O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti
So’zlashuv va rasmiy uslubning sintaktik xususiyatlari
Download 0.6 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbek tilining vazifaviy usullarini oquvchilarga orgatish
- Bu sahifa navigatsiya:
- Adabiy til me’yorlariga doimo amal qilavermaydigan erkin muloqot shakli oddiy so’zlashuv uslubi sanaladi.
- II.2. SO’ZLASHUV VA RASMIY NUTQNING FAOL NAMUNALARI So’zlashuv uslubining namunalari nihoyatda ko’p.
- 2. Mirza Karimning ”Mohlar oyim” romanidan olingan og’za ki so’zlashuv uslubiga xos parchani keltiramiz.
So’zlashuv va rasmiy uslubning sintaktik xususiyatlari So’zlashuv uslubining o’zi ikki turga bo’linadi: 1) adabiy so’zlashuv uslubi; 2) oddiy so ’zlashuv uslubi; Ma’lum adabiy til me’yorlariga bo’ysungan, tartibga solingan
Adabiy tilning og’zaki shakli adabiy so’zlashuv orqali amal qiladi. Radioeshittirishlari, televideniye ko’rsatuvlari shunday uslubda olib boriladi. Adabiy til me’yorlariga doimo amal qilavermaydigan erkin muloqot shakli oddiy so’zlashuv uslubi sanaladi. Oddiy so’zlashuv uslubida nutqiy vositalarni tejashga intilish bilan birga, bunga teskari bo’lgan nutqiy ortiqchalikka ham yo’l qo’yiladi. Oddiy so’zlashuv uslubida gap bo’laklarining tartibi ham ancha erkin bo’ladi. Ba’zan shevaga xos so’zlar, qqo’pol dag’al so’zlar ham kuzatiladi, lekin bularni qo’llash so’zlovchining madaniy nutq sohibi emasligini ko’rsatadi. Shuning uchun siz oddiy so’zlashuv nutqingizda ham o’zingizning yuksak madaniyatingizni nomoyish eting. Shunday so’zlardan gaplar tuzingki, uning egasi, kesimi va ikkinchi darajali bo’laklari ham o’z o’rnida ishlatilsin. (keyingi bo’limda faol misollardan namunalar keltiriladi) Rasmiy uslub doirasida shakllanadigan matnlarning sintaktik qurilishi ham o‘ziga xos. Darak gaplar, ayniqsa, uning qo‘shma gap shakli ko‘p ishlatiladi. Yoyiq va murakkab so‘z birikmalari mahsuldor hisoblanadi, murakkab tipdagi nomlar keng qo‘llaniladi. Gap tuzilishida o‘zbek tilidagi odatdagi meyorga amal qilinadi va yuqorida sanalgan jihatlari bilan ilmiy uslubga o‘xshab ketadi.
