shahri hisoblanar edi. Movarounnahr yerlarining boshqaruvi esa Ulug`bek qoliga topshirilgan bo`lib, u umrining oxiriga nadar (1449-y.), 40 yil mobaynida bu yerlarni boshqarib keldi. 1409-yili Movaraunnahr qo’lga olingandan so`ng Shohruh Ulug`bekni shu o`lkaning noibi etib tayinlaydi. 15 yoshli o’smir davlat boshqaruvi ishlari uchun yosh ekanligi hisobga olinib, taniqli amir Muboriziddin Shohmalikni unga otaliq etib tayinlab, boshqaruv ishlari amalda otaliqning qo`lida mujassamlashadi.

Movaraunnahrlik amirlarning ba'zilari Ulug`bek va Shohmalik hokimiyatiarini tan olishni istashmaydi. Jumladan, 1410-yilda qayta bosh ko`targan Shayx Nuriddin g`alayoni faqatgina Shohruh Mirzoning aralashuvi tufayli bostirilib, noiblik o`rni Ulug`bekning o’ziga qoldiriladi. 1411-yili Movaraunnahrda ancha rauxolif kuchlariga ega bolgan va Ulug`bekning mustaqil xatti-xarakatlariga to`sqinlik qilayotgan Muboriziddin Shohmalik Shohruh bilan birga Hirotga qaytib ketadi. Ulug`bek Mirzo esa shu yildan boshlab Movaraunnahrning "Yagona va qonuniy sultoni" sifatida hokimiyatni boshqaradi.

Shohruh va uning o’g`li Ulug`bek o’z siyosatlarining ustuvor yo`nalishlari etib avvalo mamlakat hududlarini kengaytirish hamda markaziy hokimiyatni mustahkamlash deb bildilar. Shohruh 1413 yili Eronni o’z qo’li ostiga oladi. O’sha yili Shohruh qo’shini yordamida Ulug`bek Oltin O`rda xonlari ixtiyoridagi Xorazmni tortib oladi. Bu kurashda faol ishtirok etgan Shohmalik Xorazm noibi etib tayinlanadi. Ulug`bek 1414-1415-yillarda o’z araakivachchasi amirzoda Ahmad hukmron bolib turgan Farg`onani uning qcflidan tortib oladi. Shuningdek, uning Qoshg`arga nisbatan siyosati ham muvaffaqiyatli tarzda hal bo’ladi. Avval boshda sobiq Farg`ona hokimi Ahmad Qoshg`ardan panoh topgan edi. Lekin temuriylar bilan munosabatlarni keskinlashtirmaslikni lozim deb hisoblagan Qoshg`ar hokimi Shayx Ali To`g`ay Ulug`bek bilan o’zaro vnuzokaralar olib boradi. Natijada, 1416-yili u "Buyuk amirning ruhi, himoyasiga" o`tish istagini bildirib, Qoshg`arni Ulug`bek yuborgan vakillar Siddiq va Alilar qoliga topshiradi.

Ulug`bek shimoldagi qo`shnilari bo`lmish Dashti Qipchoq va Mo`g`ulistondagi ichki siyosiy ahvol barqarorligi va u yerlarda o’ziga ittifoqchi bо`lgan kishilarni hokimiyat tepasida bo`lishini istar edi. Shu sababdan ham uning aralashuvi hamda harbiy ko`magi bilan Dashti Qipchoqda O`rusxonning nabirasi Shahzoda Baroqxon hokimiyat tepasiga keladi. Mo`g`ulistonda esa Ulug`bekning yordami bilan Shermuhamadxon raqibi Vaisxonni engib Mo`g`uliston taxtini egallaydi. Ulug`bek bu xonlar orqali shimolda va sharqda o’z ta'sirini o’tkazishga va o’ziga ishonchli ittifoqchilarga ega bo’lishini ko’zlagan edi. Avval Shermuhammadxon Movaraunnahr ichki ishlariga aralashishga harakat qilib, o’z valine'matiga nisbatan nohaq munosabatda bola boshlaydi. 1424-yili noyabr oyida Shohruhning rizoligi bilan Ulug`bek Mo`g`uliston ustiga yurish boshlaydi. Uning asosiy kuchlari 1425-yil erta bahorida Chu daryosidan o`tib, Issiqko’l yaqinida mo`g`ullarni tor-mor keltiradi.

