O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti sug’urta nazariyasi va amaliyoti

6. Sug‘urta shartnomasiga muvofiq sug‘urta tovoni (sug‘urta puli) to‘lovini 
amalga oshirish majburiyatini oluvchi yuridik shaxs kim hisoblanadi?
A. sug‘urtalovchi
B. sug‘urtalanuvchi
C. sug‘urta brokeri
D. sug‘urta manfaatdori
7. Sug‘urta qildiruvchining nomidan va topshirig‘iga binoan sug‘urta 
shartnomasi tuzilishi va ijro etilishini tashkil qilish bo‘yicha faoliyatni kim 
amalga oshiradi?
A. sug‘urta brokeri
B. sug‘urta tashkiloti
C. sug‘urtalovchi va mijoz

---

21 
D. jismoniy shaxslar
8. Sug‘urtaning qanday funksiyalari mavjud?
A. xavf-xatar, ogohlantirish, investitsiya, omonat, axborot
B. taqsimlash, qayta taqsimlash, nazorat
C. ogohlantirish, omonat, taqsimlash, nazorat
D. investitsiya, kreditlash, jamg‘arish
 
2-BOB. SUG‘URTANING RIVOJLANISH BOSQICHLARI 
 
O’quv maqsadi: sug‘urta munosabatlarining paydo bo‘lishidagi shart-
sharoitlar, jahon iqtisodiyotida dastlabki sug‘urta tashkilotlarining vujudga 
kelishi, jahon bozorining rivojlanish bosqichlari bo’yicha nazariy bilimlarni 
shakllantirish va amaliy jihatlarini o’rgatishdan iborat. 
Tayanch iboralar: jamiyat, munosabatlari, sug‘urta shakllari, dengiz 
kreditlari, sug’urta tashkilotlari.
 
2.1. Ilk sug’urta jamiyatlari va sug‘urta munosabatlarining paydo 
bo‘lishidagi shart-sharoitlari. 
Sug'urta tarixi zamonaviy sug'urta biznesining xavf-xatarlardan, ayniqsa, yuk, 
mol-mulk, o'lim, avtohalokat va tibbiy davolanishdan iborat rivojlanishidan dalolat 
beradi. 
Pul iqtisodiyotida xavfni taqsimlash yoki tarqatishning birinchi usullari 
miloddan avvalgi 3-va 2-ming yilliklarda Xitoy va Bobil savdogarlari tomonidan 
qo'llanilgan
15
. Xitoylik savdogarlar savdo yuklarini daryo bo'ylab tashiganda bu 
yullarni bir necha kemalarda taqsimlab tashishgan. Shunda yuklarga yetadigan 
zarar miqdori minimal bo’lgan, chunki bu kemadagi har qanday yuklarning 
yo'qotilishi zararini kamaytiradi. 
Bobilliklar mashhur miloddan avvalgi 1750 yillarda yozilgan Hammurapi 
qonunlarida qayd etilgan tizimni ishlab chiqqanlar. Bu tizim O'rta yer dengizidagi 
15
Shennayev X.M. va boshq. Sug'urta ishi. O'quv qo’llanma. T.: “Iqtisod-Moliya”, 2014.

---

22 
savdogarlar tomonidan qo'llanilgan. Agar savdogar o’z savdo ishlarini tashkil 
etishda, yukini to'ldirish, ko’paytirish uchun qarz olgan bo'lsa, qarz beruvchining 
qarzini qoplash kafolati evaziga dengizda yo'qotish yoki yo'qotish sharti bilan 
qarzni bekor qilish evaziga qarz beruvchiga qo'shimcha pul (foiz) to'laydi. 
Angliya 18-asrning o'rtalarida Tijoratchilar va kema egalari o'zlarining 
mulklarini katta miqdorda sug'urtalashgan. 
Sug'urtaning dastlabki shakllari odamlar o'z qishloqlarida, ular ko’p 
yig'ilishadigan joylarda amalga oshirganlar. Biroq vaqt o'tishi bilan ular yaqin 
atrofdagi qishloqlarda sotishdi. Biz insoniyat jamiyatlardagi ikki xil iqtisodni 
bilamiz: tabiiy va monetar bo'lmagan iqtisod (almashinuv va savdo-sotiqni 
markazlashtirilmagan yoki standartlashtirilmagan moliyaviy vositalar to'plamidan 
foydalangan holda) va pul iqtisodlari (bozorlar, valyuta, moliyaviy vositalar va 
boshqalar bilan). Birinchi holatda sug'urta qilish o'zaro yordam shartnomalarini 
oladi. Agar bir oilaning uyi vayron bo'lsa, qo'shnilar uni qayta tiklashga yordam 
berishadi.
Dengiz kreditlari o'rta asrlarda an'anaviy dengizni sug'urtalashdan oldingi 
davrda keng tarqalgan edi, unda investor sayohat qilgan savdogarga pul bergan, va 
savdogar kema qaytib ketgan taqdirda qaytarib berishga majburiyatini olganishgan. 
Shu bilan bir vaqtda kredit va dengiz sug'urtalari ta'minlandi. Dengiz kreditlari 
uchun foiz stavkasi yuqori xavflarni qoplash uchun yuqori bo'lgan. Dengiz 
kreditlarini sotib olgan tijoratchilar, qarzdorlarga qarzni taqsimlashdan ko'ra, 
dengiz xavfi javobgarliklari uchun yuqori foizli to'lovlarni to'lashlari kerak edi. 
Kapitalistik shartnomalar bo'yicha kapitalistlar tadbirkorga korxona sheriklari 
sifatida savdoni amalga oshirish uchun mablag' ajratdilar, foyda olish bilan birga, 
ham dengiz, ham tijorat xavfi kapitalistikka tegishli. O'n to'rtinchi asrda italiyalik 
savdogarlar kambiy shartnomalarini taklif qildilar, bu erda qarz oluvchilar 
kreditorlar (savdogar bankirlar) dan valyutalarni sotib olishlari kerak edi. 
Xarajatlar naqadar katta bo'lmasin, ular hech qanday dengiz xavfini qoplamadilar. 
Hozirgi dengiz sug'urtalari, ya'ni sug'urtalanuvchi yoki qarzdor yerlarda qolgan 

---

23 
sug'urta kreditlarini ixtiro qilgan dengiz sug'urtasi xavfidan himoyalanish uchun 
sug'urta qilingan tovarlarni yolg'iz holda jo'natishadi va qarzga berilmaydi 
kemaning xavfsiz kelishi, tovarlarning xavfsiz kelishi bilan bog'liq".