36
Rasmiy uslubda shakllantirilgan barcha meyoriy hujjatlar uchun izchillik xos xususiyat. Matndagi har bir gap, ha r bir xatboshi, har bir modda yoki paragraf mantiqiy ketma-ketlikda joylashtiriladi, keyingi fikr oldingi fikrdan kelib chiqadi yoki unga chambarchas bog ’langan bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi matni bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Muqaddimadan keyingi oltita bo‘limda qonunning mohiyati izchil va qat’iy tartibda joylashtirilgan: qonunda ko‘zda tutilgan asosiy prinsiplar, fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va burchlari, jamiyat va shaxs, ma’muriy-hududiy va davlat tuzilishi, davlat hokimiyatining tashkil etilishi, Konstitutsiyaga o‘zgartishlar kiritish tartibi tarzida. Boshqa qonunlar, ayniqsa, hajmi birmuncha yirik bo‘lgan qonunlar avval umumiy qoidalar, qonunda ko‘zda tutilgan asosiy holatlar va yakuniy qoidalar tartibida muayyan izchillikda shakllantirilgan. Rasmiy hujjatlarda bayonning izchil bo‘lishi har bir matnning o‘ziga xos tarzdagi shablonlarni, standart jumlalarni ham keltirib chiqaradi. Ish yuritishda keng tarqalgan hujjat-ariza misolida fikrni tasdiqlash mumkin. Ariza bir kishi tomonidan tashkilot, korxona yoki muassasa rahbari nomiga yozilishi, ariza yo‘llangan tashkilot, korxona, muassasa va uning rahbari nomining aniq ko‘rsatilishi, arizachining turar joyi yoki ish joyi, vazifasi, ismi va otasining ismi ko‘rsatilishi; undan so‘ng Ariza degan yozuv, arizaning mazmuni, agar lozim bo’lsa, arizaga ilova qilinishi mumkin bo‘lgan hujjatlar ro‘yxati, arizachining imzosi, ismi-familiyasi, ariza yozilgan vaqtining yozilishi shablonlikning yaqqol namunasidir. Arizaning meni, vazifasiga (lavozimiga) qabul qilishingizni so‘rayman, hujjatlarni (ma’lumotnomani) ilova qilaman singari jumlalar esa barcha arizalarda uchraydigan standart elementlar sanaladi. Matnlarda izchillikka mos ravishda qat’iylik ham hukmron bo‘ladi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning ma’ruzasidagi konseptual qoidalar va xulosalar ma’qullansin hamda ular Oliy Majlisning kelgusi faoliyatida inobatga olinsin. Ma’ruzaning ... dasturiy xulosalari 37
prokuratura, boshqa huquqni muhofaza qilish organlari, sudlar f aoliyati uchun asos qilib olinsin. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga ... mustaqillik va demokratiya qo‘lga kiritgan yutuqlarni himoya qilish, ijtimoiy adolat, fuqarolar tinchligi hamda totuvligini ta’minlash ishlarini kuchaytirish tavsiya etils in (O’zR Prezidenti I. A. Karimovning ikkinchi chaqiriq Oliy majlisining oltinchi sessiyasidagi ma’ruzasi yuzasidan O’zR Oliy majlisining 2001 yil 29 avgust qarori). Misoldagi inobatga olinsin, asos qilib olinsin, tavsiya etilsin kabi jumlalar ana shu qat’ iyatni ta’min etuvchi lisoniy vositalardir. Shuningdek, ta’kidlash ottenkasini yuzaga keltiruvchi grammatik vositalar ham shu uslubga xos matnlarda faol uchraydi: birinchidan, ikkinchidan, maqsadida: I), 2), 3)...; maqsadida... belgilansin, amalga oshirils in, ta’minlansin; belgilab qo‘yilsinki, belgilansinki, tomonidan... amal qilinsin, qonuniga muvofiq... kiritilsin, yuklansin, almashtirilsin, hisoblansin kabi.