Bu jang Ulug`bek olib borgan jiddiy urushlarning birinchisi va so`nggisi edi. Tez orada shimoldan yana boshqa bir xavf paydo boladi. Ulug`bek yordami bilan avval Dashti Qipchoq, so’ngra Oltin O`rda hokimiyatini qo’lga olgan Baroqxon Movaraunnahr sultoni muruvvatini yoddan chiqardi. U Sirdaryo bo`yidagi yerlar va shaharlarni (O`tror, Sabron, Sig`noq) talab, u yerlarga o’z da'vosi bilan chiqadi. 1427-yilning boshida Ulug`bek Dashti Qipchoqqa harbiy yurishga otlanadi. Bu yurishda Ulug`bek qo`shini mag`lubiyatga uchrab o’zi Toshkentga chekinadi. Dashti qipchoqliklar bilan bolgan jang mag`lubiyati Ulug`bekka shunchalik katta ta'sir ko`rsatadiki, u otasining o’limigacha shaxsan o’zi harbiy qcfshinga bosh bcflib, yurishlarni boshqa amalga oshirmaydi. 1428-yili Mirzo Ulug`bek tomonidan amalga oshirilgan pul islohoti Movaraunnahr tchki iqtisodiy hayotida muhim rol o’ynadi. Shuningdek, zamondosh tarixchilaming ma'lumotlariga ko’ra, jumladan Davlatshoh Samarqandiyning yozishicha, Mirzo Ulug`bek hukmronligi davrida soliqlar miqdori harn bir muncha pasaytirilgan ekan. Mirzo Ulug`bek, shunday qilib, otasi tiriklik vaqtida garchi tashqi siyosat borasida birmuncha rnustaqil harakat qilgan bo`lsa-da, lekin u haqiqatda otasi Shohruh Mirzoning Movaraunnahrdagi ishonchli va itoatkor hokkni balib qoladi. Ulug`bek ichki va tashqi siyosat borasida otasi bilan bamaslahat ish tutar, soliqlarning bir qismini muntazam Hirotga jo’natar, xutba va tangalarda otasining nomi zikr etilardi. Shuningdek, u vaqti-vaqti bilan otasiga hisob berib turar, harbiy yurishlari vaqtida unga moddiy va harbiy ko`mak yetkazib berishga majbur edi.

Shohruhriing keksayishi bilan toju taxt uchun zimdan paydo bо`lgan nizolar ham faollasha boradi. Ulug`bekning onasi Gavharshodbegim (1457-y. vafot etgan) siyosiy ishlarga faol aralasha borib, nevarasi Alouddavlani taxt vorisi sifatida ko`rishni istar edi. Shohruhning yana bir hayot bо`lgan o`g`li Muhammad Jo`ki (1402-1444) ham o’zini taxt egasi sifatida ko’rishga haqli deb hisoblar edi. Toju-taxt uchun zimdan boshlangan kurash 1444-yili Shohruh og`ir xasta bo’lib qolganda ayniqsa yaqqol namoyon bо`lgan edi. Shohruh xastalikdan tuzalib, 1446-yilning so’ngida o’zining oxirgi harbiy yurishini amalga oshiradi. Fors va Iroq Ajamda uning nevarasi Sulton Muhammad bobosiga qarshi qo’zg`olon ko`tarib, Hamadon va Isfahonni bosib oladi. Garchi Shohruh isyonni bostirib, qo’zg`olonchilarni jazolasa-da, lekin yana xastalanib 1447-yil 12-martda Ray viloyatida olamdan o`tadi. Shohruhning o`limi Xuroson va Movaraunnahrda o’zaro terauriy shahzodalar o`rtasida toju-taxt uchun kurashni boshlab yuboradi. Mamlakat yana sarosima, tahlika, beqarorlik domiga tortiladi. Shariat va urf-odatga ko’ra o’z-o’zidan oliy hukmdorlik yagona voris Mirzo Ulug`bek qo`liga o`tishi kerak edi. Lekin Boysunqur Mirzoning o`g`illari Alouddavla va Abulqosim Bobur Ulug`bekka qarshi harbiy harakatni boshlab yuboradi. Xuroson-Alouddavla qo`liga, Mozandaron va Jurjon Abulqosim Bobur ixtiyoriga o`tadi. Sulton Muhammad esa G’arbiy Eron va Forsda o’zini mustaqil hukrador deb e'lon qiladi. Muhammad Jo`kining o`g`li Abu Bakr esa Balx, Shibirg`on, Qunduz, Bag`lonni bosib oladi. Mamlakatning talon-taroj, parokanda bolishini oldini olish maqsadida Ulug`bek muammolarni tinch-muzokara yo`li bilan yechmoqchi bo`ladi. Jumladan u Alouddavla bilan o’zaro muzokaralarni boshlaydi. Alouddavla Ulug`bekning o`g`li Abdullatifni asir olib, uni Hirotdagi Ixtiyoriddin qal'asiga qamab qo`ygan edi. Ulug`bek yuborgan vakil sadr Nizomiddin Mirak Mahmud, Movarounnahr sultonining Hirotga yurish niyati yo’q ekanligi va bu da'vodan u voz kechishini bildiradi. Ikki o`rtadagi chegara Murg`ob vohasi deb belgilanib, Abdullatifga Balx hokimligi lavozimi beriladi.

