O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti

8-mavzu: Boquvchisiniyo’qotganlikpensiyalarinihisoblashvato’lashtartibi
Reja:
Boquvchisini yo’qotganligi uchun tayinlanadigan pensiyalarni olish huquqi beriladigan oila a’zolari.
Qaramog’da deb g’isoblanuvchi oila a’zolari.
Boquvchining pensiya olish huquqini beruvchi ish staji.
Ish staji to’liq bo’lmagan holda pensiyalarni tayinlash.
Yangi nigohdan o’tilganda pensiyalarni saqlab qolish.
Boquvchining oila a’zolariga pensiyadan ulush ajratib berish tartibi.

Davlat tomonidan aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini aniq
yo‘naltirilgantarzdaqo‘llab-quvvatlashniyanadakuchaytirish,ularningmoddiy farovonlik darajasini oshirish, keksa avlod manfaatlarinint himoya qilinishini ta’minlash,o‘sibkelayotganyoshavlodningjismoniy,aqliyvamanaviyjihatdan barkamolinsonlarbo‘libvoyagayetishiuchunshart-sharoityaratishdavlatimiz olibborayotgankuchliijtimoiyhimoya siyosati negzinitashkiletadi.
Aholiniijtimoiyhimoyaqilishbo‘yichachora-tadbirlarniamalgaoshirishda aniq yo‘naltirilgan va tabaqalashgan yondashuvni yanada kuchaytirish, kam ta’minlanganoilalarnizarurmoddiyyordamko‘rsatishorqaliqo‘llab-quvvatlashni ta’minlashijtimoiyadolatvaqonuniyliktamoyillarigarioyaetilganiholdaamalga oshirilishigaerishish–davlatimizvajamiyatimizoldidagimuhimvazifalardan sanaladi.
Turlisabablarbilanota-onasiparvarishivamoddiyta’minotidan mahrum bo‘lib qolgan yetimbolalar, yolg‘iz nogironlar va qariyalar, moddiy madadga ehtiyojmandbo‘lganboshqatoifadagifuqarolargadavlat g‘amxo‘rligiko‘rsatish va ularmoddiyta’minotigako‘maklashish–davlatijtimoiysiyosatiningmuhim jihatlaridan bo‘lib, bozor munosabatlari qaror topishi sharoitida aholini kuchli ijtimoiyhimoyalashtamoyiliga mos keladi.
Fuqarolarga tayinlanadigan boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi davlat ijtimoiyqo‘llab-quvvatlashininganashundaymuhimshakllaridansanaladihamda aniqvamanzilliijtimoiyhimoyalashgaoidijtimoiysiyostimizvaqonunchiligimiz realmazmunga ega ekanliginiyaqqolnamoyishetadi.
Boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi marhum boquvchi shaxsning oldingi mehnat faoliyati va uning uchun byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga
ijtimoiysug‘urtabadallarito‘labborilganligibilanbog‘liqravishdatayinlanadigan mehnatpensiyalariningbirturi sanaladivauningtayinlanishshartlariamaldagi qonunhujjatlaribilananiqbelgilabqo‘yilgan.
O’zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida»gi qonuni 19-moddasiga muvofiq, vafot etgan boquvchining qaramog‘idabo‘lganmehnatgaqobiliyatsizoilaa’zolariboquvchisiniyo‘qotganlik pensiyasiolishhuquqigaegabo‘ladi.Bundafarzandlargavaushbumoddaning"v" bandida ko‘rsatib o‘tilgan shaxslarga pensiya ular boquvchining qaramog‘ida turgan-turmaganidan qat’inazartayinlanadi.
Marhumning qaramog‘ida turmaganota-onasi va eri(xotini) ham, keyinchalik kunkechirishuchunzarur mablag‘manbaidanmahrumbo‘libqolsalar,pensiya olishhuquqiga ega bo‘ladilar.