Prezident Farmonlari, qarorlar kabi hujjatlar preambulasida gap oxiri rag’batlashtirish maqsadid a, yaratish maqsadida, mustahkamlash maqsadida, kuchaytirish maqsadida, qonuniga muvofiq, qaroriga muvofiq, quyidagi o‘zgartishlar kiritilsin, belgilab qo‘yilsinki, belgilansinki kabi jumlalardan so‘ng ikki nuqta qo‘yiladi va hujjatning moddalari yoki birinchidan, ikkinchidan... tarzida, yoki raqamlar, nuqtali vergullardan so‘ng kichik harflar bilan davom ettiriladi va gap buyru q mayli shaklidagi belgilansin, amalga oshirilsin, ta’minlansin, amal qilinsin, kiritilsin. yuklansin, almashtirilsin, hisoblansin fe’llari bilan yakunlanadi. Ayrim gap bo‘laklari takrori ham shu o‘ziga xosliklarning bir ko‘rinishidir. Konstitutsiyaning muqaddimasida shu holat mavjud: O’zbekiston xalqi: inson huquqlariga va davlat suvereniteti g’oyalariga sodiqligini tantanali ravishda e’lon qilib, hozirgi va kelajak avlodlar oldidagi yuksak mas’uliyatini anglagan holda, o‘zbek davlatchiligi rivojining tarixiy tajribasiga tayanib, demokratiya va ijtimoiy adolatga sadoqatini namoyon qilib, xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan qoidalari ustunligini tan
38
olgan holda, respublika fuqarolarining munosib hayot kechirishlarini ta’minlashga intilib, insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etishni ko‘zlab, fuqarolar tinchligi va milliy totuvligini ta’minlash maqsadida, o‘zining muxtor vakillari siymosida O‘zbekiston Respublikasining, mazkur Konstitutsiyasini qabul qiladi. Ushbu gaplardan rasmiy uslubda ravishdosh va sifatdosh oborotlarning faolligini ham kuzatish mumkin. Rasmiy uslub uchun shaxssiz gaplar xos: O‘zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko‘zlab va O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga oshiriladi (Konstitutsiya). Mazkur Farmonni bajarish bilan bog’liq sarf-xarajatlar respublika budjeti hisobidan amalga oshirilsin (Prezident Farmoni). Ishlab chiqarishga joriy etilgan yangi texnologik jihozlar besh yil muddatga mulk solig ’idan ozod etilsin (Prezident Farmoni) kabi. Prezident va hukumat farmonlari va qarorlarini so‘zsiz hayotga tatbiq etilishiga da’vat ohangi mana shu so‘z shakllari va jumlalar orqali ro‘yobga chiqariladi. Bu kabi davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan hujjatlar O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki Hukumat rahbari tomonidan imzolanadi va ko‘pincha bajaruvchisi, bajarish muddati va nazorat qiluvchisi aniq ko‘rsatilgan bo‘ladi. Har bir hujjat o‘ziga xos kompleksga - preambula, asosiy qism va xulosa singari tarkibiy qismlarning qat’iy tartibiga ega bo‘lishi, birinchi qismda hujjat nima asosda tuzilayotgani ko‘rsatilishi, ikkinchi qismida xulosalar, takliflar, iltimoslar, qarorlarning bayon etilishi ham ularning sintaktik xususiyatlari sanaladi. Rasmiy uslubga xos bayonning og’zaki shakli bo‘lishi ham mumkin. Aytaylik, ushbu uslubda yozilgan matnlar radio yoki telev ideniye orqali o‘qib beriladi. Matn so‘zma-so‘z o‘qilgani tufayli bunda rasmiylik ottenkasi, asosan, saqlanib qoladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining turli bayramlar munosabati bilan xalqqa qilgan murojaati, tabriklari va 39
