O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti mahkamoy tursunova

1.2-mavzu: O„zbek adabiyotini o„qitish metodikasi 
fanining umumnazariy masalalari 
 
Reja: 
1. 
Adabiyot o‘qitish metodikasi fani oldiga qo‘yilgan 
talablar va amaliyotda foydalanadigan darslik va o‘quv 
qo‘llanmalar xususida. 
2. 
O‘zbek adabiyoti tarixini o‘rganish borasida nazarda 
tutilgan maqsad va vazifalar. 
3. 
O‘zbek adabiyoti tarixini o‘rganishda ma’naviy 
tafakkurni rivojlantirishning samaradroligini oshirish tamoyillari. 
4. 
Adabiyot o‘qitish metodikasi fanining metodologik 
asoslari. 
Mustaqilligimiz sharofati bilan tariximizni asl manbalar asosida 
xolisona o„rganishdek ulug„ ma‟naviy ne‟matga erishdik. Asl 
manbalar mohiyatini chuqurroq anglash uchun ularni qaytadan 
o„qiganda, o„lkamiz tarixining yangi qirralari, o„tmishning hali 
o„rganilmagan jihatlari tobora ravshanroq namoyon bo„lmoqda. 
Ma‟rifatparvar olim va jamoat arbobi Abdurauf Fitrat o„zining 
“Rahbari najot” asarida: “Bir vaqtlar bu mamlakatimiz madaniyat 
quyoshining chiqish joyi, ma‟rifat dunyosining manbai sifatida 
tanilgan edi”, - deb yozgan edi.
2
Darhaqiqat, bizning mamlakatimiz 
minglab mashhur olimlarni chor atrofga yetkazib berib, dunyoga 
tanitgan edi. Shuningdek, o„nlab, hatto yuzlab kitob tasnif qilgan 
olimlarni yetkazib bergan maktab va madrasalarni Abdurauf Fitrat 
“bashariyat taraqqiyotining onasi” deb ataydi. Sharqda yashab ijod 
etgan yirik mutafakkirlar, shoirlar va yozuvchilar, donishmand 
olimlarning ta‟lim olishlari va faoliyat olib borishlari uchun asosiy 
ilm va ma‟rifat markazlari bo„lib kelgan. Ushbu darslik muallifi 
ayrim ta‟lim tizimi tarixi unda o„rganilgan aqliy va naqliy ilmlar 
2
Қаранг: Тарих шоҳидлиги ва сабоқлари. – Т.: Шарқ, 2000, 31-бет. 

---

6 
majmuasi, tarixi xususida qisqacha ma‟lumot berishni maqsad 
qiladi. Bu ma‟lumotlar keng o„quvchilar ommasiga mo„ljallangan 
bo„lib, tarixiy lavhalar shaklida bayon etilgan. Darslikka kiritilgan 
ayrim ma‟lumotlar ta‟lim tizimi, xususan, madrasalarda o„rganilgan 
ilmlarning sharqona usullari tarixi kam o„rganilgan bo„lib, muallif 
ularga alohida e‟tibor qaratadi hamda ularni daliliy misollar bilan 
boyitadi.
Shu o„rinda Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyevning “Harakatlar 
strategiyasi” 
to„g„risidagi 
farmonida 
bevosita 
xalqimizni, 
qadriyatlarimizni, ma‟naviy merosimizni yoshlar ong-u qalbiga 
singdirishni ta‟lim-tarbiya sohasidagi ustuvor yo„nalish sifatida 
alohida e‟tirof etilishi katta ahamiyatga egadir. Farmondagi 
quyidagi satrlarda Prezidentimiz “Hozirgi paytda jamiyat va 
sivilizatsiyalar, avvalo, ijtimoiy qadriyatlar va ta‟lim tizimlar bilan 
raqobatlashmoqda. Shu nuqtayi nazardan, buyuk ajdodlarimiz 
bo„lgan islom olamining mutafakkirlari asarlarini ularni butunjahon 
sivilizatsiyasi rivojiga qo„shgan bebaho hissasini chuqur o„rganish, 
teran anglash va keng ommalashtirish alohida ahamiyatga egadir. –
Shunga ko„ra mamlakatimizda ...ajdodlarimizning boy madaniy 
merosini chuqur o„rganish asosida yoshlarning ongu tafakkurini 
shakllantirish 
muhim 
strategik 
ahamiyat 
kasb 
etadi. 
Bu 
vazifalarning belgilanishi o„quvchilarning mustaqil mutolaa 
madaniyatini shakllantirish bilan bevosita bog„liqdir”
3
. 
Tarixan avlodlarimiz buyuk ajdodlarimiz merosiga tayangan 
holda 
har 
bir 
zamon 
va 
makonda 
yoshlar 
tafakkurini 
shakllantirganlar. Shunday ekan, ushbu darslik O„zbekiston 
Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi “O„zbekiston 
Respublikasi Xalq ta‟limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish 
konsepsiyasini tasdiqlash to„g„risida”gi PF 5712-son farmonida 
3
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада 
ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги фармони. Халқ сўзи, 2017 
йил. 8 февралъ № 28 (6722)

