O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi shahrisabz davlat pedagogika instituti ijtimoiy fanlar fakulteti tarix yunalishi 103 guruh talabasi eshonqulov diyorbekning qadimgi va o’rta asrlar tari fanidan tayyorlagan

Tarkibiy tuzilishi.. Kurs ishi kirish, ikki bob, to’rtta paragraf, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro'yxati hamda ilovalardan iborat. Ishning umumiy hajmi ilovalar hisobga olinmaganda betni tashkil etadi.


I BOB. Ilk o’ta asrlar Eron tarixiga oid manbalar


1.1 Ilk o’ta asrlar Eron tarixiga oid manbalar

Ilk o’rta asrlar Eron tarixiga oid manbalar o’z navbatida ikki guruhga bo’linadi, yozma manbalar va moddiy manbalar.

Sosoniylar davridan saqlanib qolgan yozma adabiy asarlarni ikki guruhga bo'lish mumkin: diniy va dunyoviy. Dunyoviy adabiyot zardushtiylik diniy e’tiqodlari doirasida yozilgan bo‘lsa-da, diniy qarashlarni ham namoyon etadi. “Avesto”ning o‘rta fors, shuningdek, avesto xalq og'zaki ijodi asosida yozilgan kitoblari diniy asarlarning eng muhim qismini tashkil etadi. Sosoniylar davri adabiyoti og‘zaki adabiyotning o’ziga xos xususiyatlarni o‘zida mujassam etgan
Dunyoviy adabiyotlar
Islomgacha bo’lgan Eronda og’zaki adabiyotga boulgan qiziqish , davlat yoki savdo hujjatlari va hujjatlarida, ( diniy asarlardan tashqari), Sosoniylar davrigacha hech narsa yozilmaganligini bildiradi. Dunyoviy adabiyotni og'zaki tarzda (shoirlar) (hikoyachilar) saqlab qolgan . O’rta fors tili eskirib, eronliklarning dini, urf-odatlari va ananalari o’zgarib borgach, ko’pgina adabiy asarlarning asl nusxalari bu turdagi asarlar yo'qolgan. Shuning uchun, bizning ma'lumotlarimiz, ayniqsa, bu davrdagi dunyoviy adabiyotga oid ma'lumotlarimiz ikkinchi darajali manbalarga asoslanadi.
Eron dostonlarining o‘zagi Sharqiy Erondagi avesta xalqiga borib taqalar edi. Bizda “Avesto” da uning qahramonlari, ayniqsa Gushtaspning (Eron podshosi va Zardushtning homiysi) ajdodlari bo‘lgan Kayaniya shahzodalari haqida ma’lumotlar bor . Qadimgi harbiy sarkardalar va qahramonlarning ishlarini hikoya qiluvchi bu hikoyalar asta-sekin o'zgarib bordi odamlarning fikrlashlari o’zgardi ajoyib yutuqlarga erishildi, ko'plab yangi malumotlar to'plandi va og'zaki ravishda - takroriy shaklda - keyingi avlodlarga topshirildi. Eron milliy dostonida qahramonlik ertaklariga oid an'analarning uchta sikli mavjud: kayanyan, saka va parfiya sikllari.⁵
Ko’rishimiz mumkinki bu davarda Eron tarixiga oid ma’lumotlar deyarli qog’ozga tushirilmagan bizgacha faqat og’zaki shakldagina yetib kelgan. Albatta bunda ma’lumotlarning vaqt o’tgan sari o’zgartirilmaganiga kafolat yo’q aynan shu narsa ma’lumotlarning ishonchliligini kamaytiradi va ko’plab shaxslar va voqealar afsonalashtirilgan.
