O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti

Bolalarganisbatanzo’ravonlikvaehtiyotsizmunosabatholatlarinianiqlash. Bolaganisbatanqo’llaniladiganzo’ravonlikningoqibatlarihambevositashaxsiyta’sirhambolalarkeyinchalikbolaliginingqolganqismi, o’smirlikvabutunhayotidavomidaularbilanqoluvchizararko’rinishidanamoyonbo’ladi. Bolalaro’zuylarivaoilalaridaboshdankechiradiganzo’ravonlikularsog’lig’ivarivojlanishigadoimiyziyonyetkazuvchiokibatlargaolibkelishimumkin. Ularboshqainsonlargaishonchyo’qotishlariehtimolijudakatta. Bundayishonchesaharbirinsonningnormalrivojlanishidamuhimo’rintutadi. Oiladabog’liqlikorqaliboshqalargaishonishnio’rganishgo’daklikdavridanboshlabbolaamalgaoshirishikerakbo’lganmuhimvazifahisoblanadivabuuningsevish, mehrqo’yishqobiliyativakelajakdagimunosabatlariningrivojlanishibilanbevositabog’liq. Kengroqma’nodaolganda,zo’ravonlikshaxsiyrivojlanishvahayotdamuvaffaqiyatqozonishsalohiyatinito’xtatibqo’yishvabutunjamiyatniog’irjarohatlargaolibkelishimumkin.
Bolalarganisbatanzo’ravonlikqo’llanishningdarholko’zgatashlanuvchioqibatlarigao’limgaolibkeluvchivaolibkelmaydiganjarohatlar, aqliynoqislikkauchrash, rivojlanishdanto’xtabqolishhamdaulartushunolmaydiganvato’xtataolmaydiganazoblovchivatahqirlovchimunosabatniboshidankechirishyokiguvohibo’lishningruhiyvaemosionaloqibatlarikiradi. Buoqibatlarinkorqilinganlikyokitashlabketilganlikhissi,o’zarobog’liqlikkaputuryetkazganligi, jarohat, qo’rquv, tashvish, xavfsizlikningyo’qolishivao’zigabo’lganishonchningparchalanibketishikabilarnio’zichigaoladi. Ota-onabolagaqasddanjismoniyazobberganida, bujazolashuchunyokiboshqabironsababbo’lishigaqaramasdan, bolao’rgangansaboqningbirqismiota-onaungayo’liqmaslikkerakbo’lganmanbaidir; hattokiikkiyoshligidahamjismoniyjazolanganbolalarbundayjazolanmaganbolalarganisbatano’zlaribilanonalario’rtasidamasofasaqlaydilar.
Ta’sirvaoqibatlarnimurakkablashtiradiganomillarshundaniboratki, bolalaro’zuyidao’zlarisevadiganvaishonadiganinsonlartomonidanazoblanadilar, ya’nibuularo’zlarinixavfdanxolihisqilishlarikerakbo’lganjoydayuzberadi. Ayniqsa, shahvoniytahqirlashdakattazararyetkaziladi. Buzararbolaningshahvoniyzo’rlanishibilanbog’liqbo’lgantamg’avasharmandalikdaniboratbo’lib, natijadaboladardiniichigayutishikerakbo’lganmamlakatlardaholatayniqsajiddiydir. Bolao’zigaengyaqinbo’lganinsonlargaishonchiniyo’qotishiundaqo’rquv, gumonsirash, noqat’iylikhislarinishakllantirishimumkin. Bolaushbuzo’ravonlikniamalgaoshirganota-onasiyokioilasiningboshqaa’zosiyonidao’zinihyechqachonxotirjamvaxatardanxolisezmasligimumkin.
Toborako’proqtasdiqlanibborayotganma’lumotlargaqaraganda, zo’ravonlikyokijarohatlanishniboshidankechirishnormalrivojlanishjarayonigaputuryetkazishorqalimiyaningrivojlanishiniizdanchiqarishimumkin. Zo’ravonlikhukmronliksuradiganoilalardabolalarningxulq-atvorlaridayoshlaribilanbog’liqbo’lgano’zgarishlarhamda “post-travmatikstressholati”gataalluqlialomatlarivaruhiyazoblanishbelgilarikuzatilishimumkin. Jismoniyvashahvoniyjabrlanishbilano’zjonigaqasdqilishhaqidao’ylarningortibborishivainsono’ziningshungamostarzdatutishixatario’rtasidabog’liqlikmavjudbo’lib, bundayzo’ravonlikqanchalikkuchlibo’lganbo’lsa, xatardarajasihamshunchalikyuqoribo’ladi. Ushbuzo’ravonliktomonidanyetkazilganziyonlarga, shuningdek, bolaboshidankechirgannarsaxususidakattalargaaytishgaharakatqilganidaulartomonidanberilganjavobhamma’lumdarajadata’siryetkazishimumkin. Bundayta’sirqiluvchiboshqaomillarjumlasigazo’ravonlikqanchamuddatdavometganligi, qayerdayuzberganligi, bolabirkishidanqayta-qaytazo’ravonlikniboshidankechiryaptimiyokiuboshqainsonqo’lidayanaqurbongaaylanayotganligikabilarkiradi.
Tadqiqotlarshuniko’rsatadiki, bolalarganisbatanzo’ravonlikqo’llanilishiyokiularningo’zyaqinlarigazo’ravonlikqo’llaniluvchixonadondayashashlarikeyinchalik, yoshlariulg’aygandanso’ng, turlikasallliklargachalinishlarivahattokihayotdanko’zyumishlario’zsalmoqlihissasiniqo’shuvchiomilbo’lishimumkin. Bolalikdavridazo’ravonlikniboshidankechirishbilankeyinchalikspirtliichimliklargarujuqo’yish, giyohvandlik, saratonkasalligi, surunkalio’pkakasalliklari, ruhiyazoblanish, shubilanbirga, birqatorboshqamuammoliholatlar, masalan, jigarkasallanishi, o’tasemiribketishhamdasurunkalireproduktivsalomatlikmuammolario’rtasidabog’liqlikborligianiqlangan. Ushbubog’liqlikturlizararliko’nikmalarsigaretchekish, spirtliichimliklarichish, turliayollarbilanyurishyokiboshqanoma’qulko’nikmalarmexanizminatijasidayuzagakelishimumkin. Bolalarganisbatanzo’ravonlikshuningdekbolaningaqliysalomatligigahamuzoqmuddatlizararyetkazishimumkin. Jismoniyjazolashvaboshqaturlixiltahqirlovchimunosabatlarbo’yichatadqiqotnatijalaribo’yichahamshundayxulosalarchiqarilgan. Jismoniyjazolashbolalarvayoshlardadepressiya, o’zinibaxtsizhisqilish, doimiytashvishdabo’lishhamdatushkunlikkatushishkabig’olatlargaolibkeluvchiomillardanhisoblanadi. Ba’zi-ba’zidatakrorlanuvchijismoniyjazolashyoshlarnipsixologikbezovtalanishgaolibkelishimumkin.
Yoshbolalikdavridazo’ravonlikniboshidankechirishkeyinchalikyanazo’ravonliklarqurbonibo’lishzo’ravonlikkaduchkelishholatlarito’planishixatarinioshiradi. Buo’znavbatidabolalarganisbatanzo’ravonlikqo’llanilishiningilojiborichadastlabkivaqtlaridaaniqlashvauningoldiniolishningahamiyatinioshiradi.
Uyvaoiladazo’ravonlikro’yberishixatarioiladagimunosabatlarningsifatihamdaoilagatashqiomillardanyokioilaichidagiba’zia’zolarningfe’l-atvoritufayliyuzagakeladiganstressyokibosimo’rtasidagio’zaroaloqazamiridashakllanadi. Ba’zi omillar bolaning tabiati va uning ota-onasi yoki tarbiyalovchilarining tabiati asosida shakllanadi. Boshqa omillar esa oila muhiti va undagi insonlarning oiladagi o’rni va o’zaro munosabati asosida shakllanadi va bu bolaning zo’ravonlikka uchrash holatini oshiradi yoki aksincha himoya bilan ta’minlaydi. Oiladagi izdan chiqqan munosabatlar va ota-ona va farzandlar orasidagi zaif aloqa o’z uyida zo’ravonlikka uchrash-uchramasligi masalasida muhim rol o’ynaydi. Boshqa omillar mavjud muhitga masalan shoshilinch holatlarda bog’liq bo’lishi ammo shuningdek, ijtimoiy aloqalarning mavjudligi yoki tirikchilik uchun zaruriy mablag’ning yo’qligi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Salbiy oqibatlarning oldini olish mumkin. Masalan ota-ona va boshqa oiladagi farzandlar bilan o’zaro munosabatlar yaxshi bo’lsa, bu bolalarni himoya bilan ta’minlaydi va tashqi ta’sirlarga bardoshliligini oshiradi. Zo’ravonlik shaxsiy,oilaviy,ijtimoiy,iqtisodiy madaniy omillardan kelib chiqish ehtimoli yuqori bo’lib,ushbu omillar o’rtasidagi o’zaro aloqalar chigalini yechish mushkul bo’lishi mumkin. Bundan tashqari ba’zi bolalar bir necha yillar davomida turli manbalardan amalga oshiriladigan zo’ravonliklarga duch keladilar.