ularning diktorlar tomonid an o‘qib berilishi bunga yaqqol misoldir. Ba’zan esa rasmiy doiralarda, turli xarakterdagi yig‘ilishlarda ham uning ishtirokchilari tomonidan chiqishlar amalga oshiriladi. Bu chiqishlar avvaldan tayyorlangan yoki tayyorlanmagan bo‘lishi ham mumkin. Shunga qarab uning rasmiy ottenkasi ham o‘zgaradi. Rasmiylik va norasmiylik aralash holda namoyon bo‘ladi. Binobarin, so‘z va jumlalar ham ana shu vaziyatga mos ravishda tanlanadi. Bu vaziyatdan kelib chiqadigan majburiylikdir. Lekin rasmiy uslub meyorlarini bila turib, unga xos til elementlarini boshqa uslublarda qo‘llash maqsadga muvofiq emas. Ammo ma’lum stilistik maqsadlarni ko‘zda tutib, masalan, badiiy uslub va so‘zlashuv uslublarda atayin qo‘llash boshqa gap. Rasmiy uslubga xos bo‘lgan leksik-grammatik xususiyatlarni ko‘zdan kechirib shunday xulosaga kelish mumkinki, mazkur uslubda kitobiylik ottenkasi kuchli. Rasmiy uslubga xos bo‘lmagan xususiyatlar quyidagilar: subyektiv munosabat, stilistik jihatdan ma’no ottenkalari kuchsiz yoki kuchli bo‘lgan so‘zlar. Ushbu uslub uchun jargonlar, oddiy so‘zlashuvga xos so‘zlar, emotsional-ekspressiv bo‘yoqqa ega bo‘lgan so‘zlarning ishlatilishi meyor sanalmaydi va shu jihati bilan boshqa uslublardan keskin farq qiladi. Ko‘chirma gaplar yoki o‘zlashtirma gaplar, kiritma gaplar, modal ma’nodagi gaplar qo‘llanilmaydi. Rasmiy uslub doirasida qaraladigan har bir janr yoki hujjat nafaqat mazmunan, balki shaklan ham sezilarli darajada bir -biridan farq qiladi. Shuning uchun o‘rganishni osonlashtirish maqsadida L.G.Barlas ularni ikki katta janrga:
qonunchilikka oid
(zakonodatelniy) va
idoraviy (kanselyarskiy) janrlarga bo‘lib, bu bilan rasmiy uslub janrlari tahlilini angchagina osonlashtirgan edi. Darhaqiqat, qonunchilik va uning ijrosi bilan bog’liq hujjatlar ham, idoraviy hujjatlar ham lisoniy xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan jiddiy farqlanib turadi. Idoraviy shtamplarni L.G.Barlas quyidagi tiplarga ajratgan edi: rasmiy 40
munosabatlarga daxldor bo‘lgan shaxslar nomlari (arizachi, javobgar, davogar), hujjatlar nomlari (farmon, farmoyish, qaror, buyruq), hujjatlarning tarkibiy qismlari (kun tartibi, qatnashdi, eshitildi, qaror qildi), rasmiy uslubda ixtisoslashgan umumxalq tili elementlari (shaxs -jismoniy shaxs, yuridik shaxs; tomonlar - axdlashuvchi tomonlar) kabi. Bu standart va ixtisoslashgan jumlalar, boshqa uslublarda, masalan, so’zlashuv yoki badiiy uslubda ham qo‘llanishi mumkin. Ammo ularning bu uslublarda faollashishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Shunday qilib, o‘zbek tili funksional uslublari orasida rasmiy uslub alohida mavqega ega va bu alohidalik unda lisoniy va nolisoniy omillarning uyg’unligida, leksik-grammatik elementlarning mazkur uslubda xoslanishida namoyon bo‘ladi. II.2. SO’ZLASHUV VA RASMIY NUTQNING FAOL NAMUNALARI So’zlashuv uslubining namunalari nihoyatda ko’p. 1. Abdulhamid Cho’lponning “Kecha va kunduz” romanidan olingan og’zaki so’zlashuv uslubiga xos quyidagi parchani keltiramiz. So’fi yana past toifa oldida muborak og’zini ochib, aziz tilini qaldiratmoqqa majbur bo’ldi: - Badbaxt fitna! Qo’yasanmi – qo’ymays anmi, axir?! “Hubbuli vatani minal imon” deganlar – “Vatanni sevish imondan”, axir! Bilmasang, bekor – da! Vatani yo’q – dunyoda lo’li xolos. Mani bevatan deb bildingmi? So’fi biroz qizib ham ketdi. -Bu hovli – joy otangdan qolgani uchun o’zimniki deysanmi yo? Unday desang, boshput olib, o’risvoyning religa tushib, “hayt” deb... Makkatilloga jo’nab qolaman. Hovling boshingdan qolsin, fitna! Bu safar Qurvonbibi yalinib – yolvorib zo’rg’a tinchitdi. 2. Mirza Karimning ”Mohlar oyim” romanidan olingan og’za ki so’zlashuv uslubiga xos parchani keltiramiz. 41
