O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. Usmonov, M. Sodiqov
Download 3.12 Mb. Pdf ko'rish
|
|
. Nihoyat sha har himoya chilarining qarshiligi sindiril- di. l5-iyun kuni Chernya yev Toshkentni zabt etdi. Orenburg gene- ral-gubernatorligi tarkibida Turkiston vilo yati tu zil di, uning harbiy- gubernatori etib M. Chernya yev tayin lanadi. Chernyayev 1866-yil yanvarda Jizzaxga hujum qiladi va mag‘lu- bi yatga uchraydi. O‘zboshimchaligi uchun Chernyayev Sankt-Peter- burgga chaqirib olinadi. Uning o‘rniga general D. Romanovskiy
yin la ndi. Romanovskiy Sibir va Orenburgdan yordam olib Buxoro amirli-
xonligi hududlari bosib olinayotgan paytda Buxoro amiri tomoshabin bo‘ lib turgan bo‘lsa, endi Buxoro amirligi hududlariga hujum bosh- lan gan paytda Qo‘qon xoni Xudoyorxon sukut saqlab turdi. Vaho- lan ki, u Amir Muzaffar homiy ligida Qo‘qon taxtini uchinchi mar- ta egal la gan edi. 1866-yil may oyida Erjarda bo‘lgan jangda Amir Muzaf far qo‘shinlari yengildi, amir Jizzaxga qochdi. Roma novskiy yurishni Xo‘jand tomonga yo‘naltirdi, 1866-yil 19–22-may kunlari bo‘lgan qattiq janglar natijasida Xo‘jandni egalladi
Oren burg dan general-gubernator Krijanov skiy Tosh kentga keldi va Roma novskiy bilan birgalikda Buxoro amirini tobe qilish harakatini bosh lay di. Katta qo‘shin tortib, 1866-yil oktabrda O‘ratepa viloyati Zomin qal’asini bosib oldi. Jizzax uchun qattiq jang bo‘ldi. Jizzax shahri balandligi 4 metr, eni 3 metr bo‘lgan ikki qavat devor bilan o‘rab olingan bo‘lib, qal’aga o‘xshardi. Shaharda 10 ming himoyachi askar, 53 to‘p bor edi. Himoyachilar shaharga kirib chiqa digan dar- vozalarni tuproq bilan ko‘mib tashlab, yo hayot, yo o‘lim deb jang qildilar. 11–18 oktabr kunlari bo‘lgan jang natijasida bosqinchilar Jizzaxni egalladi. Himoyachilardan 6 000 kishi halok bo‘ldi, 2 000 ki shi asirga olindi. Istilochilar atigi 100 ga yaqin kishi yo‘qotdi. Bos- qinchilar huvullab qolgan shaharni talon-taroj qildilar. Rossiya imperatori Aleksandr II ning 1867-yil 11-iyuldagi farmo- niga binoan Turkiston general-gubernatorligi va uning tar kibida Tur-
doni etib general-adyutant K.P. fon Kaufman tayinlandi. Unga biror-bir davlatga urush e’lon qilish, sulh tuzish, har biy-ma’muriy, mo liya viy-iqtisodiy, fuqarolik ishlarini mustaqil hal qilish huquqla- ri beriladi. Shuning uchun u «yarim podsho» deb atalardi. Bu tad- bir Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoni bosib olish yo‘li dagi hara- katida yangi bosqich bo‘ldi. Fon Kaufman Samarqand tomon yurish 206 boshladi. 1868-yil 1-may kuni shahar yaqinidagi Cho‘ponota tepa- ligida Buxoro amiri qo‘ shinlari bilan jang qilib, ularni mag‘ lubiyat- ga uchratdi, Samarqand 2-may kuniyoq, deyarli jang siz dushmanga taslim bo‘ldi. Buxoro amiri o‘z qo‘shinlarini to‘plab, dushmanni daf etish uchun Samarqand tomon yurdi. Fon Kaufman bu xabarni eshitib Bu xo ro tomon yurdi. Ikki tomon qo‘shinlari Zirabuloqda 1868-yil 2-iyunda to‘q nashdi, qattiq jang bo‘ldi, amir qo‘shinlari tor-mor etildi. Bu ora da istilochilarga qarshi Samarqandda qo‘zg‘olon ko‘ta-
