O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

 
9.4. Bilimni boshqarish tizimi 
Hozirgi paytda AQShda axborot sohasi xodimlari 50 % dan ko‘proqni tashkil 
qiladi. Yangi axborot texnologiyalari ikki prinsipga asoslangan. 
Hamma klassdagi kompterlar tayyorlanmagan dasturlari keng ommasi uchun 
qo‘l yetadigan bo‘ladi (oxirgi foydalanuvchilar): boshqaruvning umumiy 
vazifalarini bajarish chog‘idagi iyerarxin taqsimlanishda kompyuterlar odamlar 
kommunikatsion munosabatlariga ulangan bo‘lishi kerak. Ular faoliyatidagi bu 
jarayonlar axborotlarni qayta ishlashning qog‘ozsiz eng yangi texnolgiyalari asosida 
global va lokal tarmoqlar yaratish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 
Kompyuterlarning eng yangi avlodi loyihalari yangi axborot texnologiyalarini 
joriy etish ham salohiyat nazariyasi yirik yutuqlari tufayli amalga oshiriladi. Bunda 
maxsus dastur apparatlar bilan imzolangan vositalar, kompyuterlar xususiyatlari 
tushuniladi. Ular inson ijodiy faoliyati jarayonlari natijasida tug‘iladi. Bu holda 
qaror sifati, mazkur vaziyatda mosligi butunlay 
va to‘liq tegishli fanlar sohasida 
mutaxassislarning ishlariga bog‘liqdir. 
Hozirgi vaqtda sun’iy intellektual bo‘yicha ishlanmalar va nazariyada to‘rt 
yo‘nalishni ajratish mumkin:
 ijodiy jarayonlarni imitatsiya qilishga urinish va nazariya; 
 kompleks interfeys diologik nazariyasi, ya’ni oxirgi foydalanuvchi uchun 
kompyuter bilan muloqat vositasi nazariyasini yaratish; 
 kompyuterlarni ichki «intellektualizatsiya»sini oshirish vositalari; 

---

278 
 maqsadga yo‘naltirilgan robotlar xulqi nazariyasi. 
Ijodiy jarayonlarni imitatsiyalash sohasida ishlanmalar o‘yin vazifalarida 
(shaxmat, shashka va boshqa), musiqiy asarlar sintezida, avtomatik tarjimalarda, 
matnlarni sintez va nutq tahlilida hisoblash vazifalarini yechish uchun 
kompyuterdan foydalanish bilan bir vaqtda boshlandi. Ijodiy vazifalarning katta 
qismini dasturlashtirish asosida ikki psixologik fikrlash modeli (yoki gipotezalar)ni 
ko‘rib chiqish mumkin: 
1. Labirint modeli XX asr boshida E. Torndayk tomonidan olg‘a surilgan. 
Uning mohiyati shundaki, ayrim labirintlarda yo‘lni qidirish maqsadga erishish 
imkoniyatidir. Uning muvaffaqiyati istiqbolsiz va istiqbolli variantlarni hisoblash 
orqali maqsadga erishish bilan kesishgan evristik (algoritimlar) usullar 
takomillashuviga bog‘liq (masalan, shaxmat dasturlari). 
2. Sementik model, asosida har qanday ijodiy jarayon boshlang‘ich va 
maqsadli vaziyatga tarkibiy tafsilot yozilgan mavjud hol degan faraz yotadi. 
Boshlang‘ich va maqsadli vaziyatni qo‘shish vazifasini yechish yo‘li yotgan o‘sha 
imkoniyat labirintidir. Agar tarkib ostida butunlik tushunilsa, ayrim obrazlarni olib 
boruvchini tashkil qiladigan ajralmas tasavvur kvant bilimlar hisoblanadi. 
Kompyuterlarning ichki intellektualizatsiyasi bo‘yicha ishlar sohasida hal 
qilinayotgan vazifalarni ajartishda yutuqlar bor. Shuningdek ma’lumotlar oqimlarini 
boshqarishni hisoblashga o‘tish yo‘li mavjud dasturlarga o‘tish komanda bosqichlari 
emas, balki ob’ektlarga nisbatan tasdiqlar to‘plamiga o‘tishdir. Unda topshiriqdagi 
ishtirokchilar va ular o‘rtasidagi munosabatlar qatnashadi. Bu barcha choralardagi 
o‘xshashlik komptyuterlar unumdorligini oshiradi. 
Intellektual interfeys oxirgi foydalanuvchi uchun kompyuterning quyidagi 
xususiyatlarni yuzaga chiqarishga imkon beradi: ayrim tabiiy tildagi o‘z fani 
sohasida tildan chetga chiqmasdan mutaxassislar imkoniyatlarga ega bo‘lishlari 
kerak: 
 ma’lumotlar ba’zasida (bilimda) zarur hujjatlar va faktografik axborotlarni 
qidirishni amalga oshirish; 
 kompyuterda bilimlarni akkumulirlashganidan foydalanib fanlar sohasi 
haqida axborot olish, murakkab tizimlarida jarayonlar diagnostikasi va 
tanib olishni amalga oshirish, mantiqiy xulosalar chiqarish; 
 rejaviy va boshqaruv vazifalarni ularni qo‘yilishi bo‘yicha (tafsilotlariga 
ko‘ra) va tegishli matematik modellar bazasida mavjud ma’lumotlarga 
qarab hal etish; muammolar tafsiloti bo‘yicha fan sohasi tilida matematik 
modellar avtomatik qurilishini ta’minlash va hisob-kitob dasturlarini 
avtomatik sintez qilish. 
Sun’iy intellekt funksiyasini amalga oshiruvchi intellektual interfeysda to‘rt 
kompanentni ajratish mumkin. Bosh komponent – fan sohasida fikrlashning 
semantik modeli, u kompyuterda aks etgan bilimlar tizimi asosidagi tasavvurlarga 
qurilgan, ma’lumotlar bazasi va bilimlar bazasidan iborat. Bilimlar bazasi 
deklorirlangan 
bilimlar 
fragmentlari 
(kvantlar), 
(xotirada 
saqlangan 
ma’lumotlardagi axborotlar) va olinadigan bilimlar mazmuniga ega. Ular dasturlar 
va apparatlar, ob’ektlar haqida, fanlarda, hodisa, jarayonlar natijalarida hosil 
bo‘ladi. Bu bilimlar fragmentlari kompyuterda maxsus belgilangan grafiklar 

---

279 
ko‘rinishida turli-tuman semantik tarmoqlarda amalga oshiriladi. Ma’lumotlar 
bazasi aniq ma’lumotlar mazmuni va bilimlar fragmentlari harakteristikasiga ega. U 
yoki bu aniq vaziyatda fan sohasida bozor sharoitida faoliyat ko‘rsatadi va ishlab 
chiqarish quvvatlari (o‘tkazish qobiliyati) ni taraqqiy ettirish, kadrlar tayyorlashga 
xizmat qiladi. 
Yangi axborot texnologiyalarida asosiy rol biznes-reja vazifasini amalga 
oshiruvchi tizimlarga tegishlidir. Axborot menejmenti va axborot texnologiyalarini 
doimiy ravishda takomillashtirib borish darajasining o‘zi ham undan kam 
ahamiyatga ega emas.