Quyidagilar oilaning mehnatgaqobiliyatsiz a’zolarihisoblanadilar:
a)bolalar,aka-ukalar,opa-singillarvanabiralar16yoshgato‘lmaganbo‘lsa yoki16yoshdankatta bo‘lsa ham16yoshgato‘lmasdannogironbo‘libqolgan bo‘lsalar.Bundaaka-ukalar,opa-singillarva nabiralarningmehnatgaqobiliyatli ota-onasibo‘lmasa;
b)ota,ona,o‘gayota,o‘gayona,xotin,er,basharti,ular7-moddadanazarda tutilgan pensiyayoshigato‘lganyokinogironbo‘lsalar;
v)yoshidanvamehnatqobiliyatidanqat’inazar,otavaonadanbiriyoki er(xotin) yoxud buva, buvi, aka-uka yoki opa-singil, agar u vafot etgan boquvchiningbolalari,aka-ukalari,opa-singillariyokinabiralarini,ishlovchilarga bolagaqarashuchunish haqisaqlanmagan ta’tildabo‘lishhuquqiniberadigan yoshgato‘lgungaqadar boqishbilanmashg‘ulbo‘lsa vaishlamasa;
g)buvavabuvi-agarqonungamuvofiqularniboqishishartbo‘lgankishilar bo‘lmasa.
O’quvchilar18yoshgato‘lgungaqadarboquvchisiniyo‘qotganlikpensiyasi
_{olishhuquqiga egadirlar.}
Boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi olish huquqiga ega bo‘lgan voyaga yetmagan farzandlar, ular farzandlikka olinganlarida ham bu huquqni saqlab qoladilar.
O’gayo‘g‘ilvao‘gayqiz,agarularota-onalaridanalimentolmaganbo‘lsalar, haqiqiyfarzandlar singari pensiya olishhuquqiga egadirlar.
O’gayotavao‘gayona,agarvafotetgano‘gayo‘g‘ilni(qizni)18yoshga to‘lgungaqadarkamida5yil tarbiyalaganyokiboqqanbo‘lsalar,haqiqiyotava ona singaripensiya olishhuquqiga egabo‘ladilar.
Qonunning vafot etganlar oilalariga taalluqli hamma qoidalari bedarak yo‘qolganlarning oilalariga ham, agar boquvchining bedarak yo‘qolganligi belgilangan tartibdatasdiqlanganbo‘lsa,tegishliravishda joriyqilinadi”.
Oilaa’zolari,agarularmarhumningto‘liqta’minotidabo‘lganyokiundan yordamolibturganbo‘lsalar, buyordamular uchundoimiyva asosiykunkechirish mablag‘iningmanbaihisoblanganbo‘lsa,marhumning qaramog‘idaturgandeb hisoblanadilar.
Marhumningbironturdagipensiyaolayotganoilaa’zolari,agarmarhumning yordami ular uchun doimiy va asosiy kun kechirish mablag‘ining manbai hisoblangan bo‘lsa - boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasiga o‘tish huquqiga egadirlar.
Ammo marhum boquvchining farzandlariga hamda yoshidan va mehnat qobiliyatidanqat’inazar,otavaonadanbiriyokier(xotin)yoxudbuva,buvi,aka- ukayokiopa-singil,agaruvafotetganboquvchining bolalari,ukalari,singillari yokinabiralariniularuchyoshgayetgunlarigaqadarboqish(parvarishlash)bilan mashg‘ul bo‘lsalar, marhum bilan birga yashagan-yashamaganliklaridan qat’i nazar,boquvchisiniyo‘qotganlikpensiyasitayinlanishinazarda tutilgan.
Umumiy kasallik (turmushdagi jarohatlanish) tufayli vafot etgan marhumlarningoilaa’zolarigaesamarhumboquvchishaxsvafotetganpaytdagi yoshigamoskeluvchimuayyanhajmdagimehnatstajigaegabo‘lganbo‘lsato‘liq miqdorda,belgilanganidankamishstajigaegabo‘lsa–to‘liqbo‘lmaganmiqdorda
_{boquvchisiniyo‘qotganlik pensiyasitayinlanadi.}
Er (xotin) vafot etganligi sababli uning xotini (eri)ga tayinlangan boquvchisiniyo‘qotganlikpensiyasipensiyaoluvchixotin(er)turmushqurgani (yanginikohga kirgani)taqdirda hamsaqlanibqolishiko‘zda tutilgan.
Boquvchisini yo‘qotganlik pensiyalarini tayinlashda ushbu pensiya turini olishgahaqlibo‘lganshaxslar doirasiningto‘g‘ribelgilanishimuhimahamiyatga ega,chunkiuningnoto‘g‘ribelgilanishi fuqarolarning asossizravishdapensiya olishlariga yoki bo‘lmasa pensiya olishga haqli bo‘lgan shaxslarning konstitutsiyaviy huquqlarining g‘ayriqonuniy tarzda cheklab qo‘yilishiga sabab bo‘lishimumkin.
Boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi olish huquqiga ega bo‘lgan shaxslar doirasigakirishuchunquyidagitalablarqo‘yiladi:
a)Mehnatga yaroqsizlik yoki mehnatga yaroqli bo‘lsa-da, marhumning 3 yoshga yetmaganfarzandlariparvarishibilanbandbo‘lishlik;
b) Marxumboquvchibilan qarindoshlikaloqasida bo‘lishlik;


v) Marhumboquvchiqaramog‘idabo‘lganlik;


g)Marhumboquvchibilanbiroilaa’zosibo‘lib yashaganlik.


MarhumboquvchibilanqarindoshlikaloqalariO’zbekistonRespublikasiOila kodeksiqoidalaribilan belgilanadi³⁰.
Jumladan, O’zR Oila kodeksining 57-moddasiga muvofiq, bir umumiy uchinchishaxsdan(ajdoddan)kelibchiqqanshaxslarqarindoshlarhisoblanadi.Ikki shaxso‘rtasidagito‘g‘rishajarabo‘yichaqarindoshlikning yaqinligiqarindoshlik darajasi, ya’nitug‘ilishsoni bilanbelgilanadi.
Bolalar ota-onasiganisbatan to‘g‘ri shajaradagi birinchi,nevara bobosiga, buvisiganisbatanikkinchi,evarakattabobosiga,kattabuvisiganisbatanuchinchi darajadagiqarindoshhisoblanadiva hokazo.
Aka-uka,opa-singil,ularningbolalari,ota-onaningaka-ukasivaopa-singili


_{hamdaularning bolalari,bobovabuvilarning aka-ukahamda opa-singillariva}ularning bolalari va shunga o‘xshashlar yon shajara bo‘yicha qarindoshlar hisoblanadiva hokazo.
To‘g‘rishajarabo‘yichaqarindoshlaryonshajarabo‘yichaqarindoshlarga nisbatanyaqinroqdir.
Ikki shaxs o‘rtasida qarindoshlikning uzoq-yaqinligini aniqlashda, darajalarningsoniyokishushaxslardanbiriningo‘zinihisobgaqo‘shmayturib, undankelibchiqqanavlodlar soni hisobgaolinadi.Hisobajdodlartomonto‘g‘ri shajarabo‘yichaularuchun umumiybo‘lgan shaxsga(ajdodga) qarab va undanesa avlodlar tomon ulardanboshqasigaqarabolibboriladi.
Tug‘ishganaka-ukavaopa-singilqarindoshlikningikkinchiqarindoshlikning uchinchi, tog‘avachcha, amakivachcha, ammavachcha va holavachchalar esa to‘rtinchidarajasida turadilar.
O’zR Oila kodeksining 58-moddasiga ko‘ra, aka-uka va opa-singillar yot aralashmagan va yot aralashgan qarindosh bo‘lishi mumkin. Aka-uka va opa- singillarbirota-onadankelibchiqqanbo‘lsa,yotaralashmagan,otabironaboshqa yokiaksinchaonabirotaboshqabo‘lsa,yotaralashganqarindoshhisoblanadi.Er- xotinningilgariginikohlaridanbo‘lganbolalari o‘zaro qarindoshhisoblanmaydi.
Er(xotin)vauningyaqinqarindoshlaribilanxotin(er)qarindoshlariningbir- biriganisbatanmunosabatlari(qayinbo‘yinchilikvaquda-andachilik)o‘zarohuquq va majburiyatlarnikeltiribchiqarmaydi.
Bolaning nasl-nasabini belgilash asoslari O’zR Oila kodeksining 60- moddasida belgilab qo‘yilgan va bolaning shu onadan tug‘ilganligi (onalik) fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish organi tomonidan tibbiy muassasaninghujjatlarigako‘ra,bolatibbiymuassasadatug‘ilmaganhollardaesa, boshqadalillarga asosanbelgilanadi.
Ayolningnikohtuzilgandankeyinyokieriningo‘limi,nikohdanajratilganligi yoxudnikohhaqiqiyemas debtopilganligitufaylinikohtugaganidanso‘nguch yuz kunichidatug‘ilganbolasinikohda tug‘ilganbolahisoblanadi.
Agarnikohtugaganidankeyinuchyuzkunichidabolatug‘ilsavabudavrda ayol yangi nikohga kirgan bo‘lsa, bola yangi nikohda tug‘ilgan hisoblanadi.
Bunday hollarda sobiq er yoki uning ota-onasi bolaning nasl-nasabi xususida imzolashishhuquqigaega ekanliklaribelgilangan.