ning o‘g‘li Abdumalik To‘ra 27-may kuni Samarqandga qo‘shin bilan yetib kelib, qo‘zg‘olonchilar bilan birgalikda fon Kaufman tomoni- dan Samar qandda qoldirilgan polkovnik Nazarov va mayor Shtempel boshliq harbiy qismlar bilan qattiq jang qildilar. Jang 8 kun davom etdi. 500 kishidan iborat dushman kuchlaridan 275 tasi o‘ldirildi va ya ra dor qilindi. Samarqanddagi voqealardan xabar topgan fon Kauf- man zudlik bilan Samarqandga qaytib keldi va 8-iyun kuni shaharni to‘p lardan yoppasiga o‘qqa tutishga, aholini beomon otish, shaharni yondirishga buyruq beradi. Aholi qirg‘in qilindi, masjidlar va tarixiy yodgorliklar yondirildi, qadimiy noyob moddiy va ma’naviy obidalar Peterburgga olib ketildi. 1868-yil 23-iyunda Kaufman bilan amir Muzaffar o‘rtasida
digan davlatga aylan tirildi. Sulhga binoan Xo‘jand, O‘ratepa, Jiz- zax, Samarqand, Katta qo‘rg‘on shaharlari Rossiya imperiyasi tar-
tovon to‘lash, rus savdo garlari uchun amirlikda qulay sharoit yaratish majburiyatini oldi. Bun day bosqinchilik, talonchilik sulhi aholi yuqo- ri tabaqa vakil lari ning nafratini kuchaytirdi. Abdumalik, Jo‘rabek va Bobobek kuch lari nafaqat bosqinchilarga, shuningdek, Amir Muzaf- farga qarshi ham qa ra tildi. Ular Abdumalikni amir deb e’lon qildilar. Amir Muzaf far en di bosqinchilarga emas, fon Kaufman yordamida o‘z vatan dosh lari ga qarshi urushga kirdi va 1870-yil avgust da ular- ni kuch bilan bos ti rib, o‘z taxtini saqlab qoldi. Shahrisabz va Kitob bekliklari ham amir lik tarkibida qoldi. Rossiya hukumati o‘zining O‘rta Osiyodagi bosqinchilik hara ka ti bilan G‘arb mamlakatlari, jumladan, Angliya bilan munosa bat lar ni keskinlashtirmaslik choralarini ham ko‘rdi. Rossiyaning London da-
207 gi elchisi F.I. Brunov va Angliya tashqi ishlar vaziri lord Klarendon o‘rtasida bo‘lgan muzokaralar bunga misol bo‘la oladi. Ular O‘rta Sharq da Rossiya bilan Angliya yerlari o‘rtasida bir-biriga tutash- may di gan betaraf hudud masalasini muhokama qildilar. 1873-yilda Angliya va Rossiya o‘rtasida Afg‘onistonning Angliya ta’sirida bo‘li- shi, uning shimoliy qismi va Amudaryo bo‘ylari «betaraf hudud» bo‘- lib qolishi to‘g‘risida bitim imzolanadi. Bu bitim Rossiya im pe riya - siga Xiva xonligi taqdirini hal qilishga kirishish uchun qulay imko- niyat yaratdi. Xiva xonligiga yurish. Fon Kaufman 1873-yil bahorida 12 ming- dan ortiq zobit va askar, 56 ta to‘p-zambaraklar bilan Xiva xonligiga yurish boshladi. Ayni paytda, Xivaga qarshi Orenburg, Mang‘ishloq, Krasnovodsk, shuningdek, Kavkaz okrugi qo‘shinlari ham yurishga kirishgan edi. Bu yurishlarga umumiy qo‘mondonlik qilish Kaufman zimmasiga yuklatildi. Xiva xoni Muhammad Rahimxon bos qin chi- lar ga qarshi o‘z qo‘shlinlarining Muhammad murod devonbegi bosh - chi ligidagi bir qismini Chorjo‘y tomonga, yana bir qismini Eltu zar Inoq boshchiligida Qo‘ng‘irot tomonga, yana bir qismini amir To‘ra boshchiligida Hazoraspga, Inoqbek boshchiligi dagi qismni Xo‘ja yliga safarbar etdi. Xon Rossiya qo‘shinlariga bas kelol masligini anglab yetgan edi. Amudaryo bo‘ylarida qirg‘in-barot jang lar bo‘ldi. 1873- yil 18-may kuni Kaufman otryadlari Amudaryodan o‘tib Hazoraspni egalladi, Qo‘ng‘irot va Xo‘jayli shaharlari, Mang‘it qal’ asi zabt eti- lib, ayovsiz talandi. Istilochi qo‘shinlar Xivaga yaqin lashib qolgan- da Muhammad Rahimxon poytaxtni tashlab chiqadi va Izmiq sho‘r tarafdagi turkman ovuliga yashirinadi. Xivalik Otajon to‘ra Kaufman huzuriga borib, shaharni vayron etmaslikni so‘raydi. Kaufman sha- har ni zabt etib, Otajon to‘raga xonni topishni buyuradi va xon xazi- nasini, moddiy-ma’naviy boyliklarni qo‘lga kiritadi. 