O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti

1.1. Bolalarganisbatanzo’ravonlikvaehtiyotsizmunosabatlarningko’rinishlarivaturlari. Xuddishungako’razo’ravonlikningbirnechaturlarimavjud. Ulardanbirijismoniyzo’ravonlikbolaganisbatanqasddanishlatilgan, bolaningsog’ligi, hayotirivojlanishiyokiqadr – qimmatigizararyetkazuvchiyokizararyetkazishehtimoliyukoribo’lgankuchdir. Dunyoningturlixududlaridagibolalaro’zoilaa’zolaritomonidanamalgaoshirilgankaltaklash, tepkilash, silkitish, do’pposlash, tishlash, kuydirish, bo’g’ish, zaxarlashvadimiqtirishlarniboshdankechirmoqdalar. Ba’zijiddiyhollardabundayzo’ravonlikbolaningo’limiga, nogironbo’libqolishigayokijismoniyjarohatolishigasababbo’ladi. Boshqahollardajismoniyzo’ravonlikko’zgatashlanuvchiizqoldirmasligimumkin. Ammoharqandayholdahamjismoniyzo’ravonlikbolaningruhiysalomatligivarivojlanishigasalbiyta’sirko’rsatadi.
Bolalarganisbatanjismoniyzo’ravonlikniqo’llashota – onalartomonidano’zbolalarinitepish, urish,tishlashvakaltaklashhayollaritashvishgasolarlidarajadakengtarqalgan.
Bolahukuklaribo’yichaqo’mitatomonidanberilganta’rifgako’ra, jismoniyjazolash “qanchalikyengilbo’lmasin, ma’lumdarajadagiog’riqyokinoqulaylikyetkazishmaqsadidajismoniykuchishlatishorqaliamalgaoshirilganharqandayjazolash” dir (PauloSerxioPineyro).Uysharoitidajismoniyjazolashko’plabmmamlakatlardaqonunanyo’lqo’yibberilayotganligivajamiyattomonidanhayrihohliktopayotganligitufaylisaqlanibqolayotganbo’lib, ushbumuamoningtarqalishiko’plabsalbiyoqibatlarnikeltiribchikardi. Jismoniyjazolashningaksariyatqismibolaniurish(savalash,kaltaklashvashapatilash) orkaliamalgaoshiriladivabuodatdaqo’lyokibironbuyum.
Bolalarganisbatanzo’ravonlikbo’yichabutunjahonhisoboti bilan, masalan,hipchin, kaltak, kamar, poyabzal, yog’ochkabinarsalaryordamidabajariladi. Ammobolanibundayjazolashdaunibaqirtirish, tepish, siltash, uloqtiribyuborish, tirnalabyulish, chimdish, tishlash, sochiniyulishyokiquloqlarigaurish,bolalarninoqulayholatlardaturishgamajburlash, kuydirish, suyuqlikyokibug’dakuydirish, majburiyyedirish, shujumladan, yergaurish, tahqirlash, tuhmatgaqo’yish, qilmaganishigaqildingdebaybdorqilish, dag’dag’aqilish, qo’rqitishyokiustidankulishkabilarkiradi. Jazolashningbundayuslubibolalarniqo’rquvorqaliquyidagichaxulq-atvorgamajburqiladi: bubolalardao’zlarinitutishgahohishuyg’otmaydi,bolalarkaltakyeganlaridankeyinkattalarninghohishlarigabo’ysunsalarda,bolalarbevositakaltaklanishxavfimavjudvaqtdaginao’zlariniyaxshitutishgako’nikadilar(Jismoniyjazolarningharqandayko’rinishitahqirlovchibo’lishibarobaridabolalaroiladauchraydiganba’zinojismoniyjazolarborki,ularhamjismoniyjazolashturlaribilandeyarlibirxildatahqirlovchi,shavqatsizvazararyetkazuvchidir).
