O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti

9-mavzu: Kamta’minlanganoilalaruchunijtimoiynafaqalarnitayinlashtartibi.
Reja:
Kam ta’minlangan oilalar uchun tayinlanadigan nafaqaning ahamiyati va unda murojat etish tartibi.
Nafaqani tayinlashning mezonlari.
Nafaqa miqdori va tayinlash muddati. Nafaqalarni to’lash tartibi.

Mamlakatimiziqtisodiysiyosatiningasosiymaqsadliyo’nalishlaridanbiri – aholiningyuksakturmushdarajasinita’minlashdaniborat. Shungako’ra, aholibandliginioshirish, xalqimizturmushdarajasinibosqichma-bosqichyuksaltirishyo’lidasezilarliqadamlarqo’yilganligiPrezidentimizningqatorma’ruzalaridamuhimjihatlardanbirisifatidabelgilabberildi.
“O’zbekistondaaholiningengko’pta’minlangan 10 foizivaengkamta’minlangan 10 foizqatlamidaromadlario’rtasidagitafovut 2012-yildaatigi 8,0 barobarnitashkiletganinialohidata’kidlashniistardim. Bujahondagiengpastko’rsatkichlardanbiribo’lib, mamlakatimizdajamiyatningkeskintabaqalanishigayo’lqo’ymaslikborasidaolibborilayotganijtimoiysiyosatimizningsamarasi, desak, hechqandayxatobo’lmaydi. Odamlarningo’zigao’zibahoberishi, o’ziniaholiningmuayyanguruhigamansubliginianglashiularningturmushdarajasivasifatiningumumiyhamdayakuniyindikatorihisoblanadi....”-deydiPrezidentimizo’zma’ruzalarida²⁶.
Aholiningturmushdarajasiuninghayotkechirishiuchunzarurbo’lganmoddiyvama’naviyne’matlarbilanta’minlanishihamdakishilarehtiyojiningbune’matlarbilanqondirilishidarajasiorqalinamoyonbo’ladi. Shubilanbirga, aholiturmushdarajasiningBMTtomonidantavsiyaetilganko’rsatkichlaritizimio’zichigaquyidagiguruhlarnioladi: tug’ilishvao’lishdarajasihamdaboshqademografikko’rsatkichlar, hayotkechirishningsanitar-gigienajihatidansharoitlari, oziq-ovqattovarlariniiste’molqilishdarajasi, turarjoysharoitlari, ma’lumotvamadaniya,; mehnatqilishvabandliksharoitlari, aholiningdaromadlarivaxarajatlari, hayotkechirishqiymativaiste’molnarxlari, transportvositalari, damolishnitashkiletish, ijtimoiyta’minot.
Ijtimoiy muhofaza tizimi - aholining hayotiy muhim manfaatlari sohasi bo'lib, uning sifat va miqdor ko'rsatkichlari davlat va jamiyatning iqtisodiy, huquqiy va madaniy rivojlanish darajasidan darak beradi. Ijtimoiy muhofazalanish huquqi – odamning munosib turmush kechirishi uchun zarur bo'lgan hajmdagi fiziologik, ijtimoiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirish imkoniyati hisoblanadi. Ijtimoiy muhofaza tizimini tashkil etish masalasi ko'p jihatdan mamlakatdagi milliy tartibni, jamiyatdagi totuvlik darajasini, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish barqarorligini va dinamikasini belgilab beradi.