ERTAKLAR VA AFSONLAR
Sosoniylar davrining oxirlarida, ayniqsa, Xusrav I davrida (531–579) va undan keyingi davrda rivoyatlarni to’plash vazifasiga e’tibor kuchaydi. Pahlaviy tilidagi asl nusxalar yo’qolgan, ammo ularning arab va forscha tarjimalari asosida islomiy manbalarda, Sosoniylarning qissa kitoblarida ular ikki guruhga bo’lingandek ko’rinadi: Eron ertaklar va boshqa tillardan Fors tiliga tarjima qilingan ertaklar Eron ertaklarining eng muhim to'plami Ibn an-Nadim va al-Masudiy tomonidan eslatib o'tilgan.⁶
,,Ming bir kecha" kitobining to'plami . XIV asrga oid hozirgi arabcha versiyasi turli davrlarda Bag'dod va Misrda tarqalgan .
Pahlaviy tiliga tarjima qilingan eng mashhur ertaklar to’plami “ Kalilag u Dimnag” (Kalila va Dimna) bo’lib, uning asl manbasi hind Panchatantrasi, ehtimol uning Prakrit tilidagi versiyasi bo’lgan. VI asr o’rtalarida shifokor Burzoe tomonidan Xusrav I uchun Ibn al Muqaffak va Abdulloh Ahvaziy uni arab tiliga tarjima qilganlar. 570 - yilga mansub pahlaviy matnning suriycha tarjimasi ham saqlanib qolingan. “ Kalilag u Dimnag” ham bir necha marta lotin va yunon tillariga, arabchadan fors tillariga ham tarjima qilingan. X asrning birinchi yarmiga oid bu forscha tarjimalarning eng qadimgisi yo‘qolgan eng mashhuri Abu al-Mas ali Nasrulloh Munshiyning XII asrdagi versiyasidir .
Pahlaviy tilidagi ishqiy ertaklar ichida eng muhimi parfiya tilidan bo'lib, sosoniylar davrining oxirlarida pahlaviy tiliga, islom davrida esa fors tiliga tarjima qilingan . (Parfiyacha asl nusxa ham, pahlaviy tarjimasi ham yo‘qolgan.) Faxriddin Ask ad Gurganiy uni XI asr boshlarida fors she’riyatiga aylantirgan. Asarda parfiyaliklar hayoti, odobi va urf-odatlari haqida muhim ma’lumotlar keltirilgan.⁷
Ardashir Papakanning qilmishlari kitobi, pahlaviy tilida, epik janrda yozilgan. Uning hozirgi versiyasi so'nggi sosoniylar davriga to'g'ri keladi va islom davridagi ba'zi qayta ishlashlarni o'z ichiga oladi. Ardashir I (226–241)ning tarjimai holi bu asarda afsona va rivoyatlar aralashmasi orqali bayon etilgan.
Sosoniylar shohlarining har birining hukmronligi davridagi muhim voqealar yozib olingan va imperator arxivlarida saqlanib qolingan, bu amaliyot, ehtimol, Sosoniylar hukmronligining boshidan boshlangan. Shopur I (241–271) Zardushtning Kasbe devoriga uch tilda yozilgan bitikda o’z qilmishlari tavsifini qoldirgan. Narseh (293–303) Paikulida (hozirgi Iroqdagi Zagros togÿlarida joylashgan) ikki tilli yozuvda taxtga o’tirgani haqida ma’lumot qoldirgan. Bunday asarlarning nusxalari, ehtimol, imperator arxivlarida saqlanib qolingan. VI asrda yashagan yunon tarixchisi Agatias o‘zining suriyalik do‘sti Sergius orqali Xusrav I davridagi rasmiy yozma hujjatlarga ega bo‘lgan⁸
Firdavsiyning fikricha, Hormuzd IV (579–590) o’z sarkardasi Bahrom Chobin va dvoryanlar tomonidan qamoqqa tashlanganida, 590 - yilda u kitob bilan kelib, o'tmish podshohlarining hikoyalarini o'qish istagini bildirdi, unda sosoniylar davridagi har bir podshohning hukmronligi davridagi voqealar uning portreti bilan birga qayd etilgan rasmiy registrlar mavjudligi qayd etilgan.
