O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi shahrisabz davlat pedagogika instituti

1.2. Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishda innovatsion yondashuv
Barchaga yaxshi ma’lumki, Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 31-dekabrdagi 824-sonli qaroriga asosan “Oliy ta’lim muassasalarida o’quv jarayoniga kredit-modul tizimini joriy etish to’g’risidagi nizom”ga asosan yurtimizdagi barcha oliy ta’im muassasalari kredit-modul asosida o’qitish tizimiga o’tkazilgan. Kredit-modul tizimi asosida o’qitishning asosini talabaning mustaqil ish mashg’ulotlarini to’g’ri tashkil qilish yotadi. Mustaqil mashg’ulot sinfda o’tilgan darsning bevosita davomi bo’lib, ular birbiri bilan bevosita bog’liq. Shu sababli mustaqil mashg’ulotning qay darajada samarali bo’lishi sinfda o’tilgan darsning mazmuniga bog’liq. Talaba mutaxassislik fani o’qituvchisining ko’rsatma va fikrlariga ko’r-ko’rona ergashib bo’ysinishi emas, balki biror masala yuzasidan o’zining shaxsiy munosabatini ijro orqali bildira olishi kerak. O’qituvchi rahbarligida o’tiladigan darsning ahamiyati katta. Talabaning mustaqil mashg’ulotiga sarf bo’layotgan vaqtini bekor o’tkazmasligini o’rganib borish kerak. Buning ushun talabaga mustaqil mashg’ulotni qanday tashkil qilish, nimalarga ko’proq e’tibor berish kerakligini tushuntirish lozim. Vaqtdan unumli foydalanish mustaqil ishlashning asosiy prinsiplaridan biri bo’lishi zarur. Asosiy prinsiplaridan yana biri mashg’ulotning muntazamligidir. Ijroni o’rgatishning dastlabki davridan boshlab talabada muntazam mustaqil ishlash ko’nikmasini hosil qilish zarur.[1.1.] Odatda, muntazamlilikka erishish qiyin bo’lsa ham, bunday mashg’ulotlar astasekin odat tusiga kirib borishi maqsadga muvofiqdir. Ayrim talabalarning uyga berilgan vazifani tayyorlamaslik hollarini ham uchratamiz. Ko’p hollarda uy vazifasi tayyor emasligining sababi talabaning darsga bo’lgan yomon munosabati yoki dangasaligida emas, balki vazifani oxirigacha tushunib yetmasligi, musiqa asarini o’rganishga qanday yondashish kerakligini bilmasligidadir. Shu sababli mustaqil ishlash uchun berilayotgan vazifa o’quvchiga batafsil tushuntirilishi, talabaning imkoniyatlarini hisobga olgan holda aniqlashtirilishi lozim. Ba’zi talabalar mustaqil mashg’ulot paytida berilgan musiqa asarini boshidan oxirigacha ko’p marotaba takrorlayveradilar. Bunda musiqa asarining ma’nosi va o’ziga xos xususiyatlari to’la va aniq tahlil qilinmaydi. Asar o’qituvchi oldida ijro etib bera olish uchungina yuzaki takrorlanadi. Mustaqil shug’ullanishdagi mashg’ulotlarning kamchiliklaridan yana biri talabalar vazifani tayyorlash jarayonida o’z ijrosini nazorat qila olmasligidir. Masalan, musiqa asarining matni yoq olinishida biror nota no’to’g’ri o’rganiladi va buni talabaning o’zi sezmaydi. Yoki ma’lum bir ijro usuli noto’g’ri bajariladi va bu ham talabaning nazaridan chetda qoladi. Bunday kamchilik dars paytida o’qituvchi tomonidan bartaraf etiladi. Ijro paytida o’zining harakatlari, tovushlarning to’g’riligini nazorat qilish ko’nikmasi talabalarda o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi, balki reja asosida olib borilgan mashg’ulotlar evaziga erishiladi. O’z-o’zini nazorat qilishning ijrochi uchun ahamiyati juda katta, u orqali ijrodagi kamchiliklarga barham berish mumkin. Mustaqil mashg’ulot qanday tuzilishi kerak va nimalardan iborat bo’ladi? Mustaqil mashg’ulot uchun berilgan vazifa qanchalik aniq bo’lsa, talabaning vazifasi shuncha osonlashadi. Mustaqil mashg’ulot qanday kechishidan qat’i nazar, uni ma’lum reja asosida olib boorish yaxshi natija beradi. Quyida mustaqil mashg’ulotlarning taxminiy tuzilishi va vaqtini keltirilgan: 1. Gamma, uch tovushliklar va turli mashqlarni ijro etish 10-15 daqiqa. 