Darvoza zulfini tushib, eshik qiya ochildi, oppoq ro’molga o’ralgan kampirning mushtdekkina boshi ko’rindi. -Voy – oy, o’lay, kimsan, yo’lovchimisan yoki... Kir, kir, bo’yginangdan tasaduq... Adolat yurishga holi qolmay, o’zini kampir bag’riga otdi. -Hay, hay, yiqitvoray deding-ku... Oyog’ingdan oyoq qolmabdi-ya? Kel, qo’lingni ber, jonim. Ko’taray desam jonim yarimta... -Onajon... - Voy – oy, ona degan tillaringdan o’rgilay. Nima bo’ldi, jonim? Kampir darvozani yopayotib, ko’cha tarafga nazar tashladi. Shu mahal uch otliq otlarini niqtagancha Quva tomon choptirib o’tishdi. Kampirning yuragi shuv etdi. Darrov ko’ngliga kelgan o’yni quvib chiqarmoqchiday, ko’ylagi yoqasini ko’tarib,”puf-puf” ladi. Adolatni suyab uyiga olib kirdi. Uni yonboshlatib, sekin o’rnidan turdi. - Bolam, kechagi ko’mochim bor. Oqshomda chavati qilgandim, tatigin, xo’pmi, o’zingga kelasan... Rasmiy nutqning namunalari nihoyatda ko‘p. Hukumat qarorlari, farmonlar, farmoyishlar, chaqiriqlar, qonunlar, buyruqlar, nizo mlar, yo‘riqnomalar, diplomatik hujjatlar, xalqaro shartnomalar, kelishuvlar, rasmiy xabarlar, notalar, ultimatumlar, elchilik konvensiyalari, sud - protsessual hujjatlari, kodekslar, chaqiriq qog‘ozlari, ishonch qog‘ozlari, ijro varaqalari, ajrimlar, sud varaqalari, yuridik dalolatnomalar, raddiyalar, tavsiyanomalar, tashqariga chiqmaslik haqida tilxat, ayblov, ayblov nutqi, sudning alternativ qarori, hukm, davlat tashkilotlari o‘rtasidagi yozishmalar, dalolatnoma, bayonnoma, tushuntirish xati, ma’lumotnoma, tarjimai hol, tavsifnoma, ariza kabi yozma nutq namunalarining ayrimlari hammaning ish faoliyati uchun zarur hisoblanmaydi. Shunday rasmiy nutq namunalari borki, ular har qanday o‘rta, o‘rta maxsus, oliy ma’lumotli kishilarning ish faoliyatida hamisha kerak bo‘ladi. Ish qog‘ozlari deb ataluvchi rasmiy nutq namunalari ma’lum bir 42
an’anaga, qolipga, tartibga asosan yoziladi. Lekin hammaning bir xil yozishi mumkin emas. Har kimning shart-sharoiti boshqacha bo‘ lganligi sababli har kim o‘ziga xos bo‘lgan mazmunni, shaklni kiritadi. Ish qog‘ozini yozuvchi kishi rasmiy nutq namunalarining mazmuniy, shakliy, ifodaviy va boshqa tur xususiyatlarini bilish talab qilinadi. Ish yuritishning bevosita asosini hujjatlar ta shkil qiladi. Biron-bir korxona, muassasa yoki tashkilotning faoliyatini bugungi kunda ana shu hujjatlarsiz mutlaqo tasavvur qilish mumkin emas. Mazmunan, hajman va shaklan xilma-xil bo‘lgan hujjatlar katta-yu kichik
mehnat kollektivlarining, umuman kishilik jamiyatining uzluksiz faoliyatini tartibga solib turadi. Zero, hujjatlar kechagina paydo bo‘lgan narsa emas, kishilik jamiyati shakllanishi bilanoq bu jamiyat a’zolari o‘zaro munosabatlaridagi muayyan muhim holatlarni muntazam va qat’iy qayd etib borishga ehtiyoj sezganlar. Ana shu ehtiyojga javob sifatida, tabiiyki, ilk, ibtidoiy hujjatlar yuzaga kelgan. Bobilning miloddan avvalgi
1792—1750 yillardagi shohi Xammurapining adolatpesha qonunlar majmui (kodeksi), undan ham qadimroq shoh Ur-Nammu (miloddan avvalgi 2112—2094 yillar)ning qonunlari va boshqa manbalarning mavjudligi «hujjatlar» deb ataladigan tartibot vositalarining nechog‘lik olis va murakkab tarixga ega ekanligini ko‘rsatadi. Albatta, kishilik jamiyatining taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarning almashina borishi, aniqrog‘i, kishilar o‘rtasidagi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning takomillasha borishi barobarida hujjatlar ham takomil topib borgan. Bugungi kunda fanga tariximizning turli davrlarida o‘rxun-yenisey, sug‘d, eski uyg‘ur, arab va boshqa yozuvlarda bitilgan juda ko‘plab hujjatlar, umuman yozma manbalar ma’lum.