---

7 
ta‟kidlangan “... o„qitish metodikasini takomillashtirish, ta‟lim-
tarbiya jarayoniga individuallashtirish tamoyillarini bosqichma-
bosqich tadbiq etish” ko„rsatmasini ta‟lim amaliyotiga tadbiq 
etishda, shuningdek, “yoshlar ma‟naviyatini yuksaltirish, ular 
o„rtasida kitobxonlikni keng targ„ib qilish bo„yicha tizimli ishlarni 
tashkil etishga yo„naltirilgan” tashabbusni hayotga joriy qilishda 
hamda mazkur masalaga oid boshqa me‟yoriy hujjatlarda 
belgilangan vazifalarni amalga oshirishda muayyan darajada xizmat 
qiladi. 
Me‟yoriy hujjatlarda e‟tirof etilgan “yoshlar ma‟naviyatini 
yuksaltirish” borasida so„z borar ekan, umumta‟lim maktablarining 
o„quv dasturiga kiritilgan barcha fanlar qatori adabiyot fanining 
o„rni va ahamiyati muhim o„rin tutadi. 
Adabiyot 
fani 
asosan 
o„quvchilar 
dunyoqarashini 
shakllantirishda, ularning estetik zavqini, tafakkurini tarbiyalashda 
katta ta‟limiy ahamiyatga egadir. 
Adabiyot ijtimoiy ong shakllaridan biri sifatida ma‟lum bir 
xalqning ijtimoiy hayoti, tarixi, urf-odatlari, tafakkur tushunchalari, 
ma‟naviyati va ma‟rifati bilan uzviy bog„liqdir. Shunday ekan, juda 
ko„p ta‟limiy masalalarni o„zida qamrab olgan adabiyot fani haqida 
yosh avlodga ma‟lumot berish uchun o„qitishning muqobil 
shakllarini tanlash va amaliyotda qo„llash bilan bog„liq pedagogik 
jarayonni tanlash muhim masalalardan biridir. 
Uzoq yillar davomida adabiyot o„qitish usullari pedagogika 
fanining uzviy qismi hisoblanib, adabiyotning taraqqiyot bosqichlari 
haqida, yozuvchilarning tarjimayi holi haqida, turli janrdagi badiiy 
asarlarning tahlili haqida ma‟lumot berib kelmoqda. 
Adabiyot o„qitish usullarini amaliyotda qo„llashdan maqsad, 
adabiyot fanida o„rganiladigan mavzularga asoslanib, ta‟lim-tarbiya 
masalasini amalga oshirish – o„qitish usullarining asosiy mezonidir. 
Pedagogika fani bilan o„qitish usullarining o„rtasidagi farq 
shundaki, pedagogika keng miqyosdagi masalalarni, ya‟ni ta‟lim-

---

8 
tarbiyaning umumiy qonuniyatlarini qamrab olsa, adabiyot o„qitish 
usullari esa tor doiradagi, ya‟ni faqat adabiyot ilmidan saboq 
berishga oid masalalarni hal qiladi. 
Demak, adabiyot o„qitish metodikasi fani, adabiy ta‟lim bilan 
bog„liq masalalarni hal qilish barobarida yosh avlod tafakkurini 
shakllantirishga xizmat qiladi. Bu vazifani amalga oshirishda 
gumanitar 
fanlar 
orasida 
adabiyot 
fanining 
imkoniyatlari
beqiyosdir. Bu imkoniyatdan foydalanish bugun paydo bo„lgan 
jarayon bo„lmay, balki asrlar davomida ta‟lim tizimida qo„llanilib 
kelingan. 
Inson aql-zakovati ilmga tashnalik to„yg„usini sezgan 
chog„lardayoq adabiyot faniga bo„lgan qiziqish uning asriy 
davomiyligi buyuk allomalarimiz ilmiy tafakkurida o„z aksini 
topgan. Adabiyot o„qitish usullarini kashf qilish, murakkab 
matndagi asarlarning asl mohiyatini o„quvchilarga yetkazish 
bugungi kundagi muhim muammolardan biridir. Chunki, adabiyot 
o„zining badiiy nafisligi bilan, so„z orqali inson ruhiyatiga qoniqish 
hosil qiluvchi fan sifatida alohida o„rin tutadi. Bu sirli olamni 
qanday o„qitish, qanday usullarni qo„llash kabi masalalar bugungi 
adabiyot o„qitish metodikasi fani oldida turgan dolzarb 
masalalardan biridir. 
Yuqorida tilga olingan muammolarni hal qilish adabiyot 
o„qitish usullari fanining maqsad va vazifasi hisoblanadi. 
Shuningdek, adabiyot fanini o„qitish o„zining ko„p qirrali maqsad 
vazifasi bilan ajralib turadi. Adabiy ta‟lim haqidagi bilimlar asosi, 
dastavval, o„quvchilarni fikrlash va fikrni to„g„ri ifodalash 
malakalarini taraqqiy ettirish kabilar ham asosiy masalalardan 
biridir. 
Ma‟lumki, 
adabiyot 
mashg„ulotlarining 
yuksak 
samaradorligiga erishish uchun boy imkoniyatlar mavjudligini 
tajribali o„qituvchilar amalda ko„rsatib kelmoqdalar. Adabiy bilimga 
ega o„qituvchi, mashg„ulot jarayonida o„quvchilarga berilishi lozim 

---

9 
bo„lgan mavzularni oqilona, juda ustalik bilan yetkazishga 
intilmog„i lozim, chunki, o„qitish ilmgina bo„lib qolmay, balki 
san‟atkorlikni ham talab qiladi.
Umumta‟lim maktablarining o„quv dasturiga kiritilgan badiiy 
asarlar mazmun-mundarijasi g„oyaviy jihatdan falsafiy, siyosiy, 
pandnoma, mantiq bilan uzviy bog„liqdir. Eng muhimi, 
o„quvchilarga adabiyot haqida tushuncha berish eng murakkab va 
qiyin jarayondir. 
Adabiyot mashg„ulotlarida ko„zda tutiladigan asosiy maqsad 
va vazifalarga o„quvchilarda estetik tarbiyani amalga oshirish 
adabiyot fani haqidagi tushunchalarni shakllantirishga erishishdan 
iborat bo„lmog„i lozim.