2. Yangi berilgan vazifani o’zlashtirish 15-20 daqiqa. 3. Dam olish uchun 5 daqiqa. 4. Oldin o’rganilgan vazifalarni takrorlash 20-25 daqiqa. Keltirilgan vaqt me’yori taxminiy bo’lib, uni belgilashda talabaning individual imkoniyatlarini hisobga olgan holda vazifalar hajmining katta-kichikligiga qarab kamaytirish yoki aksincha, ko’paytirish mumkin. Mustaqil mashg’ulot uchun keltirilgan taxminiy vaqtning jami 45-60 daqiqani tashkil etadi. Bu bir qarashda kamdek ko’rinishi mumkin. Ammo mashg’ulotlar muntazam ravishda davom ettirilsa, ko’zlangan natijaga bemalol erishish mumkin. Musiqa asarini yod olishni har bir sozanda qobiliyati va imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiradi. Bu borada hamma uchun yagona ko’rsatma bo’lishi qiyin. Ba’zida sozandalarda nota matnini ko’rib eslab qolish qobiliyati kuchli bo’lsa, boshqalarida eshitib eslab qolish qobiliyati kuchli bo’ladi. Shu sababdan ham asarni yod olish ishida ularning uslublari turlicha bo’ladi. Muhimi musiqa asari qaysi bir uslub bilan yod olinishidan qat’i nazar, u sozandaning yodida mustahkam o’rnashib qolishidir. Hozirgi paytda oliy o’quv yurtlarida o’zlashtiriladigan ma’lumotlar miqdorining ortib borishi, kam vaqt sarf qilib, ko’proq natijalarga erishishni taqozo qilmoqda. Talabalarning mustaqil mashg’ulotlari muvaffaqiyatli bo’lishiga o’qituvchi rahbarligida sinfda darsni shu mustaqil mashg’ulotga yaqinlashtirib o’tish yordam beradi. Uy vazifasini bajarishning bir qator muhim tomonlari bo’lib, bularni talaba esda tutishi zarur. Musiqa asari talaba tomonidan avvalo to’g’ri tushunilishi, ya’ni asar mohiyati to’g’ri ochilishi asosiy vazifa qilib qo’yilishi kerak. Asar ma’nosini to’g’ri tushunishda ijro uslublarining tanlanishi, belgilarga rioya qilish, applikaturaning to’g’ri qo’yilishi kabi masalalar muhim ahamiyatga ega. Talabaning mustaqil mashg’ulotlari paytida uning diqqat-e’tibori, albatta, biror aniq vazifani bajarishga qaratilishi kerak. Aks holda mashg’ulotlar quruq, ma’nosiz kechib, hech qanday natijaga erisha olmaslik mumkin. Ba’zi talabalar musiqa asarini o’zlashtirish davrida nota matniga ko’proq e’tibor qaratib, ijroning ifodali bo’lishi kerakligini unutib qo’yadilar. Bu kamchilikning oldini olish maqsadida talabaning diqqat markazida doimo ijro ni ifodali bajarish vazifasi turishi shart. Boshqacha aytganda, talabalar asar matnini o’zlashtirishda qancha kuch sarf qilishsa, ijroning ifodali chiqishiga ham shuncha e’tibor berishlari kerak Talaba biror xatoga yo’l qo’ygan paytda, shu bo’lakni vazmin tezlikda diqqat bilan qayta takrorlashi kerak. Talaba biror xatoga yo’l qo’ygan paytda, shu bo’lakni vazmin tezlikda diqqat bilan qayta takrorlashi kerak. Shunda yo’l qo’yilgan xatoning sababini to’g’ri aniqlab, shu xatoga boshqa yo’l qo’ymaslik choralarini ko’radi. Talabalar ijrosidagi xatolar ham bir-biridan farq qiladi. Ayrim holatlarning qaytarilishi talabalarda odat tusiga kirib, asarning ma’lum qismida xato deyarli har safar takrorlanaveradi. Bunga sabab noto’g’ri tanlangan applikatura, ijro usuli yoki boshqa bir kamchilik bo’lishi mumkin. Bunday xatolarning kelib chiqish sababini to’g’ri aniqlash uni bartaraf etishning garovidir. Xatolar tasodifiy xarakterga ega bo’lsa ham, ularga yo’l qo’ymaslik lozim. Xatolar qanday bo’lishidan qat’i nazar talaba o’zining mustaqil mashg’uloti paytida ularni bartaraf etish choralarini topishni o’zining asosiy maqsadlaridan biri qilib qo’yishi kerak. Cholg’u ijrosi bilan shug’ullanishi natijasida talaba ham aqliy, ham jismoniy charchashi sababli uning dam olishiga biroz vaqt ajratilishi