1873-yil 12-avgustda Xivaga yaqin Gandimiyon qishlog‘ida Kauf man bilan Rahimxon uchrashuvi bo‘ladi va tarixda Gandimiyon shart nomasi deb nom olgan shartnoma imzolanadi. Shartnomaga mu vo fiq Xiva xonligi Rossiyaning vassaliga aylantirildi. Amudaryo quvi oqimining o‘ng tomonidagi yerlar Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritldi, xonlikka oltin hisobida 2 million 200 ming so‘m tovon to‘ lash yuklatildi. Rossiya savdo-sanoatchilari Xiva xonligida bojsiz savdo qilish, xonlik hududida yer olish, sanoat korxonalari qurish huquqi- ni oldi. Xon o‘zini Rossiya podshosining itoatkor xizmatkori deb tan olishga majbur bo‘ldi. 208 Qo‘qon xonligining tugatilishi. Kaufman Xiva xonligi taqdiri ni hal qilgach, Qo‘qon xonligini tugatishga kirishdi. Bu vaqtda Qo‘qon xonligida hokimiyat uchun ichki kurash avjiga chiqqan edi. 1868-yil 13-fevral da Kaufman va Qo‘qon xoni Xudoyorxon o‘rtasida shart- noma imzolangan bo‘lib, xonlikning istilochilar bosib olgan hudud- lari Rossiya tasarrufiga o‘tganligi e’tirof etilgan edi. Rossiya sav- dogarlariga Qo‘qon xonligining barcha hududlarida hech qanday moneliksiz faoliyat yuritish, karvon saroylarga ega bo‘lish huqu- qi beril gan edi. Bu shartnomadan qoniqmagan Qo‘ qon xonligida- gi kuch larning Xudoyorxondan noroziligi ortib boradi. Bu ning usti- ga xonlik hududi qisqarganligi ro‘kach qilinib, xazinani to‘ldirish uchun yangi-yangi soliqlar joriy etildi. Xudoyorxon bosqinchlarga o‘zini yaqin tutar, Qo‘qon bilan Rossiyani bir davlat deb hisoblar- di. 1873-yilda Farg‘ona vodiysida Xudoyorxonga qarshi qo‘zg‘olon
urug‘idan chiqqan mulla Is’hoq Hasan o‘g‘li boshchilik qildi. Uni Qo‘qon xoni Olimxonning nevarasi Po‘latxon deb e’lon qilinadi va Naymanga kelib qo‘zg‘olon ga rah bar lik qila boshlaydi. Ayni payt- da, xonlikda Xudoyorxonning o‘g‘illari Nas rid dinbek va Muhammad Aminbek, Sherali dodxoh, Abdurahmon oftobachi va boshqalar ham bosh ko‘taradilar. Ular bir tomondan, Rossiya imperiyasi bosqinchi- lariga qarshi, ikkinchi tomondan, Kaufmanga batamom tobe bo‘lib qolgan Xudoyorxonga qarshi kurash boshlagan edilar. Xalq qo‘z- g‘olonchi kuchlarga ergashadi. Qo‘zg‘olonchilar 1875-yil 9-oktabr- da Qo‘qonni egal lay dilar. Xudoyorxon qo‘zg‘olonni bostirishga ojiz- lik qilib, Qo‘ qon dan Tosh kentga qochib ketadi. Taxtga uning o‘g‘li Nasriddinxon (1875–1876) o‘tiradi. Kaufman Xudoyorxonning 40 aravadagi qimmatbaho boy lik lari - ni muso dara qilib, o‘zini Orenburgga surgun qiladi. Xudoyorxon im - pe riya ma’murlari hiylasini anglab yetgach, bir amallab bandilikdan qo chib, hajga ketadi va uning hayoti ayanchli yakun topadi. Xudo- yor xon qochgach, qo‘zg‘olonchi kuchlar kimni xon qilib ko‘tarish masa la sida ikkiga bo‘linib ketadi. Ayrim kuchlar Nasriddinbekni, bosh qa lari Po‘latxonni taxtga chiqarmoqchi bo‘ladi, ziddiyat yana- da kucha yib boradi. Kaufman xonlikdagi ichki kelishmovchilikdan foydalanib, uni ba ta mom bosib olish uchun 1875-yil avgustda katta qo‘shinlarni urush ga safarbar eta di. Xonlikni bosib olishda generallar M.D. Sko- belev, Golovachev va boshqa zobit lar jonbozlik ko‘rsatdilar. Nasrid-