Aholini ijtimoiy muhofaza qilish deganda, biz aholiga davlat tomonidan yashash uchun barcha shart-sharoitlarni yaratishga maqsadli yunaltirilgan kafolatlar tizimini tushunishimiz lozim. Ijtimoiy muhofaza qilish bir tomondan, funksional tizim, ya'ni yo'nalishlar tizimi bo'lib, u ana shu yo'nalishlar asosida amalga oshiriladi, ikkinchi tomondan, u ijtimoiy muhofazani ta'minlaydigan institutlar tizimidan iborat bo'lib, unga davlat, sud, kasaba uyushmalari va boshqa ijtimoiy tashkilotlar kiradi. Bozor munosabatlariga o'tish sharoitida davlatning ijtimoiy siyosati ijtimoiy muhofazalash mexanizmlarini, davlatning, korxonalar va ijtimoiy siyosatning boshqa sub'ektlarining roli va vazifalarini o'zgartiradi. Amalda bu ijtimoiy muhofazaga ajratiladigan byudjet mablag'lari salmog'ining qisqarishi, davlat tomonidan beriladigan bepul kafolatlarning kamayishini bildiradi. Ko'proq og'irlik nodavlat moliya manbalariga, shu jumladan, korxonalar zimmasiga yuklatiladi. Bu ayrim korxonalar uchun jiddiy muammolar tug'dirib, ularning ijtimoiy muhofaza bo'yicha tadbirlari hajmi va darajasini mehnat sharoitlari va uni muhofazalashga bog'lab qo'yadi.
Ijtimoiyhimoya - o’zigabog’liqbo’lmaganravishdaijtimoiymuhofazagamuhtojfuqarolarganisbatanko’rsatiladiganijtimoiyyordamshaklibo’lib, kamta’minlanganaholiqatlamlarigako’rsatiladiganxizmatlar, nafaqalarvaimtiyozlarniko’zdatutadi. Ijtimoiyhimoyatadbirlariyordamidaaholiningumumjamiyatishlabchiqarishjarayonidaqandayqatnashishidanqat’inazar, aholiningma’lumtabaqalariturmushdarajasinibirmuncha (vaqtinchalikyokidoimiy) yaxshilashgaerishiladi. Bumaqsadlardagixarajatlarningaksariyatidavlatbyudjetimablag’larihisobidanmoliyalashtiriladi, shuningdek, mulkchilikshaklidanqat’iynazar, korxona, muassasavatashkilotlarningo’zmablag’larihisobidanhamamalgaoshiriladi. Bugungikundaquyidagilarijtimoiyyordamtiziminimoliyaviyvamoddiyjihatdanqo’shimchatarzdaqo’llab-quvvatlamoqda:
o’zmablag’larivaFondlarihisobidano’zxodimlarigaijtimoiyqo’llab-quvvatlashmaqsadlaridamoliyaviyyordamto’layotganvaturliimtiyozlarberayotgankorxonalar;
jamoattashkilotlari;
kasabauyushmalari, nuroniylar, nogironlarjamiyatlarivaboshqalar.
2013 yilning 18 yanvaridaO’zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasiningmajlisi “2012 yildarespublikaniijtimoiy-iqtisodiyrivojlantirishyakunlariva 2013 yilgiiqtisodiydasturningasosiyustuvorvazifalarito’g’risida” qarorqabulqildi. Mazkurqarorningikkinchibandida 2013 yilgiiqtisodiydasturningoltitaengmuhimyo’nalishivaustuvorvazifasibelgilandi. Aholininghayotdarajasivasifatiniizchiloshirilishinita’minlashanashundayyo’nalishvavazifalardanbiriekanita’kidlandi.
O’zbekistonRespublikasiMoliyavazirligining 2002 yil 26 iyundagiFuqarolarnio’zini-o’ziboshqarishorganlaritomonidankamta’minlanganoilalargamoddiyyordamko’rsatishniamalgaoshirishuchunbyudjetvabyudjetdantashqarimablag’larniajratishvaulardanmaqsadlifoydalanishbo’yichanazoratolibborishtartibito’g’risidagiNizomikabulkilindi.MazkurNizomO’zbekistonRespublikasiPrezidentining 1994 yil 23 avgustdagiPF-938-sonliFarmoniO’zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining 1994 yil 29 avgustdagi 434-sonli "Kamta’minlanganoilalarniijtimoiyhimoyaqilishmasalalarito’g’risida"givaO’zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining 2002 yil 25 yanvardagi 33-sonli "Aholiningijtimoiyhimoyagamuhtojqatlamlarinianiqyo’naltirilgantarzdaqo’llab-quvvatlashning 2002-2003 yillardamo’ljallanganDasturiniamalgaoshirishchora-tadbirlarito’g’risida"giQarorlariniamalgaoshirishmaqsadidaishlabchiqilganvafuqarolarnio’zinio’ziboshqarishorganlaritomonidankamta’minlanganoilalargamoddiyyordamko’rsatishniamalgaoshirishuchunbyudjetvabyudjetdantashqarimablag’larniajratishvaulardanmaqsadlifoydalanishbo’yichanazoratolibborishtartibinibelgilaydi.