kerak. Aks holda ijroning sifati yomonlashib, xato va kamchiliklarga yo’l qo’yilishi mumkin. Talabaning mustaqil ishini masofaviy tarzda tashkil qilishda iloji boricha uning qurilmasiga moslashish maqsadga muvofiq. Hozirgi kunda ko’pchilik talabalar android tizimida ishlovchi mobil qurilmalarga ega bo’lganliklari sababli android tizimiga mos dasturlardan foydalanish talaba uchun har tomonlama qulay hisoblanadi. Talabalarning mustaqil ta’lim olishlarida, umuman barcha sohada inson o’zini nazorat qilishi mumkin bo’lgan bir uslub haqida gaplashamiz. Ta’lim olish sohasida dangasalikni yegish haqida ko’pchilik o’ylaydi yoki qanday qilib qanaqadir ishlarni tezroq bajarish va bitirishga urinish mumkin. 1980-yillarda Franchesko Cherillo ismi bir talaba shu masalaning yechimini topgan.[3.1.] Bu masalaning yechimini nomi “pomidoro” edi. Pomidoro usuli juda ham ajoyib usul, haqiqatdan ham o’ylab qarasa shunchalik oddiyki, qoyil qolasiz, qanday qilib siz bu haqda ilgari o’ylamagansiz. Bir narsani yaxshi tushunib olish kerak, pomidoro usuli orqali nafaqat siz qanaqadir muammoni yechishingiz mumkin, dangasalik bilan bog’liq bo’lgan muammoni balki vaqtni sezishni boshlaysiz, ya’ni pomidor usuli vaqtlarni boshqarish usulidir. Pomidor usulining asosiy mazmuni: bir narsani o’zingiz uchun uqib oling, o’qimang balki uqib oling, ishlatilgan bilimgina kuchga ega. Shunchaki bilib qo’ygan bilan ish bitmaydi. Bilganlarini amalda qo’llay olish zarur. Bilimni integratsiya qilish, ya’ni ishlatish jarayonida siz qandaydir natijaga erishishingiz mumkin. Shuning uchun pomidor usulidan har doim mustaqil mashg’ulotlarni olib borish davomida foydalanish lozim. Pomidor usuli nimalardan iborat? Birinchi o’rinda pomidor usulini yaxshilab tushunish uchun siz insonning miyasi, konsentratsiyasi diqqat e’tibori qanday qilib ishlashini tushunib olishingiz kerak. Insonning diqqat e’tibori judayam tarqoq bo’ladi. Mabodo biror bir ish qilib o’tirgan bo’lsangiz kimdir sizni chalg’itib yuborsa, yana o’sha ish bilan chuqur shug’ullanishni boshlashingiz uchun sizda taxminan 15 daqiqa vaqt ketadi. Bu judayam ko’p vaqt. Tasavvur qiling kitob o’qib o’tiribsiz, har 10 daqiqada kimdir sizni chalg’itadigan bo’lsa kitobdan o’qigan birorta bilim sizning miyangizda saqlanmaydi. Shuning uchun ham pomidor usuli orqali siz bu narsani bartaraf etishingiz mumkin. Pomidor usulining birinchi qadami bu tayyorgarlik. Tayyorgarlik nimadan iborat. Ya’ni bu yerda mustaqil mashq qilishga tayyorgarlik nazarda tutilmoqda. Demak, mustaqil mashg’ulotni olib borishdan oldin qolganlarni, ya’ni uydagilarni yoki ijarada turadigan xonadoshlar, yoki talabalar turar joylaridagi sheriklarni ogohlantirish nazarda tutiladi. Bundan kelib chiqadigan xulosa mustaqil mashg’ulot olib borilayotgan vaqtda sizga halaqit berilmasligi lozim. Mustaqil mashg’ulotni boshlashdan oldin siz uyingizdagilarga aytishingiz kerak, men shug’ullanayapman, menga halaqit bermang. Sizni chalg’itib yuborishi natijasida siz o’z mashg’ulotingizdan chalg’ib ketib yana qaytib bu ishga kirishib ketolmasligingiz mumkin. Tez charchab qolishingiz mumkin. Hammani ogohlantiring men bandman, 25 daqiqa yoki bir soat band bo’laman, menga tegmanglar, biror kishi kelib meni chaqiradigan bo’lsa men yo’qman. Keying navbatda telefoningizni o’chirishingiz yoki “bezovta qilmang” rejimiga qo’yishingiz mumkin. Sizni hech kim bezovta qilmaydi. Ikkinchi qadam bu taymer. Taymer pomidor usulining asosi hisoblanadi. Taymerni siz 25 daqiqaga yoqib qo’yishingiz kerak. Bu yerda shartli refleks degan narsani yaxshi bilib olishingiz kerak. Shartli refleks nima degani. Misol uchun siz qaysidir uyga borib kaltak yegan bo’lsangiz