209 dinbek, lashkarboshi Abdurahmon oftobachi bosqinchilarga taslim bo‘ lib, ular tomonga o‘tdilar. 1876-yil fev ralda xalq qo‘zg‘olonla- ri qon bilan bostiriladi. Po‘latxon 1876-yil 1-martda dorga osildi, uning safdoshlari ayovsiz jazo lan di. 1873–1876-yil lardagi Farg‘ona vodiy sidagi qo‘zg‘olonlar xalq ozodlik harakati edi. Buni o‘sha davr- da Kaufman ham xalq qo‘zg‘oloni deb e’tirof etgan. 1876-yil fevralida Rossiya imperatori Aleksandr II ning maxsus far moni bilan Qo‘qon xonligi tugatildi, uning o‘rniga Farg‘ona vilo-
yatga M.D. Skobelev harbiy-gubernator etib tayinlandi. Tez orada Oloy vodiysi ham uning tasarrufiga olindi. Shundan so‘ng, bosqin- chilar turkmanlar yashaydigan hududlarni isti lo qilishga kirishdilar. 1877-yilda Qizil Arvot, 1881-yilda Ashxabod, 1884-yilda Marv bosib
ton general-gubernatorligi tarki biga kiritildi. Shunday qilib, Rossiya im pe riyasi 20 yil davom etgan qonli
bosib oldi. Bosib olingan o‘lkada, mustahkam va bata mom o‘rnashib olish maqsadida chet mamlakatlar bilan chegaralarni aniqlash chora- lari ni ko‘rdi. 1881-yilda Rossiya–Eron chegara konvensiyasi imzola- nib, yangi Rossiya mulklari va Rossiya–Eron o‘rtasi dagi che ga ra bel- gilandi. 1885–1887-yillarda Rossiya va Angliya hukumatlari tomo- nidan Rossiya–Afg‘oniston chega rasi, 1895-yilda esa Po mir da gi che- garalar belgilanadi. Bu Ros siya imperiyasining Mar ka ziy Osiyo dagi bosqinchilik harakatining yakun lovchi nuqtasi bo‘ldi. Bosib olingan hududlar umumiy nom bilan Turkiston deb ataladigan bo‘ldi.
yutin, podsho maslahatchisi V. Girs 1867-yilda «Turkiston o‘lka si- ni boshqarish tartibi haqida Muvaqqat Nizom» loyihasini tuzdilar, u Vazirlar Kengashi tomonidan tasdiqlandi va amalda kuchga kir- di. O‘lkada mutlaq ho ki miyat general-gubernator qo‘lida to‘plandi. General-gubernator lik kengashi va to‘rt bo‘limdan iborat mahkama tu zil di. Birin chi
xo‘ ja lik, uchin chisi soliq va shaharlar mablag‘lari ishlarini bosh- qargan. To‘rtinchisi max sus bo‘lim deb atalgan. General-guberna- tor bir vaqt da podshoh noibi, harbiy okrug qo‘shinlari qo‘mondo- ni, bosh mir shab, bosh prokuror bo‘lgan. U Buxoro amiri faoliyatini Rossiya impe ratori agentligi orqali, Xiva xonini esa Amu daryo bo‘li- mi boshlig‘i orqali nazorat qilib turgan. Turkiston general-gubernatorligi viloyatlarga, viloyatlar uyezd - 210 larga, uyezdlar uchastkalarga bo‘lingan. Viloyat harbiy-gubernator - ligiga general darajasidagi, uyezd boshlig‘iga polkovnik daraja sidagi, uchastka boshlig‘iga kapitan darajasidagi zobitlar tayinlangan. Maz- kur ma’muriy tuzulmaning o‘z agi uyezd bo‘lib, uning bosh lig‘i gene- ral-gubernator tomonidan tasdiq langan va katta va ko latga ega bo‘l- gan. Uyezd boshlig‘i ma’muriy, politsiya, harbiy hokimiyatlarni o‘zi- da birlashtirgan, odamlarga jarima solishi, 7 kun gacha hibsda saqlashi mumkin bo‘lgan. Shuning uchun ular «hokim to‘ra» deb ham atal- gan.