Eronliklar uchun yozma milliy tarix tuzish goyasi sosoniylar davrining oxirlarida, ayniqsa Xusrav I davrida paydo bo’lgan, uning davrida kitoblar pahlaviy tilida yozilgan yoki boshqa tillardan, masalan, suriya, hind tillaridan tarjima qilingan 631-yil oxiri yoki 632- yilning boshlarida hokimiyatni o’z qo’liga olgan sosoniy shohlarining oxirgisi Yazdgird III davrida bu amaliyot yakunlangan bo’lsa kerak.
AVESTONING TARJIMALARI VA SHARHLAR
“Avesto ” sosoniylar davrining oxirigacha, ehtimol Xusrav I davrida, 21 bo‘limga bo‘lingan holda, og‘zaki shaklda saqlangan. Uni transkripsiya qilish uchun taxminan 46 ta belgidan iborat Alifbo ixtiro qilindi. Avesto tilidagi so‘zlarni o‘sha paytda qanday talaffuz qilingan bo‘lsa, xuddi shunday yozib olishga harakat qilindi. Garchi “ Avesto” yozib olingan bo‘lsa-da, og‘zaki ijodga katta ahamiyat berilganligi sababli, asarning qo‘lyozma nusxalari juda kam bo‘lib, yozib olingan matn bilan kamdan-kam murojaat qilinardi. . “Avesto” ning saqlanib qolgan eng qadimiy qo’lyozmasi 1258 yoki 1278-yillarga to’g’ri keladi.Sosoniylar davrida avesto tili o’lik til hisoblangan. “Avesto” mazmuni tushunarli bo‘lishi uchun pahlaviy tiliga tarjima qilingan va unga zand (sharhlar) yozilgan. Bu sharhlarni yozishda og'zaki urf odatlardan, shuningdek, eroniylarga yunonlar, rimliklar, suriyaliklar va hindlar orqali ma'lum bo'lgan o'sha davr ilmlaridan ham foydalanilgan. Bugungi kunda Gathas, Yasnas, Vendvdad , Nerangest kabi ilk asarlarning tarjimalari va Yashtlarning ba'zi qismlari saqlanib qolgan, ammo to'liq «Avesto» ning tarjimasi va sharhi, faqatgina Sosoniylar davrida mavjud bo'lgan.
Bu davrda Fors zardushtiylarining kitoblari dastlab to'qqizta qismdan iborat bo'lib , ularning birinchi, ikkinchi va uchinchi qismi yo'qolgan. Uchinchi kitob esa eng kattasi unda zardushtiylik diniy tamoyillari ba’zan falsafiy tilda, ba’zida esa afsonaviy unsurlar bilan aralashgan holda yoritilgan.Yettinchi kitob Zardushtning afsonaviy tarjimai holi bo’lib, “Avesto” ning “Spand nask” deb nomlangan bo’limiga asoslangan . Sosoniy Avestoning ixcham shakldagi mazmuni sakkizinchi kitobni tashkil etadi. Bu qismlarning ko’pchiligining asli ham, pahlaviy tarjimasi ham yo’qolganligi sababli, bu xulosalar katta ahamiyatga ega. To'qqizinchi kitobda "Sosoniy Avesto" ning uchta qismiga sharh berilgan, bu esa o'zining afsonaviy mazmuni bilan ahamiyatlidir.