Mahalliybyudjet, turlibyudjetdantashqarimablag’larning (jamoa, xayriyafondlari, tashkilotlarmablag’lari, fuqarolarningixtiyoriyehsonlarivaboshqalar) mablag’larihisobidanharoydakamta’minlanganoilalargamoddiyyordamtarzidato’lanadiganmablag’larfuqarolarningo’zini-o’ziboshqarishorganlariningXalqbankibo’linmalaridaochilganmaxsushisobraqamlarigao’tkaziladi.
Moddiyyordamto’lanadigansummavaoluvchiningfamiliyasi, ismi, sharifi, pasportningtartibraqamivaturarjoyiko’rsatilganholdafuqarolarnio’zini-o’ziboshqarishorganlaritomonidanuchnusxadato’ldirilganvedomost (ro’yxat) asosidato’lanadi.
Fuqarolarningo’zini-o’ziboshqarishorganirahbaritomonidanimzolanganvamuhrlangan, shuningdekfuqarolarnio’zini-o’ziboshqarishorganigabiriktirilganmehnat, bandlikvaaholiniijtimoiyhimoyaqilishbo’yichatuman (shahar) bo’limixodiminingimzosibilantasdiqlanganvedomost (ro’yxat) nafaqato’langanoyning 1 sanasidanboshlabtegishlitumanning (shaharning) moliyabo’limigataqdimqilinadi. Taqdimqilinganvedomostlar (ro’yxatlar) tuman (shahar) hokimiyatimoliyabo’liminingjavobgarxodimitomonidanharbirvaraqqaimzovatasdiqlovchishtampi (muhr) qo’yishorqalitekshiribchiqiladi.
Tumanlar (shaharlar) hokimiyatlariningmoliyabo’limlarito’lovto’lanadiganoyning 1 sanasidanboshlablekin 15 sanasidankechikmaganholdaXalqbankibo’limlaritomonidan "Kamta’minlanganoilalargamoddiyyordam" nomlifuqarolarningo’zini-o’ziboshqarishorganlariniharbiritomonidanochilganmaxsusschyotgaalohidato’lovtopshiriqnomalarigaasosanbyudjetdako’zdatutilgansummalardoirasidamoddiyyordamto’lashuchuntegishlimablag’larnio’tkazadilar. Bundavedomost (ro’yxat) bo’yichaqismanmoliyalashtaqiqlanadi. Vedomostning (ro’yxatning) birnusxasituman (shahar) hokimiyatiningmoliyabo’limidaqoladi. Fuqarolarningo’zini-o’ziboshqarishorganlarschyotigamablag’laro’tkazilgandanso’ng, tasdiqlanganvedomostlarning (ro’yxatlarning) ikkinchivauchinchinusxalarimoliyaorganitomonidantegishlifuqarolarningo’zini-o’ziboshqarishorganigaberiladi. Fuqarolarningo’zini-o’ziboshqarishorganlario’zlariningmaxsushisobraqamlarigamablag’larkelibtushganidanso’ngvedomostning (ro’yxatning) ikkinchivauchinchinusxalariningto’lovtopshiriqnomasiBilanbirga, moddiyyordamnito’lashuchunXalqbankiningxizmatko’rsatuvchibo’linmalariga (filiallariga) beradilar. Oyningoxirgiishkunidavedomostlar (ro’yxatlar) yopiladi, tayinlangan, lekino’zvaqtidaolinmaganmoddiyyordam, moddiyyordamoluvchiningnomigaochilganmaxsusdepozitschyotgao’tkaziladivautalabqilinganzahotiyoqto’lanadi. Yopilganvedomostning (ro’yxatning) uchinchinusxasifuqarolarningo’zini-o’ziboshqarishorganigaberiladi. To’lovmoddiyyordamnioluvchiyashaydiganjoydagiXalqbankimuassasalaritomonidanamalgaoshiriladi. Kamdaromadlioilalargaharoydato’lanadiganmoddiyyordambo’yichaxarajatlarnimoliyalashbyudjettasnifining 250 bo’limi, 6 paragrafi, 03 xarajatlarturi, 4 ob’ekti , 40 kichikob’ektidavamoliyaorganlariningbuxgalteriyahisobida "Byudjetxarajatlari" nomli 020 subschyotiningdebetidakreditidaaksettiriladi.
Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari tomonidan har oyda moddiy yordamni belgilash va to’lash to’g’risida hisobot tuziladi (mazkur Nizomning 1-Ilovasi) va hisobot oyidan keyin keluvchi oyning 10 sanasigacha tumanlar (shaharlar) hokimiyatlarining moliya bo’limlariga, mehnat, bandlik va aholini ijtimoiy himoya qilish bo’yicha tuman bo’limlariga taqdim qilinadi. Tumanlar (shaharlar) hokimiyatlarining moliya bo’limlari, mehnat, bandlik va aholini ijtimoiy muhofaza qilish bo’yicha bo’limlar hisobot oyidan keyin keluvchi oyning 15 sanasigacha hisobotlarni mos ravishda Qoraqalpog’iston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligiga va viloyatlar va Toshkent shahrining mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish bo’yicha bosh boshqarmalarga taqdim qiladilar. Ular o’z navbatida hisobotlarni oyning 20 sanasigacha mos ravishda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga va O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligiga taqdim etadilar.
Fuqarolarningo’zini-o’ziboshqarishorganlarigao’tkazilganbyudjetmablag’lari, shuningdekbyudjetdantashqarimablag’larkamta’minlanganoilalargamoddiyyordamko’rsatishuchunyo’naltiriladi.
Yildavomidanafaqaoluvchitomonidano’zvaqtidaolinmaganmablag’lar (o’limi, turarjoyiningo’zgarishivamoddiyyordamolishzaruratiyo’qligi) fuqarolarningo’zini-o’ziboshqarishorganlariningschyotlarigaqaytariladi.
Fuqarolarningo’zini-o’ziboshqarishorganlaritomonidankamta’minlanganoilalargaharoydato’lanadiganmoddiyyordambo’yichayilmobaynidaishlatilmaganmablag’lariqaytarilmaydivafuqarolarningyig’ini (kengashi, majlisi) yokiKomissiyaqarorigabinoanaholiyashaydiganpunktlarniobodonlashtirish, gazlashtirishvasuvbilanta’minlashgayo’naltirilishimumkin.
Fuqarolarningo’zini-o’ziboshqarishorganlariningmaxsusschyotlarigaajratiladiganbyudjetmablag’larinito’liqvao’zvaqtidao’tkazish, ulardanmaqsadlifoydalanish, shuningdekkamdaromadlioilalargaharoydaajratiladiganmoddiyyordamningto’g’riligiyuzasidannazoratO’zbekistonRespublikasiMoliyavazirliginingNazorat-taftishboshboshqarmasivauningjoylardagimahalliyorganlaritomonidanamalgaoshiriladi.
Kamta’minlanganoilalaruchunnafaqalarengkamishhaqining 1,5 barobaridan 3,0 barobarigachaberilishimumkin.