Uchastka bosh liqlari ham odamlarga jarima solishi, 3 kun gacha hibsda saqlab turishi mumkin bo‘lgan. Qishloq larni bosh qarish uchun uchastka boshlig‘iga bo‘ysunuvchi
bosh qaruvi joriy etijdi. 1–2 ming xonadon yashovchi hudud bo‘lis, 1–2 yuz o‘tovli hudud
bosh qaruv chisi (oqsoqol yoki ming boshi), qishloq oqsoqollari (yuz- boshi, ellikboshi, o‘nboshi) hamda ovul oqsoqollari, ularning o‘rin- bosarlari saylanadigan bo‘ldi. Ammo bu mahalliy bosh qaruv tizimi Rossiya ma’muriyati izmida bo‘lgan, nomigagina saylangan mahal liy aholi vakillari ularning qo‘lida qo‘g‘irchoq bo‘lganlar. Turkiston general-gubernatorligi boshqaruvi General-gubernator Kengashi General-gubernator Buxoro amirligi, Xiva xonligi Turkiston harbiy okrugi General-gubernator mahkamasi Turkiston rayon muhofaza bo‘limi Viloyat harbiy- gubernatori Ma’muriy va nazorat bo‘limi Moliyaviy xo‘jalik bo‘limi Soliq va shahar mablag‘lari bo‘limi Maxsus bo‘lim Mustamlakachilar Toshkent shahrini Turkiston general-guberna- tor ligining ma’muriy markazi etib tanlashdi. Shaharda 80 mingcha aholi yashar di, uning hududida 270 ta mahalla, 310 ta masjid, 17 ta 211 mad ra sa, 11 ta ham mom, 15 ta do‘konli saroy va boshqa inshoot- lar bo‘l gan. Bosqinchilar Toshkentning sharqiy qismidan joy tanlab, tanlangan joydagi mahalliy aholini ko‘chirib, Rossiyadan kelganlar yashay digan uylar, ko‘chalar, orom gohlar qurdilar. Shaharning bu qismi Yangi shahar deb ataldi. Shaharni hokim boshqargan. Toshkent shahar Dumasi. Toshkent shahrini boshqarish Nizo- mi ishlab chiqildi va 1877-yilda Sankt-Peterburgda tasdiqlangach, kuch ga kirdi. Nizomga ko‘ra, Toshkent shahar Dumasi va boshqar- ma say lash nazarda tutilgan. Toshkent shahar Dumasi noiblarining uch dan ikki qismi Yangi shahardan, uchdan bir qismi Eski shahar aholisidan say lanadi, deb belgilangan edi. Ko‘chmas mulki miqdo- riga qarab, say lov chilar uch toifaga ajratiladi. Mulkdorlik senzi nuq- tayi nazaridan kelib chiq qan holda, ko‘chmas mulk qiymatining bir foizi hisobi dan 3000, 1000, 500 so‘mdan ziyod ko‘ch mas mulk ega- laridan uch toi fali saylovchilar ro‘yxati tuzildi. 212 Yetarli mulkka ega bo‘lmagan ziyolilar, ishchilar, dehqonlar, hu nar mandlar saylov huquqi dan mahrum bo‘lib qoldilar. 1877-yilda Tosh kent shahar hokimi raisligida har bir toifa bo‘ yicha saylovchilar yig‘ini bo‘lib o‘tdi va Dumaga 71 noib (глaсный) say landi. Dumaga Toshkentning 80 mingdan ortiq aho li yashay digan Eski shahar qis- midan, ya’ni tub yerli aholidan atigi 21 na far noib say lan di, aksa- riyat noiblar esa 4 mingga yaqin kishi yashay di gan yangi shahar qis- midan saylandi. Bu holat bosh qa ruv ning mustam lakachilik mohiya- tini yaqqol ochib beruvchi da lil dir. Toshkent shahar Dumasi farmoyish beruvchi organ bo‘lib, uni sha har hokimi oqsoqol boshqargan. Turkiston general-gubernatori tomo nidan Duma oqsoqoli (гoлoвa) etib shahar hokimi polkovnik E.P. Pukalov tayinlandi. Noiblar orasidan ijro etuvchi hokimiyat- shahar boshqarmasi (mahkamasi) tuzildi. Toshkent shahar Dumasi ma’muriy va o‘quv binolari, yo‘l quri- li shi, obodonlashtirish, suv ta’minoti va boshqa shahar xo‘jaligi bilan bog‘liq ishlar bilan shug‘ullanardi. Jumladan, 1892-yilda shaharda telefon aloqasining yo‘lga qo‘yilishi, 1901-yilda ot tortuvchi tram- vay yo‘lining, 1912-yilda elektr toki bilan yuruvchi tramvay yo‘ li ning bar po etilishi, ko‘chalarni yorituvchi elektr lampochkalarining o‘r- na tilishi kabilarni Toshkent shahar Dumasining ijobiy ishlari qatori- ga kiritish mumkin.