Ota-onarasmiyqaydetilmagannikohmunosabatlarida(fuqaroliknikohida) bo‘lganlariholdatug‘ilgan farzandlarningnasl-nasabi(onasiham,otasiham,er- xotinningixtiyoriytarzdabirgalikdaberganarizasigako‘ra,bundayarizamavjud bo‘lmaganvaotalikniixtiyoriytanolishdanbo‘yintovlanayotganhollardaotalik belgilangan tartibdasudyo‘libilananiqlanishimumkin.
O’zR «Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida»gi qonunning 20- moddasida bayon etib berilgan. Ushbu moddaga ko‘ra, qonunda nazarda tutib qo‘yilganoilaa’zolariagarularmarhumningto‘liq boquvidabo‘lganyokiundan yordamolibturganbo‘lsalar,buyordamularuchundoimiyvaasosiykunkechirish mablag‘ining manbai hisoblangan bo‘lsa, marhumning qaramog‘ida turgan deb hisoblanadilar.
Marhumningbironturdagipensiyaolayotganoilaa’zolari,agarmarhumning yordami ular uchun doimiy va asosiy kun kechirish mablag‘ining manbai hisoblangan bo‘lsa, boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasiga o‘tish huquqiga egadirlar.
Boquvchisiniyo‘qotganlik pensiyasitayinlanishiniso‘rabmurojaatqilayotgan vahechqandaydaromadga egabo‘lmaganoilaa’zolarini(yoshbolalar,pensiya olmaydigannogironlarvaboshqalar)marhumboquvchishaxsqaramog‘idabo‘lib kelganligi faktini aniqlash hollari qiyinchilik tug‘dirmaydi va osonlikcha hal etilishimumkin.
_Biroqmarhumboquvchihayotlikpaytidabiroilabo‘libyashagan,umumiy daromadgaegabo‘lganbo‘lsa-da,ammomustaqilishhaqi(pensiya,nafaqa)yoki boshqa daromadga ega bo‘lgan shaxslarning marhum qaramog‘ida bo‘lib_{kelganliginianiqlashmuayyanmurakkabliklar tug‘diradi.}
Bundamarhumningishhaqi,stipendiyayokipensiyaoluvchioilaa’zolari uning qaramog‘ida turgan-turmaganligi masalasini hal qilishda ko‘rsatiladigan moddiyyordamdoimiyxaraktergavaboshqa daromadlargaqaraganda qanday hajmda ekanliginianiqlashlozimbo‘ladi.
Oila a’zosining ish haqi, stipendiya yoki pensiya olishi uni oilaning qaramog‘ida deb tan olishga monelik qilmasligi kerak, buning uchun sanab o‘tilganoilaa’zolarining daromadiemasvafotetganshaxsningyordamiyashash uchunasosiyva doimiymablag‘ manbaibo‘lishikerak.
Bolalarota-onalariningishhaqlarimiqdoriqanchabo‘lishidanqat’inazarhar ikkalasiningqaramog‘idadebhisoblanadilar.Uyxo‘jaliklaribilanshug‘ullanuvchi ishlamaydigan onalarning bolalari uningqaramog‘ida deb tan olinadi. Ota o‘lgandankeyintug‘ilganyokitug‘ishpaytida onasio‘lganbolaqaramoqdadeb hisoblanadi.
Marhum boquvchining qaramog‘ida bo‘lganlik masalasida nizokelib chiqqanitaqdirdaushbumasalaqonunhujjatlaridabelgilangantartibdasudyo‘li bilanko‘rib,haletiladi.
Vafotetganboquvchiningqaramog’idabo’lganmehnatgaqobiliyatsizoilaa’zolariboquvchisiniyo’qotganlikpensiyasiolishhuquqigaegabo’ladi. Bundafarzandlargavaushbumoddaning«v» bandidako’rsatibo’tilganshaxslargapensiyaularboquvchiningqaramog’idaturgan-turmaganidanqat’inazartayinlanadi.Marhumningqaramog’idaturmaganota-onasivaeri (xotini) ham, keyinchalikkunkechirishuchunzarurmablag’manbaidanmahrumbo’libqolsalar, pensiyaolishhuquqigaegabo’ladilar.