Lekin hech qancha o’tmasdan Abdullatif va Alouddavla o’rtasidagi munosabatlar yana keskinlashadi. Abdullatifning o’z holicha Hirotga qarshi yurishi muvaffaqiyatsiz tugaydi. U otasi Ulug`bekka yordam so`rab murojaat qiladi. 1448-yil bahorida Ulug`bek va Abdullatifning 90.000 kishilik birlashgan qo`shini Hirotdan 14 farsah uzoqlikdagi Tarnob degan joyda Alouddavla qo`shinini tor-mor keltiradi. Alouddavla jang maydonidan qochadi. Hirot deyarli jangsiz egallanadi. Mashhadgacha boMgan yerlarni Ulug`bek, Astrobodgacha bо`lgan yerlarni Abdullatif o’z ixtiyorlariga olishadi. Ulug`bek bu harbiy yurishni uzoq davom ettira olmas edi. Chunki, Dashti Qipchoqdagi ko`chmanchilarning talonchilik yurishlari bu paytga kelib, tez-tez amalga oshib turar, maralakatga sharqdan mo`g`ullar xavf solib turar edilar. Qolaversa hukmdor poytaxtni uzoq vaqt egasiz qoldirishi mumkin emas edi.

Tarnob jangi muvaffaqiyatli yakunlangan bo’lsa-da, lekin Ulug`bek va shahzoda Abdullatiflar o`rtasida munosabatlarning sovuqlashuviga ham olib keladi. Ulug’bek bu g’alabani ko’proq boshqa bir o’g’li Abdulaziz nomi bilan dog’lar g’alaba yorliqlarida Abdullatif nomli o’ta hokimiyatparast va shuhratparast Abdullatif uchun shuning o’zi otasiga qarshi bosh kotarish bahona edi. Abdullalif Hirotda 15 kunchadan so ng Amudaryodan o`tib, Movaraunnahrga keladi. Bu paytda Bobur qo’shini esa Hirotga yaqinlashib kelayotgan bilan Abdullatif yana Balxga noib etib tayinlanadi Abdullatitag otasiga qarshi hatti-harakatlari kuchayib o’zi to`g`ri keladi. Samarqand noibi etib qo dmlgan o’g’li Alulam esa "amirlar xonadoniga tazyiq o’kazyapti deb ovoza qilib bundan amirlarning noroziligi juda kuchayib ketadi. Shuningdek turkmanlarning "tali boshchiligidagi Abusaidning Samarqand atrofidagi hatti-harakatlanm ham boatirfahga to`g`ri keladi. Davlat yaxlitligi, temuriylar btrhgmi saqlash Ulug`bek Abdulazizni o`g’li bilan birga olib, makkor o’g’li Abdullatifga qarshi kurashga otlanadi. Abdullatif esa otasining og’ir ahvolidan foydalanib, tezda ochiq isyon yo’liga o`tad. J Amudaryodan o`tib, Termiz, Kesh, Hisorni qiyinchiliksiz egallaydi.

1449-yilning oktabr oyi boshida Saraarqand yaqinidagi Damashq qishlog’i Ulug`bek shahzoda Ulug`bek mag`lubiyati bilan tugaydi. Mag`lub bo’lgan Ulug’bek Samarqand tomon yo'1 otadi. Lekin Samarqandda hokim etib qoldirilgan, Mironshoh kiritmay darvozalarni berkitib qo’yishga buyruq beradi. ohun Shohruhiya qalasi qutvoli Ibrohim mamluk ham Shundan so’ng Ulug`bek keyingi hatti-harakatlar foydalanilib Abdullatifga taslim bo`lishga majbur bo ladi. Mirzo Ulug’ekb Makkaga haj safariga ketishga izn so`raydi. Abdullatif berib Amir Muhammad Xusravni unga hamroh qilib hajga hech qancha o`tmasdan, shahar qokkab hukmronhgidan so’ng kurashlar muhim ahamiyatga ega bo`idi.