O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. A. Rasulov, V. A. Grachev

 
= 1 da a
i
= 1 va K
i
= 1% da 
. Birinchi holda 
koeffitsiyent γ
i
orqali, ikkinchi holda esa f
i
orqali belgilanadi. Aktivlik 
koeffitsiyentlarini aniqlash uchun cheksiz suyul- tirilgan eritmadagi aktivlik 

---

101 
koeffitsiyenti (
) tushunchasidan foydalaniladi [8]. 
Ko‗p komponentli eritmalar, masalan, temir uglerodli qotishmalar uchun eritma 
komponentlarining o‗zaro ta‘sirini hisobga olish zarur. Bu maqsadda aniqlanadigan 
tenglamaga kiradigan va o‗zaro ta‘sir parametrlari deb ataladigan parametrlardan 
foydalaniladi: 
∑
∑
∑
∑
(2.49) 
jbu yerda: 
, 
— o‗zaro ta‘sir parametrlari. 
K
i
= 1% bo‗lgan standart holat uchun 
∑
∑
∑
∑
(2.50)
jbu yerda 
, 
— shuningdek, o‗zaro ta‘sir parametrlari. 
Metall suyuqlanmalardagi komponentlarning aktivligini hisoblash uchun γ
i
ning 
son qiymatlari va o‗zaro ta‘sir parametrlarini bilish zarur. 
Temir uglerodli qotishmalar uchun 2.11-jadvalda ba‘zi bir ma‘lu- motlar 
keltirilgan. 1873 K da 
ni aniqlash uchun kerak bo‗lgan ma‘lumotlar shu 
jadvalning o‗zidan topiladi. Boshqa temperaturalarda hisob quyidagi formula 
bo‗yicha bajariladi: 
( ) (2.51) 
va undan 
aniqlanadi. 
Bu yerda 
( )

---

102 
bunda M
1
— eritgich (temir)ning atom massasi; M
i
— elementning massasi. 
2.11- jadval 
Temirdagi ba’zi bir elementlar eritmalarining 
termodinamik ma’lumotlari 
Erigan 
element 
1873 K da 
Temperatu- 
raviy bog‗- . 
liqlik 
, 
J/g ∙atom 
j- element uchun 1873 K da 
-100 o‗zaro 
ta‘sir parametrlari 
C 
Si 
Mn 
Cr 
Ni 
S 
P 
C 
0,57 
22609 
-42,29 T 
14 
8 
-1,2 -2,4 1,2 
4,6 
5,1 
Si 
0,0013 
-31884 
-17,33 T 
18 
11 
0,2 -0,03 0,5 
5,6 
11 
Mn 
1,3 
5527 
-39,15 T 
-7 
0 
0 
— 
— -4,8 -0,35 
Cr 
1,0 
37,68 T 
-12 -0,43 — -0,03 0,02 
-2 
-5,3 
Ni 
0,66 
-18003 
-32,66 T 
4,2 0,57 — -0,03 0,09 -0,37 -0,35 
S 
— 
-72013 
-10,26 T 
11 
6,3 -2,6 -1,1 
0 
-2,8 
29 
P 
— 
-131884
-17,33 T 
13 
12 
0 
-3 
0,02 2,8 
6,2 
Shlak 
suyuqlanmalaridagi 
komponentlar 
aktivligini 
aniqlash. 
Shlak 
komponentining 
aktivligi 
birinchi 
yaqinlashuvda 
uning 
eritmadagi 
konsentratsiyasiga teng: a
K4
= N
KA
(bu yerda: K— kation, A — anion) yoki a
MeO
= 
N
MeO
va h.k. Shlak suyuqlanmalari tuzilishining molekular nazariyasida 
komponentlar aktivligini aniqlashda cheklanish erkin va erkinmas konsentratsiyalar 
ko‗rinishida kiritiladi, ya‘ni
. Erkin konsentratsiyalarni Shenk 
konstantasi asosida hisoblab topish mumkin [9]. Qiyinchilik shlakda mavjud 
bo‗lgan kimyoviy birikmalarni tanlashdan, shuningdek, tenglamalarning juda ko‗p 