Zo’ravonlikningyanabirijinsiyzo’ravonlikdir. Ma’lumotlargaqaraganda 18 yoshgato’lmagantaxminan 150 mln. qizva 73 mln. o’g’ilbolalarmajburiyjinsiyaloqavajinsiyzo’ravonlikningqurbonigaaylanganekanlar (PauloSerxioPineyro). Bundayjinsiyzo’ravonliklarningaksariyatibolamansubbo’lganoilaningboshqaa’zolaritomonidanamalgaoshiriladi. Qizlarnijinsiyzo’rlashholatlarihamdao’g’ilbolalarnihamshundayzo’rlashholatlariqarindoshlarivao’gayota – onalaritomonidanamalgaoshirilganligianiqlangan. Ko’podamlar, bolalarmaktabdayokimahalladao’ynayotganlaridajinsiyzo’ravonlikqurbonibo’lishlarixatariyuqoriekanligihaqidaso’zyuritadilar, lekinularbolalaro’zuylaridavaoilalaridashundayzo’ravonlikqurbonibo’lyaptilar. Oiladashahvoniyxosbo’lganuyat, or – nomusvainkorqilishkabilarmavjudmuammohususidasukutsaqlashodatinikeltiribchiqaradivabundabolalarboshlaridankechirganjinsiyzo’ravonlikto’g’risidagapiraolmaydilar, kattalaresao’zuylaridabolalaryuztutayotganshahvoniyzo’rlanishxatarihususidasukutsaqlaydilarvakattalarulartaniydigankimsabironbolanijinsiyzo’rlayotganinibilsalarnimaqilishyokinimadeyishkerakliginibilmaydilar. Bolalarningaksariyatio’zuylaridaboshidankechirganshahvoniyzo’ravonlikto’g’risidahyechkimgaaytaolmaydilar. Bungasababularshundayqilsalar. Bolalarganisbatanzo’ravonlikbo’yichabutunjahonhisobotiulargavaularningoilalarigabirornimabo’lishidanqo’rqadilar, oilalarisharmandabo’lishidantashvishlanadilaryokiulargahyechkimishonmaydidebo’ylaydilar.Kattalarhambundayholatyuzasidanhyechnarsademaslikniafzalko’rishlarimumkin. Oilalardajinsiyzo’ravonlikniboshidankechirganliginima’lumqilgano’g’ilbolalarzaifva “erkakemas” debbaholanishlarimumkin. Bundayqizlaresaqoralanishvasharmandalikkauchrashvaoqibatdakaltaklanishvahattokio’ldirilishxavfigaduchorbo’lishimumkin. Jinsiyzo’ravonlikqurbonibo’lishdarajasiqizlarorasida, o’g’ilbolalarganisbatananchayuqori. Statistikma’lumotlargako’ra, qizlarganisbatanjismoniyzo’ravonlikniamalgaoshirishdabirinchinavbatdaoilaningerkaka’zolari (akalar,tog’alar,amakilar)tursa,ulardankeyino’gayotalar,otalarvaoilaningboshqaa’zolariturarekan. Oilaningdo’stibo’lganerkakkishilartomonidanhambundayholatlarqo’llanishitez-tezuchrashibildirilgan. Boshqabirma’lumotlargako’rabolaganisbatanjinsiyzo’ravonlikota-onalar,boshqatarbiyalovchilar,amma-xolalar,tog’avaamakilar,aka-ukavaopa-singillar,bobovabuvilar,ota-onaningjiyanlari(amakivachcha,xolavachchavahokazo) hamdaoilaningdo’stlaritomonidanamalgaoshirilishianiqlangan.
Ba’zanqizlarganisbatano’tkazilganjinsiyzo’ravonlikdaularningo’zlarinihamishtirokibordebhisoblanadivaharqandayjinsiyaloqa – hohzo’rlik, hohzo’ravonlikbilanyokiboshqatarzdabo’lsinularnizo’rlovchiemas, ularningo’zlariaybdorsanaladi.
Ba’zimamlakatlardaoilaningayola’zosio’zbokiraligidanmahrumbo’lgandebgumonqilinsa, jumladanzo’rlashqurbonibo’lganbo’lsahamoilasha’nigadog’tushirgandebsanaladivaoilaningboshqaa’zolaritomonidanuniqatlqilishlargachaolibborishmumkin. Bundantashqariodamninafsoniyatigategish,mensimaslik,turmushqurishtakliflariniradetishzo’ravonlikko’rinishidagimunosabatlargaolibkelishimumkin.
Jismoniyvajinsiyzo’ravonlikningbarchako’rinishlaridabolagama’lumdarajadaruhiyzararyetkaziladi. Lekinbundantashqariruhiyzo’ravonlik, xafaqilish, laqabqo’yish, e’tiborsizlikqilish, yakkalatibqo’yish, radetish, do’qpo’pisabilanqo’rqitish, befarqbo’lishvayergaurishkabiko’rinishlargahamegabo’lib, bubolaningpsixologikrivojlanishivasalomatligigazararyetkazishimumkin. Ruhiyvajismoniyzo’ravonliko’rtasidamustahkambog’liqlikmavjud. Zo’rlikhukmsuradiganoilaviymuhitdadoimiyravishdazo’ravonlikro’yberishinikutishnatijasidagidoimiyqo’rquvvatashvish; uro’yberayotgandaesaog’riq; xo’rlanishvaqo’rquv; nisbatankattaroqyoshdagiguruhlardaesa, ota-onatomonidaninkorqilinganliktufayliyolg’izlik, ishonchsizlikvaba’zano’z-o’zidannafratlanishkabilarmavjudbo’ladi.