Sharqda X–XIX asrlarda yorliq, farmon, noma, bitimlar, arznoma, qarznomalar, tilxat yoki mazmunan shunga yaqin hujjatlar nisbatan keng tarqalgan. Yorliqlar mazmunan xilma-xil bo‘lgan: xabar, tavsif, farmoyish,
43
bildirish, tasdiqlash va h. k. Bu o‘rinda To‘xtamishxonning 1393 -yilda polyak qiroli Yagayloga yo‘llagan yorlig‘i, Temur Qutlug‘ning 1397 - yildagi yorlig‘i, Boburning otasi Umarshayx Mirzoning marg‘ilonlik Mir Sayid Ahmad ismli shaxsga 1469-yilda bergan yorlig‘i, Toshkent hokimi Yunusxo‘janing 1797-yil 2-iyunda Peterburgga – Rossiya podshosiga o‘z elchilari orqali yuborgan yorlig‘i va boshqalarni eslab o‘tish mumkin. Mazkur davr yorliqlarida o‘ziga xos lisoniy qolip shakllangan, yorliqlar matn jihatidan an’anaviy tarkibiy qismlarga ega bo‘lgan. Masalan, eslab o‘tilgan yorliqlarning birinchisi – «To‘xtamish so‘zim Yag‘aylag‘a» deb, ikkinchisi — «Temur Qutlug‘ so‘zum» deb, uchinchisi esa — «Sulton Umarshayx Bahodur so‘zim» deb boshlangan. Bayonda ham muayyan qolip bor, shuningdek, albatta, yorliq raqam qilingan sana va joy ko‘rsatilgan. XIX asrda Qo‘qon xonligida keng tarqalgan hujjatlardan biri «patta» lardir. Pattada ma’lum kishiga muayyan miqdordagi pul, mahsulo t, urug‘ (don) yoki boshqa narsalarni berish lozimligi haqidagi ma’lumot aks ettirilgan. Patta matnlarida ham o‘ziga xos doimiy tarkib va muayyan nutqiy qolip turg‘unlashgan. Umuman, o‘tmish hujjatlaridagi muayyan turg‘un tarkib va nutqiy qolip o‘zbek (turkiy) hujjatchiligi uzoq tarixiy tajriba va tadrijiy takomil mahsuli ekanligining dalilidir. Oktabr inqilobidan keyin yangi ijtimoiy-siyosiy voqelik yuzaga keldi, bu voqelik, tabiiyki, ijtimoiy-iqtisodiy hayotning hech bir istisnosiz barcha sohalarida o‘z aksini topa boshladi. Ma’lumki, hujjatchilik ham mohiyatan ijtimoiy hodisa sifatida ana shu yangi voqelik ruhiyatida qayta qurildi, rivojlantirildi. O‘sha yillardayoq V.I.Lenin va Sovet hukumati hujjatchilikka, idoraviy ish yuritish asnolarini takomillashtirishga alohida e’tibor berdi. Mehnatni ilmiy tashkil qilish muammolariga bag‘ishlab, 1921-yilda o‘tkazilgan I Butun Rossiya konferensiyasi kun tartibiga boshqarish mehnatini ilmiy tashkil qilish va hujjatlar bilan ishlash masalasi, shuningdek, mamlakatda b u ishlarni muvofiqlashtiruvchi va 44