---

103 
sonini birgalikda yechish zaruriyatidan iborat. Shunga qaramasdan, ma‘lum aniqlik 
darajasi bilan foydalaniladigan konstantalar hisoblab topilgan sharoitlarga yaqin 
bo‗lgan sharoitlarda shlak komponentining aktivligini aniqlashga erishiladi. Shlak 
komponentlarining aktivligiga oid tajriba ma‘lumotlari ularning molekular tarkibi 
uchun keltiriladi, chunki bu amalda foydalanishda qulay bo‗ladi. Masalan, 
[Si] + (2FeO) = [2Fe] + (SiO
2
) 
reaksiya uchun spravochniy ma‘lumotlardan [8] 
ni aniqlab va Shenk 
konstantalari bo‗yich
ni hisoblab topib, bu reaksiyaning muvozanat 
konstantasi bo‗yicha [Si] muvozanat konsentratsiyani hisoblash mumkin:
Lekin buning uchun avval 
aniqlanadi, so‗ngra esa 
bog‗lanish 
bo‗yicha RT ln K
m
= -ΔG° ekanligini nazarda tutib [Si] aniqlanadi yoki teskari 
masala yechiladi: metalldagi kremniyning ma‘lum bo‗lgan muvozanat miqdori 
bo‗yicha
aniqlanadi. 
Molekular nazariya nafaqat shlaklar tarkibini tavsiflash uchun, balki barcha 
termodinamik hisoblashlar uchun asos bo‗lib xizmat qiladi, chunki istalgan 
nazariyadan foydalanilganda 
kattalik muvozanatlarni hisoblash uchun 
qo‗llaniladi. 
Shlaklar tuzilishining ion nazariyasi ikkita asosiy modelga ega: takomillashgan 
ion eritmalari va muntazam ion eritmalari. Birinchi modelga muvofiq 
Bunda:
∑
va 
∑
, 

---

104 
bu yerda: 
va 
— mos ravishda K
i
va A
j
larning mol ulushlari; 
va 
— 
mos ravishda kation va anionlarning soni; ∑
va ∑
— 100 kg shlakdagi 
kationlar va anionlarning umumiy soni. 
Sof oksid suyuqlanmasi uchun 
va
. 
Aktivliklarning shunday tarzda hisoblab topilgan qiymatlaridan foydalanib, 
birinchi yaqinlashishda reaksiya muvozanatini hisoblash mumkin. Lekin ko‗pchilik 
shlaklar uchun tajriba ma‘lumotlaridan sezilarli chetga chiqishlar kuzatilgan. Bir 
maromli ion eritmalari nazariyasidan foydalanib, aktivlikni ancha aniq aniqlash 
mumkin. Bu nazariya turli ionlarning siljish energiyasini hisobga oladi. Masalan, 
binar suyuqlanmadagi FeO uchun 
bu yerda: x — Temkin bo‗yicha ion ulushlari; 
—siljish energiyasi.
Bir maromli ion eritmalari nazariyasidan foydalanish V.A.Kojeurovga [16] 
asosli shlaklar uchun quyidagi formulani olishga imkon berdi: 
,
( 
) 
- , 
, 
( 
) 
bu yerda: x — ion ulushlar (indekslar: 1 — Fe; 2 — Mn; 3 — Ca; 4 — Mg; 5 — Si; 
6 — P) ni ifodalaydi. 
Kislotali shlaklar uchun ideal eritmalardan ishorasi o‗zgaravchan chetlanishlar 
xarakterlidir va ularni, albatta, hisobga olish zarur. Masalan, CaO—SiO
2
—A1
2
O
3
sistema uchun quyidagi formulalar keltiriladi: 
(
)(
) (
)(
)

---

105 
bu yerda indekslar: 1 — Ca, 2 — Si, 3 — A1 ni ifodalaydi. 
A.G.Ponamarenko [9] shlakning kation komponentlarining aktivliligini quyidagi 
formula bo‗yicha hisoblashni taklif qiladi: 
( )
( )
, 
bu yerda: C(i) — shlakdagi i- elementning atom ulushlarida ifodalangan to‗la 
analitik konsentratsiyasi; Ψ
i
— aktivlikning atom koeffitsiyenti: 
(∑
( ) 
)
, 
bu yerda; k — shlak komponentlarining to‗la soni; ɛ
ij
— almashinish energiyasi, 
( 
)
. 
i va j elementlarning atom parametrlari va 
va 
bilan belgilanadi. χ ning 
qiymatlari 2.12- jadvalda keltirilgan. 
Shlak suyuqlanmalaridagi komponentlar aktivligini aniqlash metodlaridan qaysi 
birini tanlash hisob ma‘lumotlari qanchalik eksperimental ma‘lumotlarga to‗g‗ri 
kelishiga bog‗liq. 
2.12- jadval