♦ K.P. fon Kaufman ♦ G.A. Kolpakovskiy ♦ M.G. Chernyayev ♦ N.O. Rozenbax ♦ A.B. Vrevskiy ♦ S.M. Duxovskiy ♦ N.A. Ivanov ♦ P.N. Tevyashov ♦ D.I. Subbotich ♦ N.I. Grodekov ♦ P.I. Mishchenko ♦ A.V. Samsonov ♦ Flug, Marson ♦ A.N. Kuropatkin 1867–1881 1881–1882 1882–1884 1884–1889 1889–1898 1898–1901 1901–1904 1904–1905 1905–1906 1906–1908 1908–1909 1909–1913 1913–1916 1916–1917 O‘lkada tashkil etilgan politsiya va sud idoralari ham mustam la- ka chilik tartibini mustahkamlashga, mahalliy aholining har qanday
213 no ro zi lik harakatini bo‘g‘ish va bostirishga qaratilgan edi. Chorizm- ning ma’muriy idora usuli o‘lkani iqtisodiy o‘zlashtirish, aho lini ma’- na viy jihatdan tobelikda saqlash, ruslashtirish siyosati bilan uy g‘un - lashtirilgan edi.
Rossiya hukumati Turkistonni iqtisodiy jihatdan batamom bo‘y- sun dirish, uning boyliklarini tashib ketish, rus sanoatini xomashyo bi lan ta’minlovchi o‘lkaga va tayyor mahsulotlar sotiladigan bozorga aylan tirish siyosatini yuritdi. Bu siyosatni Rossiya dvoryan-pomesh- chik lari va burjuaziyasi qo‘llab-quvvatladi, ular o‘lkani zuluk ka bi so‘ rishga kirishib ketdilar. Rossiya to‘qimachilik sanoati uchun keltirilayotgan Amerika pax tasi uchun yiliga 30–40 million so‘m boj to‘lab kelgan. Shu bois- dan, Turkistonni paxta xomashyosi yetishtiradigan bazaga aylantirish Ros siya agrar siyosatining bosh maqsadi, deb belgilandi. Xonliklar davrida davlat mulki hisoblangan katta-katta yer maydonlari Rossiya davlati xazinasiga tegishli, deb e’lon qilindi. Vaqf mulklari ham asta- sekin davlat ixtiyoriga olindi. Xususiy mulk hisoblangan yerlar ham davlat mulkiga aylantirildi, ularni ilgarigi egalariga merosiy ravishda foydalanishga berildi va soliq solindi. Ijaraga yer olib, undan amalda foydalanib kelayotgan xonadonlarga o‘sha yer lar meros qilib birik- tiril di va ularga soliq solindi. Shu tariqa, o‘lkaning barcha hosildor yerlari Rossiyaning daromad manbayga aylantirildi. Yer soli g‘i XIX asr oxirida 4 million so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 1916-yilda 38 mil- lion so‘mdan oshib ketdi. Podshoh ma’muriyati Turkistonning doimiy egasi bo‘lish uchun «ko‘chi rish» siyosatini qo‘lladi. Fon Kaufman tashabbusi bilan 1875- yildayoq Avliyoota tumanida Rossiyadan ko‘chirib keltiril ganlar hiso- biga 8 ta rus qishlog‘i vujudga keldi. 1886-yilda qabul qilingan «Tur- kiston o‘lkasini boshqarish haqidagi Nizom»ga muvofiq rus dehqon- larini ko‘chirib keltirish va joylashtirish kuchayib ketdi. Rossiya hukumatining «Osiyo Rossiyasida bo‘sh yotgan yerlardan» foyda- lanish borasida yaratgan imkoniyatidan foydalangan kam yerli yoki yersiz rus xonadonlari, kazaklar ma’muriyatning ijozatisiz Turkis- tonga boyish maqsadida oqib kela boshladi. Shu tariqa, Sirdaryo, Farg‘ona, Samarqand