yo‘lga solib turuvchi maxsus tashkilot tuzish masalasi ham kiritilgan edi. Ana shunday e’tibor va munosabat oqibatida bu sohada juda ko‘p tashkiliy - tadbiriy ishlar amalga oshirildi. Respublikamizda ham ana shu sohani yo‘lga qo‘yish uchun ilk harakatlar qilindi. O‘zbekiston Respublikasining inqilobiy komiteti 1924- yilning 31-dekabrida 48-raqamli muhim bir qaror qabul qildi. Bu qarorning nomini aynan keltiramiz: «Ishlarni o‘zbek tilida yurgizish ham O‘zbekiston Respublikasining inqilobiy komiteti huzurida markaziy yerlashtirish hay’ati va mahallalarda muzofot yerlashtirish hay’atlari tuzilish(i) to‘g‘risida». Ushbu qaror, unda ta’kidlanishicha, sho‘ro idoralarining ishlarini yerli xalqqa yaqinlashtirish va ishchi-dehqonlarni s ho‘ro tuzulish ishiga aralashtirish maqsadi bilan qabul qilingan. Qarorda hukumat, kooperativ, xo‘jalik idoralari va boshqa muassasa, tashkilot va korxonalar respublikaning bulist (volost) ham uyaz (uyezd) doiralarida butun yozuv ishlarini faqat o‘zbek tilidagina yurgizishga majbur etish vazifasi qo‘yiladi. Buning uchun korxona, tashkilot va muassasalarda «ishlarni o‘zbek tilida yurguzish bo‘lmalari(ni) tashkil qilmoq», yo‘riqnomalar nashr qilish, «yerlik xalqdan amaliy ishchilar (ish yuritish bo‘yicha) tayyorlamoq» va boshqa tashkiliy ishlarni amalga oshirish lozimligi mazkur qarorda maxsus ko‘rsatib o‘tilgan. Bu qarorni joriy qilish yuzasidan, tabiiyki, muayyan ishlar amalga oshirila boshladi, xususan maxsus ish qog‘ozlari tayyorlandi. Lekin 30-yillarning 2-yarmidan boshlab o‘zbek tiliga bo‘lgan e’tibor rasman susayib borgan. O‘sha murakkab tarixiy jatuman, xalqlarning milliy o‘zliklarini anglashlaridan hokimiyatning dahshatli darajadagi qo‘rquvi, bu qo‘rquv hukmron bo‘lgan qatag‘on davrining achchiq samarasi hech kimga sir emas. Aytish lozimki, yaqin o‘tmishimizda barmoq bilan sanarli miqdordagi hujjatlar o‘zbek tilida yozilgan. Ammo bu hujjatlarning tilini sof o‘zbekcha deb aytish
ancha qiyin.