Quyidagilaroilaningmehnatgaqobiliyatsiza’zolarihisoblanadilar:
a) bolalar, aka-ukalar, opa-singillarvanabiralar 16 yoshgato’lmaganbo’lsayoki 16 yoshdankattabo’lsaham 16 yoshgato’lmasdannogironbo’libqolganbo’lsalar. Bunda aka-ukalar, opa-singillar va nabiralarning mehnatga qobiliyatli ota-onasi bo’lmasa;
b) ota, ona, o’gay ota, o’gay ona, xotin, er, basharti, ular pensiya yoshiga to’lgan yoki nogiron bo’lsalar;
v) yoshidan va mehnat qobiliyatidan qat’i nazar, ota va onadan biri yoki er (xotin) yoxud buva, buvi, aka-uka yoki opa-singil, agar u vafot etgan boquvchining bolalari, aka-ukalari, opa-singillari yoki nabiralarini, ishlovchilarga bolaga qarash uchun ish haqi saqlanmagan ta’tilda bo’lish huquqini beradigan yoshga to’lgunga qadar boqish bilan mashg’ul bo’lsa va ishlamasa;
g) buva va buvi — agar qonunga muvofiq ularni boqishi shart bo’lgan kishilar bo’lmasa.
O’quvchilar 18 yoshga to’lgunga qadar boquvchisini yo’qotganlik pensiyasi olish huquqiga egadirlar. Boquvchisini yo’qotganlik pensiyasi olish huquqiga ega bo’lgan voyaga etmagan farzandlar, ular farzandlikka olinganlarida ham bu huquqni saqlab qoladilar.
O’gay o’g’il va o’gay qiz, agar ular ota-onalaridan aliment olmagan bo’lsalar, haqiqiy farzandlar singari pensiya olish huquqiga egadirlar. O’gay ota va o’gay ona, agar vafot etgan o’gay o’g’ilni (qizni) 18 yoshga to’lgunga qadar kamida 5 yil tarbiyalagan yoki boqqan bo’lsalar, haqiqiy ota va ona singari pensiya olish huquqiga ega bo’ladilar.
Oila a’zolari, agar ular marhumning to’liq boquvida bo’lgan yoki undan yordam olib turgan bo’lsalar, bu yordam ular uchun doimiy va asosiy kun kechirish mablag’ining manbai hisoblangan bo’lsa, marhumning qaramog’ida turgan deb hisoblanadilar. Marhumning biron turdagi pensiya olayotgan oila a’zolari, agar marhumning yordami ular uchun doimiy va asosiy kun kechirish mablag’ining manbai hisoblangan bo’lsa — boquvchisini yo’qotganlik pensiyasiga o’tish huquqiga egadirlar.
Mehnatda mayiblanganlik yoki kasb kasalligiga chalinganlik oqibatida vafot etgan boquvchining oilasiga, shuningdek marhum pensionerning oilasiga pensiya boquvchining ish stajidan qat’i nazar tayinlanadi. Basharti, boquvchi vafot etgan kunga qadar unga nogironlik pensiyasi tayinlanishi uchun zarur ish stajiga ega bo’lgan bo’lsa, umumiy kasallik yoki ish bilan bog’liq bo’lmagan mayiblanish oqibatida vafot etgan boquvchisini yo’qotganlik pensiyasi tayinlanadi. Boshqa mamlakatlardan ko’chib kelgan O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining oilalariga, basharti, boquvchi O’zbekiston Respublikasida ishlamagan bo’lsa, pensiyalar quyidagi hollarda tayinlanadi:
a) boshqa mamlakatlarda boquvchisini yo’qotganlik pensiyasini olgan oilalarga — boquvchisining ish stajidan qat’i nazar;
b) pensiya olmagan oilalarga — basharti, boquvchi ishlash to’xtatilgan kunga qadar tegishli stajga ega bo’lgan bo’lsa, mehnatda mayiblanganlik yoki kasb kasalligiga chalinganlik oqibatida vafot etgan taqdirda esa — boquvchining ish stajidan qat’i nazar.
Umumiy kasallik oqibatida vafot etgan hamda nogironlik pensiyasini tayinlash uchun etarlicha ish stajiga ega bo’lmagan boquvchisini yo’qotgan oila a’zolariga pensiya boquvchining bor stajiga mutanosib ravishdagi miqdorda tayinlanadi.
Er (xotin)ning vafot etganligi sababli tayinlangan pensiya pensioner yangi nikohdan o’tganida ham saqlanib qoladi. Oilaning pensiya olish huquqiga ega bo’lgan barcha a’zolariga bitta umumiy pensiya tayinlanadi. Oila a’zosining talabi bilan uning pensiyadagi ulushi ajratilib, alohida to’lanadi. Pensiyadan ulush ajratib berish pensiyani bo’lish to’g’risida ariza tushgan oydan keyingi oyning birinchi kunidan boshlab amalga oshiriladi.