viloyatlarida 1910-yilga kelib 124 ta rus qish- 214 log‘i vujudga keldi, ularda 70 mingga yaqin ko‘chib kel ganlar yashar- di. Ko‘chib kelganlar mahalliy aholiga qarashli sersuv va hosildor yerlarni ham egallay boshlaydilar, yer-suv masalasida ular o‘rtasi- da noro zi lik, to‘qna shuvlar bo‘ldi. Rus ma’murlari ko‘chib kelgan kazaklarga tayanish, mahalliy aholi g‘alayon ko‘targuday bo‘lsa, ularning yordamida bostirish maqsadida, Turkistonda dehqonchilik qiluvchi rus kazaklarini qurollantirdi. Ular amalda cho rizm uchun zaxira qo‘shinga aylantirildi. Mustamlakachilar o‘lkada, xususan, Farg‘ona viloyatida paxta plan tat siyalari tashkil etdi, sug‘oriladigan ekin maydonlarini kengay- tirdi. 1885–1916-yillarda paxta ekiladigan yer maydoni 40 ming ta nobdan 550 ming tanobga ko‘paydi. Hosildorlikni oshirish maq- sadida 1884-yilda tajriba-urug‘chilik stansiyasi ochildi. Tolasi sifat- li urug‘lik chigiti yaratildi. Paxtachilikda pishiq tolali va hosildor
yilga qisqartirib borildi. Qishloq xo‘jaligida pilla yetishtirish ko‘pay- tirildi, qand lavlagi, kartoshka, karam ekinlarini ekish o‘zlash tirildi. Vinochilik, asalarichilik paydo bo‘ldi. 1867–1896-yillarda Rossiya imperiyasi xazinasiga 150 million so‘m sof daromad tushdi. Podshoh ma’muriyati Turkistonni Rossiyaning bir qismiga ay lan - tirish, uning janubiy chegaralarida harbiy istehkomlar qurish, boy- liklarni va yetishtirilayotgan xomashyoni tashib ketish maqsadi- da temiryo‘l qurilishini boshlab yubordi. 1880–1889-yillarda zudlik bilan Krasnovodsk, Ashxabod, Marv, Chorjo‘y, Kushka, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Qo‘qon, Andijon shaharlarini bog‘lovchi O‘r-
1915-yilda Buxoro–Qarshi va Termiz–Qarshi–Shahri sabz–Kitob temiryo‘li qurildi. Temiryo‘llar qurilishi munosabati bilan Rossiya- dan ko‘plab ishchilar, injener-texnik xodimlar ko‘chib kelish di va ular qadimiy Turkiston shaharlariga joylashtirildi. Ular joylash- tirilgan qism Yangi shahar, yerli aholi yashaydigan qism Es ki shahar deb ataladigan bo‘ldi. Yangi shaharlar, jumladan, Skobelev (hozirgi Farg‘ona) shahri vujudga keldi. Turkiston Rossiyaning markazi bilan temiryo‘l orqali bog‘ lan- gach, rus kapitali (sarmoyalari) o‘lkaga oqib kela boshladi. Tur kiston xomashyo bazasida savdo-sanoat yuritish, zavod-fabrikalar qurishga intiluvchilarga Rus-Osiyo banki, Moskva Savdogarlar banki, Ros- siya Davlat banki pul qarz berib turdi. Natijada, bir qator zavo d-
215 lar, savdo shohobchalari, oziq-ovqat ishlab chiqaruvchi korxonalar qu ril di. Paxta va uni xarid qilish bilan shug‘ullanuvchi 30 ta savdo shohob chasi vujudga keldi. 1913-yilda tuzilgan «Besh bosh» degan paxta-yog‘ shirkati Turkistonda 29 ta paxta zavodi qurdi
Download 3.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|