o’sha uy bilan bog’liq yomon xotiralar qolib ketgan bo’ladi. Ya’ni refleks hosil bo’lgan bo’ladi. Pavlov degan kishi itga ovqat berishdan oldin doim chiroqni yoqqan keyin taomni bergan. Keyinchalik shu darajada shartli refleks hosil bo’lganki, itning miyasida chiroqni yoqqandan keyin so’lak oqishni boshlagan. Itni oldida ovqat qo’yilmasa ham og’zidan so’lak oqishni boshlagan. Mustaqil mashg’ulot olib borishda ham shunday holat yuz beradi. Siz taymerni bosishingiz bilan shug’ullanishni boshlang, 25 daqiqa to’xtamasdan shug’ullanishingiz kerak. Agar haqiqatdan ham 25 daqiqa chalg’imasdan shug’ullansangiz sizning o’sha 25 daqiqangiz o’ta to’liq ishlatilgan bo’ladi va ko’zlangan maqsadga erishasiz. Bu narsa sizga vaqtingizni sezishga o’rgatadi. 25 daqiqa vaqtni bosishingiz bilan shu ishga chuqur shung’ib vaqtdan unumli va sifatli foydalanishni boshlaysiz, ya’ni vaqtingiz tugab borayotganligini ko’rib tez va sifatli shug’ulanishni boshlaysiz. Uchinchi qadam chalg’imaslik. Biror kishi oldingizga kelib gapirsa, chalg’imaslik kerak. Siz uydagilarni ham dos’tlaringizni ham shunga o’rgatishingiz kerakki, ishlab o’tirib nimadir bilan bandmisiz, ular sizni chalg’itmasligi kerak. Yana shu joyda bir narsani aytib o’tish kerak, taymer ishlab boshlagandan keyin vaqt kamayib ketavergani natijasida kishida psixologik bosim ta’sir qilib vaqt tugaguncha ulgurishim kerak, degan fikrda taymersiz ishlaganga qaraganda tez va samarali ish olib boriladi. Vaqt tugab borgani sari vaqt sizni shoshiltirishni boshlaydi. Taymer qo’yib ishlaganda, taymer qo’ymay ishlaganga qaraganda ko’proq narsa qilishga ulgurasiz. Bu tabiiy holat. Ya’ni taymer effekti yuz beradi. Tezroq va tezroq harakat qilishni boshlaysiz. To’rtinchi qadam dam olish. Dam olish taxminan 5 daqiqa bo’ladi. Dam olish degan haqiqiy dam olish tushuniladi. 25 daqiqa taymerda shug’ullanish tugagandan so’ng 5 daqiqa haqiqiy dam olish kerak, telefonda rasm yoki telegramga kirish, telefizor tomosha qilish emas, balki miyani dam oldirish kerak. 5 daqiqalik dam olish tugagandan so’ng keyingi 25 daqiqalik pomidorga o’tiladi. Beshinchi qadam katta dam olish. Bu taxminan 4 ta pomidordan keyin 30 daqiqaga dam olasiz. 1 ta pomidor 25 daqiqani tashkil qiladi. Har bir pomidordan keyin 5 daqiqadan dam olinadi. 4 ta pomidordan keyin katta dam olish 30 daqiqalardan bir soatgacha dam olinadi, yoki butunlay pomidorni tugatishingiz mumkin. Mana shu pomidor usulini qo’llaganingizdan keyin siz o’zingizda juda katta foydali ish koefsentingiz oshganini his qilasiz. Bu usul orqali siz qisqa vaqt ichida ko’p ishchi bajaradigan bo’lib qolasiz. Aynan 25 daqiqa siz uchun shartli refleks bo’lib qoladi. Har doim bu usulni ishlatib borgan sari taymerni bosishingiz bilan sizning diqqat e’tiboringiz, xotirangiz kuchli ishlaydigan bo’lib qoladi. Bu usulni har kuni ishlatish lozim. Bundan tashqari yana bir narsani tushunish kerakki, bir kunda nechta pomidor bajarish kerak, bu sizning o’zingizga havola. Kunlik 4 ta pomidordan keyin dam olish esdan chiqmasdan, yana ishtiyoq kelaversa pomidorlar soni oshiraverish mumkin. Shuni sezasizki, pomidor usulida ishlashni boshlaganingizdan keyin ishga kirishib ketasiz, miyangiz ishga shung’ib ketadi, uni to’xtatish judayam qiyin bo’ladi. Bir narsani tushunishingiz kerak, pomidor usuli orqali siz dangalikdan qutulasiz va vaqtingizni unumli o’tkazishni o’rganasiz. Yana shuni tushunish kerakki, vaqt bu tiklanmaydigan resurs. Shuning uchun vaqtdan unumli foydalanishda pomidor usulidan samarali foydalanish va boshqalarga ham yetkazish tavsiya etiladi. Xulosa qilib aytganda, talabalarning bilim olishida o’z xohishi bilan harakat qilishi yuqori samara beradi.