Ruhiyzo’ravonlikboshqarilmaganasabiylashishningmahsulibo’lishiyokibo’lmasa, ujismoniyjazolashdanko’zlanganmaqsadgao’xshashmaqsadlargaegabo’lishi, ya’nibolaniqo’rqitibbo’ysundirishvauningisyonkorxulq-atvorini “qaytatarbiyalash”daniboratbo’lishimumkin. Bolalar “so’zlarhyechqachonmengaog’riqberolmaydi” iborasinibilishlarimumkinbo’lsada, xaqiqatshundaniboratki, ko’plabbolalarinkorqilganruhiyazobvatashvishni, o’zlarigabo’lganishonchgahujumqilishiorqalixo’rlanishhamchidabbo’lmaydiganazobdebbiladilar. Jazolanishningruhiyuslublaridunyoningbarchamintaqalaridauchraydi.
Vaengso’nggizo’ravonlikturibu-bolaganisbatanehtiyotsizmunosabatdir. Zo’ravonlikningushbuturi-ota-onalaryokitarbiyalovchilarningqurblariyetganholatdayokishundayxizmatdanfoydalanishuchunbilimvaimkoniyatlarimavjudbo’lganisabablibolaningjismoniyvaruhiyehtiyojlariniqondirmaslik, yokibolaningxavf-xatargayuztutishidanhimoyaqilmaslikdir. Ammoko’pholatlardaqasddanamalgaoshirilganishbilane’tiborsizlikvaextiyotqilishimkoniyatlariyo’qligitufayliamaldayuzagakelgannatijanifarqlashmushkulbo’ladi. Ommasalomatligidarajasipastbo’lganxolatlardavayetarlichaovqatlanmasliksharoitlarinie’tiborsizlikholatidebta’riflashmumkin. Oilalarkengma’nodaqaralganda, bolalarnizo’ravonlikningbarchako’rinishlardaximoyaqilishbo’yichakattasaloxiyatgaegadirlar. Shubilanbirgaoilalarbolalarningo’zlarigahamo’z-o’zinihimoyaqilishvakolatiniberishlarimumkin. Chunkioila-uningbarchaa’zolari, ayniqsabolalar, o’sishlarivafarovonxayotkechirishlariuchunmavjudbo’lgantabiiymuhitdir. Ammooilalarbolalaruchun,xususan, go’daklarvayoshbolalaruchunxavflijoybo’lishimumkin. Ota-onalaryokiboshqaoilaa’zolaritomonidanbolalarganisbatanzo’ravonlikqo’llanishijismoniy, jinsiy, ruhiyzo’ravonlikshubilanbirgabolaganisbatanehtiyotsizmunosabatkabizo’ravonliklarnitanolishvahujjatlashtirishendiginaboshlandi. Bolalarganisbatanzo’ravonlikkaqarshikurashishoilakontekstida, uningqandayko’rinishdabo’lishidanqat’iynazar, judahamqiyin. Bundayholatlargahaliham “shaxsiymasala” debqaralishisababliaralashmaslikniafzalko’rishmavjud. Ammoqadr-qimmati, uningjismoniyyaxlitligibo’yichainsonxuquqi-bundabolalarvakattalarningtengxuquqgaegaekanliklarigato’lahurmatko’rsatishhamdadavlatningushbuxuquqlargaamalqilinishbo’yichamajburiyatlarioilayashayotganuyningostonasidato’xtabqolmaydi.

Davlatvauningmuassasalaribolalarxuquqlarinihurmat,himoyavaadoetishbo’yichamajburiyatlariuningbevositafaoliyatidankengroqdoliraniqamraboladihamdaota-onalar,qonuniyboquvchilarvaboshqabolalarningxuquqlarinipoymolqilmasliklarinita’minlovchichora-tadbirlarqabulqilinishinitalabetadi. Davlatkeraklihimoyabilanta’minlashorqalizo’ravonliknioldiniolishvazo’ravonlikro’ybergandaunganisbatanjavobchoralariniko’rishuchunqonunlar, tartib-qoidalarvadasturlardoirasiniishlabchiqib, o’rnatishlozim.

Kichikyoshdagibolalaro’zuyidayuzberadiganzo’ravonlikkauchrashiextimolinisbatanyuqoribo’ladi. Jismoniyjazolarningharqandayko’rinishitaqqirlovchibo’lishibarobaridabolalaroiladauchraydiganba’zinojismoniyjazolarborki, ularhamjismoniyjazolashturlaribilandeyarlibirxildataqqirlovchi, shavqatsizvazararyetkazuvchidir. Bundaylargamuntazamravishdadag’-dag’alarqilish, haqoratlash, nomaqbullaqablarbilanchaqirishvaog’zakizo’ravonlikningboshqako’rinishlari, shuningdek, yergaurish, yakkalatibqo’yishvatanolmaslikkabilarkiradi. Bevositazo’ravonlikdantashqariko’plabbolalarkattayoshdagioilaa’zolario’rtasidagizo’ravonliklarningguvohibo’ladilarvabundayholatlarjiddiyoqibatlargaolibkelishimumkinligiyaqindaginatanolindi. Uydagivaoiladagizo’ravonliklarningbarchako’rinishlaribolaningkelajakdagirivojlanishga, uningulg’aygandagife’l-atvorivafarovonligigahamdakelajakdaota-onalikqilishigahamkattata’sirko’rsatadi. Bundantashqariaynanuydabolalarilkmarotabajinslaro’rtasidagitungsizlikniboshdankechiradilarvaaynanuyda (bolalarilkmarta) kelajakdaginomunosibboshqaruvkuchigaegalikasoasidagimunosabatlarshakllanadi (va) yokiqarshilikkauchraydi.
O’g’ilbolalarningtajovuzkorvayakkahokimbo’lishlari,qizlaresa, quloqsoluvchi, mo’min-kobilbekasifatidarag’batlantirishlarimumkin. Jinslarningrolibundayseterotiplarzo’ravonlikqo’llanilishivajinslaro’rtasidagitengsizlikningboqiysaqlanibqolishigasababbo’lishimumkin.
Uyvaoilada – yuzberuvchijismoniy, ruxiyvajinsiyzo’ravonlikningturliko’rinishlari, ularningbolalargabo’lganta’sirixamdabundayzo’ravonliklarnikamaytirishvayo’qotishuchunqo’llanilishimumkinbo’lganbirqatorchoralarbor. Ammooilaningbundayrolidavlattomonidanqo’llab-quvvatlanibturilishikerakvajumladan, bolamanfatiuchunkerakbo’lgandaoilaostonasidanxatlabo’tib, uyerdatartibo’rnatishhamdavlatmas’uliyatlaridoirasigakirishilozim.
Bolalarduchkeladiganzo’ravonlikningko’rinishlariuningyoshivarivojlanishdarajasidankelibchiqqanholdafarqlanadi. Bundayo’zgarishlarbolao’zuyidantashqaridagiolambilanmuloqotgakiraboshlaganidaayniqsayaqqolseziladi. Bolalarrivojlanibbarobaridaularmustaqilulg’ayibboradilarvao’zuylaridantashkaridao’tkazadiganvaqthamortibboradi; shuninguchunhamkattaroqyoshdagibolalarningo’zuylarivaoilalaridantashqaridazo’ravonlikqurbonigaaylanishehtimoliyuqoriroqbo’ladi. Ammoyukoridaqaydetilganxolatqat’iyqonuniyatemas, yoshdarajalarivazo’ravonlikko’rinishlaribo’yichaxamdazo’ravonlikniamalgaoshiruvchilarbo’yichaxamjudako’pmustasnolarmavjud.
Uyvaoilasharoitlaridabolalarturlihamlalarvajismoniyzo’ravonlikningboshqako’rinishlariga, jinsiyzo’ravonlik, zararliurf-odatlar, kamsitilishvaruhiyzo’ravonlik, bolalarganisbatanehtiyotsizmunosabatlarningboshqako’rinishlarigaduchkeladilar. Xuddixamlavajismoniyzo’ravonlikningboshqako’rinishlarikabi, nojismoniyzo’ravonliklargahamchorako’rmaslik, masalan, bolaningdo’stlari, qo’shnilariyokimexmonlaritomonidanoldiniolishmumkinbo’lganzo’ravonlikkayuztutishdanto’xtatibqolmaslik; “tamg’aqo’yish” yokibutunlayajratibqo’yishxolatlarixamdabolaningfarovonliginitaminlash, bolalaruchunmavjudbo’lgansog’liknisaklashvaijtimoiyxizmatlardanfoydalanmaslikorqalibolagazararyetkaz