Yaqin-yaqinlargacha «Berildi ushbu ma’lumotnomani falonchiyevga shul haqdakim, haqiqatan ham bu o‘rtoq
45
shul joyda yashab turadi» qabilidagi 20-yillarda rus tilidan andoza olish tufayli shamoyil topgan ma’lumotnomalar yozib kelindi. Rus tilida mazkur matnning asli «Дана настоящая справка Иванову в том, что товарищ Иванов действително проживает по такому-то адресу» tarzida, bu matn (o‘zicha) til nuqtai nazaridan benihoya tugal, lo‘nda va benuqson. Ammo o‘zbek tilida ayni so‘z tartibini saqlashning o‘ziyoq o‘zbek tilining tabiatiga mutlaqo zid. Rus tilidan bunday andoza olish (aytish kerakki, bunday hol boshqa tillarda, masalan, tatar tilida ham kuzatiladi), biron -bir darajada bo‘lsin, o‘zini oqlay olmaydi. Umuman, o‘zbek hujjatchiligining boy va uzoq tariximizning ilk bosqichlaridan ibtido olgan an’anasi mavjud bo‘lsa-da, Oktabr inqilobidan keyin respublikamizda hujjatchilik bevosita o‘zbek tili negizida rivojlantirilmadi. Bu sohadagi asosiy yo‘nalish nusxa ko‘chirishdan iborat bo‘lib q oldi. Ana shuning va boshqa bir qancha omillarning oqibati natijasida o‘zbek tilining rasmiy ish uslubi deyarli takomil topmadi. Muassasa, tashkilot, korxona va birlashmalardagi ishni ishlab chiqarish taraqqiyotiga muvofiq tashkil etishda, umuman, boshqar uv sohasida hujjatlarning o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. Boshqaruv sohasidagi kamchiliklarning asosiy sabablaridan biri ayni soha xodimlarining ko‘pchiligida nazariy va amaliy tayyorgarlikning bo‘shligidir, ular muassasa, tashkilot va korxonalarda qabul qilingan hujjatlar bilan ishlash yo‘riqlari, usullari va yo‘llari majmuini yetarli darajada bilmaydilar. Ba’zan hujjatlarga jiddiy munosabatda bo‘linmaydi, unga shunchaki bir qog‘ozbozlik, nokerak va ortiqcha bir ish sifatida qaraladi. Bu albatta, nomaqbul munosabatdir. Mukammal va oqilona tashkil etilgan hujjatchilik har qanday idoradagi ish yuritishning asosi ekanligini bugungi kunda isbotlab o‘tirishning mutlaqo hojati yo‘q. Barchaga ma’lumki, har qanday hujjat muayyan axborotni u yoki bu tarzda ifodalash uchun xizmat qiladi, demak, har qanday hujjatdagi birlamchi va asosiy unsur, bu tildir. Albatta, bunda til qonun -qoidalariga 46
rioya qilish kerak. Kichkinagina bir misol: bizda o‘zbek tilida bitilgan hujjatlarda sana raqam qilinar ekan, masalan, «12-oktabr 1989-yil» tarzida yozish rus tilidan ko‘chirish oqibatida odat bo‘lib qolgan. Rus tilida «12 октября 1989 года» tarzida yoziladi va bu rus tilining tabiati va qonuniyatlariga to‘la muvofiq keladi. Ayni iboraning o‘zbek tilidagi ma’nosi ham aslida «1989-yilning 12-oktabri» demakdir. Shunday ekan, o‘zbek tilining o‘z tabiati va qonun-qoidalari asosida «1989-yilning 12- oktabri» yoki, juda bo‘lmaganda, «1989-yil 12-oktabr» tarzida yozish kerak. Bu-ku bir misol. Hujjatlarda so‘z va gap tartibi bilan aloqador, so‘ z qo’llash bilan bog‘liq juda ko‘p muammolar borki, ularni faqat ayni til tabiatidan kelib chiqib hal etmoq lozim. Aksincha yo‘l tutish, biron -bir darajada bo‘lsin, o‘zini oqlay olmaydi. Tom ma’nodagi o‘zbek hujjatchiligini bugungi kun talablari asosida shakllantirish va rivojlantirish uchun ham markazlashtirilgan holda katta ishlarni amalga oshirish, aniq tashkiliy tadbirlar belgilash kerak. Rus hujjatchiligida bugun tarkib topgan anchayin mukammal sistemaga qanday tashkiliy ishlar, aniq chora-tadbirlar oq ibatida erishilgan bo‘lsa, ana shu tashkiliy-tadorikiy ishlarni bizda ham tezlik bilan boshlab yubormoq lozim. Download 0.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling