O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universisteti
Download 1.2 Mb. Pdf ko'rish
|
7386220630d26ff9d50eafc838281213 HOZIRGI ADABIY JARAYON
|
Tayanch iboralar: globallashuv, badiiylikka ta‘sir,
adabiyot va san‘atning globallashuvi, talqin, ta‘sir, ifoda shakli. Asrlar davomida shakllanib taraqqiy etib kelgan inson tafakuridagi evrilishlar XXI asrga kelib tubdan o‗zgara boshladi. Buning zamirida dunyoning bugungi holati va vaziyatininig o‗ziyoq glaballashuv jarayonidan darak beradi. Insoniyat yaratilibdiki, tinch va yaxshi yashash uchun kurashadi. Bu jarayon jamiyat taraqqiyotini muhim bir jarayoni sifatida e‘tirof etilmoqda. Adabiyotshunos Baxtiyor Nazarov qayd qilib o‗tganidek: ―Glaballashuv ta‘sirida zamon o‗zgarmoqda, uning bilan inson o‗zgarmoqda‖. Glaballashuv eng avvolo, insonni uning bilimi, dunyoqarashi, ongi va madaniyatiga daxldor bo‗lgan barcha jihatlarni integratsiyasi bilan ajralib turadi. Globallashuv o‗z tabiatiga ko‗ra odamzod qismatiga daxldor bo‗lgan siyosiy, ijtimoiy, ma‘naviy-ma‘rifiy masalalarning beqiyos darajada umumlashma mohiyat kasb etishi, har qanday hududiy chegara va to‗siqlarni nazar pisand qilmay butun insoniyatga daxldor muammolarni o‗rtaga olib chiqishi yoki integratsiyalashuv jarayonini namoyon qilivchi holatdir. Glaballashuv atamasiga bir nazar tashlaylik: ―global – termini 23 fransuscha umumiy, lotincha – globus – shar ma‘nosini ifodalab, er yuziga oid, butun er sharini qamrab olivchi, - degan mazmunni ifodalaydi‖. Ko‗chma ma‘noda esa umumbashariy, keng miqyosdagi, jahonshumul, jahon ahamiyatiga molik ma‘nolarida keladi‖ (1, 507-bet). O‗tgan asrning to‗qsoninchi yillaridan boshlab, glaballashuv g‗oyasining ommalashishi yanada kengroq namayon bo‗la boshladi: ―Amerikalik siyosatshunos M.Uoters aytganidek, 80-yillarning asosiy tushunchasi postmodernizm edi, 90-yillarning asosiy g‗oyasi esa globalaizm bo‗ldi‖ (2, 25- bet). Yanada jiddiyroq nqzar tashlaydigan bo‗lsak, globalashuv atamasining mazmun-mohiyatiga ko‗ra butun er yuzidagi insoniyat hayotiga, ma‘naviyati-yu, yashash tarziga, dunyoqarash-u, udumlariga, qismatiga ta‘sir etuvchi keng qamrovli muammolarni o‗zida mujassamlashtiruvchi hodisa sifatida e‘tirof etilishi bejiz emas degan tassurotni uyg‗otadi. ―ta‘kidlash joizki, ushbu jarayonning butun olam va odam qismatiga birdek daxldor muammoga aylanishida keyingi yarim asr davomida ro‗y berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy- ma‘naviy evrilishlar bilan bir qatorda ilm-fandagi beqiyos rivoj, texnika va texnologiya hamda axborot kommenikativ tarmoqlarning tezroq taraqqiy etishi, ayniqsa, kompyuterning kash etilishi, internet orqali jahonning turli mintaqalarida ro‗y berayotgan voqea-hodisalarning yashin tezligida butun er yuziga tarqalishi kabilar global muammolarning asosini tashkil etmoqda‖ (3, 7-bet). Darhaqiqat, globallashuv butun insoniyatga o‗z ta‘sirini o‗tkazgani kabi, uning tafakkuriga, dunyoqarashiga ham sezilarli ta‘sir etmoqda. Glaballashuvga berilgan ta‘riflar tarkibida fransuz tadqiqotchisi B.Bandning qarashlari zamirida 24 yanada, aniqlik mavjudligini ko‗rish mumkin: ―Globallashuv – muttasil davom etadigan tarixiy jarayon, glaballashuv – jahonning gomogenlashuvi va universallashuv jarayoni, globollashuv – milliy chegaralarning ―yuvilib ketish‖ jarayoni‖ ekanligini alohida qayd etadi (4, 23-bet). Ana shunday glaballashuv jarayonining inson ma‘naviyatiga, badiiy adabioyotga qanday ta‘siri bor degan savol tug‗ilishi tabiiydir. Bu jarayon o‗z navbatida ilmiy muamolar bilanbir qatorda ma‘naviy evrilishlarga e‘tiborning kuchayishiga, millatlarning o‗zligini namoyon qilivchi milliy qadriyatlarning asrab-avaylashga olib kelmoqda. Ma‘naviy- axloqiy qadriyatlar har doim ham davrning global muammolaridan biri bo‗lib badiiy adabiyotda ham o‗z in‘kosini topmoqda. Ayni paytda glaballashuv insoniyatni butun borliqqa daxldor bovlgan global muammolarni birgalikda bartaraf etishga undashi, umuminsoniyat uchun mavjud bovlgan global xavflardan ogahlikka chaqirish, adabiyot va san‘atdagi umumbashariy qadriyatlarni mustahkamlashga xizmat qilishi bilan alohida ajralib turadi. Bu xususiyatlarni badiiy asarlar mohiyatiga singdirish, umumbashariy va milliy qadriyatlarni talqin etish badiiy adabiyot oldidagi muhim vazifalardan biri bo‗lib qolmoqda. Shu jihatdan, badiiy adabiyot ijtimoiy- ma‘naviy muammolarning barchasini o‗zida mujassamlashtirishga harakat qilmoqda. Buni anglagan ijodkor INSON tushunchasiga yanada jiddiyroq e‘tibor bermoqda. ―Afsuski, ayrim mintaqalarning chirkin hayotiga xos bo‗lgan illatlar so‗ngi davrda millatdoshlarimiz tarbiyasiga ham salbiy ta‘sir qilishi, ma‘naviy inqiroz sari etaklashi mumkin. Bir vaqtlar adabiyotda vafo va sadoqat timsoli sifatida tasvirlangan ayolning so‗nggi paytlarda o‗z nomiga nomunosib tarzda... 25 fribgarlik, odam savdosi, giyohvandlik va boshqa ma‘naviy tanazullga olib keluvchi illatlarga aloqadoq kimsa sifatida namoyon bo‗lishi afsuslanarli holdir. Bu hodisalarning badiiy asarlarda global muammo sifatida aks etishi, uning ruhiy- psixologik jihatlarning ochib berilishi, eng muhimi, ijodkorning bu boradagi qattiy positsiyasi, faol munosabati kitobsevar yoshlarimiz tarbyasidagi muhim bo‗g‗inlardan biridir‖ (3, 15- bet). Jahonda glaballashuv jarayoni mavjud ekan boshqa xalqlar adabiyoti kabi o‗zbek adabiyotiga va janrlar taraqqiyotiga ham o‗z ta‘sirini o‗tkazmoqda. Jahon tamaddunida sodir bo‗layotgan o‗zgarish va taraqqiyot milliy hayotimizga ham kirib kelayotganligi sir emas. Hech bir xalq yoki millat, o‗z qobig‗iga o‗ranib yashay olmagani kabi adabiyot ham boshqa xalqlar an‘analaridan oziqlanadi va taraqqiy etadi. Shu ma‘noda o‗zbek adabiyoti ham jahon adabiyotidagi etakchi tamoyillarni sezilarli darajada o‗zlashtirmoqdaki, albatta, bu holatni ijobiy baholash mumkin deb hisoblaymiz. Birgina hikoya janri misolida oladigan bo‗lsak, jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy ziddiyatlarni, inson tafakkuridagi evrilishlarni, o‗likni anglash yo‗lidagi urinishlarni, samarsiz o‗tagan umrning ma‘lum bir nuqtasida o‗zlikni anglashga qilingan harakatlar misolida izohlash mumkin. Ana shunday o‗zgarishlar inson tafakkurifa sezilarli ta‘sir qildi. 80-yillardan keyingi davr hikoyachiligi murakkab va xilma xil talqinlarga, tasvirlarga ega ekanligi bilan alohida ajralib turadi. Bugungi davrdagi turfa xil voqealar inson ruhiyatiga shu qadar tez ta‘sir qilmoqdaki, bu esa tafakkurdagi evrilishlarni namoyon qilmoqda. Bu tushunchalarning barchasi insonning dunyoga bo‗lgan munosabatini ovzgartirib, olamni chuqurroq 26 angalashga, teranroq his etishga undomoqda. Insonning jamiyatda tutgan ovrni, movqeyi, mohiyati, o‗zligi va botiniy olamini asosliroq ovrganishga, talqin etishga undamoqda. Bu esa sodda badiiy tasvirlar asosida emas balki, turli ramzlar, majozlar orqali odam va olamni talqin etish yo‗lidan borayotganligi ham qayd qilingan tushunchalarni asoslaydi. Ayniqsa, mustaqillik tugayli G‗arb falsafasi, etakchi talqin usullari kirib kela boshladiki, buning zamirida millati, irqidan qat‘iy nazar inson muammosining qo‗yilishi ham bejiz emasligidan dalolat beradi. Yozuvchi Nazar Eshonqul fikricha ―Bu davr nasrida inson ruhiyatiga chuqurroq kirishga, uni teran tahlil etishga urinish yaqqol sezilmoqda‖ (4, 3-bet). Bu qarashlarni izchillik bilan rivojlantirgan adib Shoyim Bo‗tayev esa shunday yozadi: ―adabiyotning oldiga qo‗ygan mavzulari hamma davrga xos. Adabiyot bitta yo‗nalishdan ketsa, adabiyot hisoblanmaydi‖ (5, 4-bet). Drahaqiqat, jamiyatdagi o‗zgarishlar, demokratik tamoyillar, istiqlol shabadalarining keng quloch yoyishi badiiy adabiyotning hattoki, so‗z san‘atining erkinligini ham yuzaga chiqardi. Adabiyotshunos U. Normatov qayd qilganidek: ―Inson shaxsi, qalbining davlat, tuzum, mafkura, xatto din, siyosatga bo‗ysinmaydigan g‗aroyib jihatlarini talqin etishda, yana o‗zgacha tamoyillar ham ko‗rinmoqda‖ (5, 20-bet). Shu nuqtai nazardan Xurshid Do‗stmuhammad ijodida ham bu xususiyatni bevosita kuzatishimiz mumkin. Yozuvchining ―Jajman‖ hikoyasida o‗ziga xos xarakterini yoritib beradi. Agarda ―bozor‖, ―bozor hayoti‖, ―insonning kunlik tashvishi‖ tasvirlangandek, ammo ―bozor‖-bu kunlik hayotimiz, unda ramziylik mavjud bo‗lsa, ―Jajman‖da majoziylikni ko‗ramiz: ―Hademay, tong otadi, olam nurga to‗ladi ... Odamlar 27 uyg‗onadi, bozor uyg‗onadi .. til darvozasi lang ochiladi, g‗ala- g‗ovur boshlanadi .. tumonat toshib-shoshib oqib kiradi, oqib chiqadi ... sotuvchi keladi, xaridor keladi, bekorchi keladi ... oyoqlar tinmaydi, qo‗llar tinmaydi, og‗izlar tinmaydi ... kiraveradi-chiqaveradi, kiraveradi-chiqaveradi ... olayotgan pulim deydi, sotayotgan molim deydi ... trikchilik bilan basharning tumshug‗idan jilov o‗tkazib etovga soladi ... ―bozor‖ deya atalmish tovachaga solib aylantiraveradi ...(6, 69-bet). Hikoya qaxramoni Zardo‗sht bobo tilidan aytilgan bu fikrlarda ramziylik, yashirin mano, chuqur falsafiy tushnchalar o‗z ifodasini topganligini guvohi bo‗lamiz. Kitobxon yuqoridagi talqinlarni o‗qir ekan, bozor-bu hayot demakdir,-degan tushunchaga boradi. Nima uchun inson tongdan to kechga qadar tinimsiz izg‗iydi, bozorda esa turfa xil xarakter egalarini uchratamiz, ular qaergadir shoshar, sotuvchi esa o‗z molini o‗tkazishga urinar, o‗z foydasini o‗ylar, shu orqali kun o‗tkazishi, tabiiy. Ammo bu o‗rinlarda insonning hayotini o‗zi bozor, bozorda turli xarakter egalari bo‗lgani kabi, inson hayoti ham bir tekis emas, u ba‘zan adolatsizlikdan iztirob chekadi. Hayotdagi ziddiyatlargina emas, uning o‗z ruhiyatidagi ziddiyatlari ham mavjud bo‗lganidek, jamiyat ham inson tafakkuri orqali o‗zgarib boradi. Bu o‗rinlarda asardagi falsafiy talqinning mushohadaning mahorat bilan asar syujetiga singdirilganligini anglaymiz. Nafs quliga aylanib borayotgan inson qiyofasi ―Jajman‖ orqali tasvirlayotgandek tassurot qoldiradi. Chunki u eb to‗ymas, butun bozorni kichik bir qorniga joylashtirmoqchi bo‗lardi: ―Uni men to‗ydiraman! Yo‗q, qorni yorilib ketguncha men boqaman uni!‖, deb bahs boylaydiganlar chiqdi, lekin har safar ―To‗ydiraman!‖ deb katta ketganlar guv 28 tushaverdi, Jajmanning eb-to‗ymasligi sirliligicha qolaverdi (O‗sha asar, 73-bet). Asar haqida so‗z yuritgan olima Nargiza Davrboeva yozadi: ―Jajman bu o‗rinda poraxo‗rlar, tovlamachilar, umuman, aytganda millat ichidagi mitti-mitti yuhalar sifatida ko‗rinadi. Bu yohalarni biz istagan nom bilan atashimiz mumkin‖(7, 43- bet). Shu o‗rinda, nafs balosiga giriftor bo‗lgan inson va insonlar qiyofasi haqida so‗z ketayotganini his etamiz. Asar syujetidan o‗rin olgan Zardo‗sht bobo obrazi alohida ajralib turadi. Yozuvchi uni asar voqealari silsilasiga bevosita aralashtirmaydi, ammo u orqali ma‘naviy etuk inson qiyofasini, yaxshilik, ezgulik va yomonlik, adolatsizlik o‗rtasidagi ziddiyatni ham mavjudligini teranroq anglab olamiz. Chunki insoniyat yaralibtiki, ezgulik va yovuzlik o‗rtasida kurash abadiy mavjud bo‗lib kelmoqda. Ammo ezgulik asta-sekinlik bilan bo‗lsa-da, g‗alaba qozonadi, haqiqat yuzaga chiqadi: ―Haroratingni darig‗ tutma, Axuramazda!... Ko‗ngillarni o‗zing munavvar qilgaysan...‖ dedi Zardo‗sht bobo ichida iltijo qilib‖. Hikoyada Axuramazda ezgulikni yuzaga chiqarishda yomonlikning ya‘ni Jajmanlar olami esa Axriman ustidan g‗alabaga undovchi asosiy tushunchadir. Shuning uchun xam Zardo‗sht bobo goho-goho ―-Ogoh bo‗l, ogoh, Axuramazda!... – Axriman o‗lmagan, Axuramazda!... Ogoh bo‗lgaysizlar, yaxshilar, ogoh!... deya murojaat etadi. Asardagi bu talqinlarda mavjud insoniyatga qaratilgan falsafiy mushohada mavjud. Hayot faqat esgulikdan iborat emas, shuning uchun ham adabiyot faqat ezgulikni targ‗ib qilmaydi, chunki milliy tafakkurda ham o‗zgarishlar yuzaga chiqa boshlagan bir davr edi. Bugunki kun yozuvchisi o‗z dunyoqarashi, ichki dunyosidagi muqakkablik, uslubdagi rang-baranglik bilan 29 sho‗rolar davri adabiyotidan farq qiladi. Shu o‗rinda bir tushunchani alohida ta‘kidlash zarurki, ramziylik, talqindagi o‗zgarishlar g‗arb adabiyotiga taqlid emas, aksincha bir-biridan oziq olish hamdir. Milliy adabiyotdagi har bir hodisaning sababini tashqi omillardan emas, bu zamindan, real voqelikdan, davr ehtiyojidan izlash zarur. Shuning uchun yozuvchi Nazar Eshonqul bu tushunchalarni umumlashtirib shunday yozadi: ―adabiyot hech qachon yakka holda taraqqiy etgan emas. Jahon adabiyoti dunyodagi yuzlab xalqlarning adabiyoti, shu jumladan bizning ham. U bizga begona adabiyot emas. Shuning uchun jahon adabiyoti tushunchasiga cho‗chib, xavotirlanib qarash noo‗rin. An‘analar adabiyotdan adabiyotga o‗tadi. Kimda nimaga ehtiyoj bo‗lsa, o‗shani oladi. Men ham o‗z ehtiyojimga yarasha olganman. Kimga kerak bo‗lsa bizdan oladi. Men ta‘sirni juda oddiy tushunaman, shu sababli cho‗chimayman‖ (3, 265-bet). Hayotimizdagi ijtimoiy-ma‘naviy burilishlar ta‘sirida badiiy adabiyotimizda ham turfa xil ohanglar o‗z ifodasini topmoqda. Bu esa globallashuv jarayoniga yorqin misoldir. Download 1.2 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|