Fors va Kirmon zardushtiylarining yetakchisi Manuchihrning bir kitobi va uchta maktubi hozirgacha saqlanib qolgan, Dadest(Diniy hukumdorlar)deb nomlangan kitob zardushtiy tomonidan yozma shaklda berilgan 92 ta savoldan iborat, u zardushtiylik e’tiqodi tamoyillari, kosmologiya, mifologiya va diniy qonunlar kabi turli mavzularni ko’rib chiqadi.⁹
Falsafa va ilohiyot
Eronliklar yunon falsafasi bilan Ahamoniylar davridan beri tanish edi. Bu tanishuv sosoniylar davrida chuqurlashib, yunon falsafasining zardushtiylik diniy asarlariga ta’siriga olib keldi. Sosoniylar davriga oid falsafiy asarlar pahlaviy tilida mavjud bo’lmasada, IX-X asrlarda falsafa va ilohiyotga oid asarlar ularning qadimgi ananaga asoslanganligini ko’rsatadi. Uchinchi va to'rtinchi kitoblar yuqorida zikr etilgan asosiy falsafiy va ilohiy asarlar qatoriga kiradi¹⁰
Donolik adabiyoti
Pahlaviy adabiyotining muhim bo'limini andarz (hikmat) to'plamlari tashkil etadi, ular ikki xil: diniy nasihat va pragmatik hikmat. Ikkinchi turga mansub andarz asarlarining aksariyat mavzusinini boshqa xalqlar adabiyotida ham uchratish mumkin va bu guruh tarjimalari keyinchalik fors va arab tillaridagi adab (adabiyot) va axloq kitoblariga kirib bordi. Og'zaki adabiyot sohasiga mansub bo'lgan asarlar uchun muallif yoki sanani aniqlab bo'lmaydi. Pahlaviy tilida bunday asarlarning aksariyati buyuk va bilimdon kishilarga, umuman olganda, podshohlar, ulug’ zotlar yoki diniy shaxslarga tegishli bo’lgan masalan Denkardning uchinchi kitobida afsonaviy Jamshid, peshdodiy podshohi bularning bir qanchasi muallifi hisoblanadi. Xusrav I nomidan to’plam ham qayd etilgan. Andarz to’plamlarida she’riy parchalar ham bo’lishi mumkin; ba'zi narsalar metrik nasrda, boshqalari esa shunchaki she'riy xususiyatga ega. 43 ta andarz to'plamidan eng kengi Denkardning oltinchi kitobidir.¹¹
Ilk o’rta asrlar Eron davlatida til
Sosoniylar davrida eng keng tarqalgan tillar o’rta fors (yoki pahlaviy), parfiya, sug’d, xorazm, xotan sak va baqtriya tillaridagi turli matnlar saqlanib qolgan.
PAHLAVIY TILI
Bu qadimgi fors tilining yoki uning bir paytlar Fors mintaqasi tili bo‘lgan shevalaridan birining rivojlanishidir. Qadimgi fors tilining o'rta fors tiliga evolyutsiyasi miloddan avvalgi IV asrda boshlangan bo'lishi mumkin, ammo oxirgi tilda saqlanib qolgan eng qadimgi hujjatlar miloddan avvalgi III asrga tegishli bo'lib, o'rta fors tilida jins va ikkilik shakl yo'q. Kamdan-kam istisnolardan tashqari, ot va olmoshlarning kelishik shakllari yo'qolgan. O’rta fors tilida saqlanib qolgan ashyolar orasida mahalliy Fors shohlarining tangalari (taxminan miloddan avvalgi III asr o’rtalari), sosoniylar shohlari va ulug’ zotlarining yozuvlari (asosan III va IV asrlar), Sosoniy tangalari va muhrlari, zardushtiylik pahlaviy matnlari, Zabur va Manixiy yozuvlaridan parcha. Oxirgi tilga olinganlardan tashqari, ularning barchasi pahlaviy yozuvining turli variantlarida yozilgan.
Pahlaviy yozuvi qiyin bo’lgani uchun ulamolar yod olishlari uchun so’zlar ro’yxati tayyorlanardi. " Frahang Pahlavig" shunday asarlardan biri bo'lib, unda turli imloga ega bo'lgan so'zlar, shuningdek, geterogrammalar (noto'g'ri imlo) o'rganishni osonlashtirish uchun tizimli ravishda joylashtirilgan. Ushbu risolada so'zlar mavzu sarlavhalari ostida guruhlangan. " Frahang Pahlavigning alifbo tartibidagi versiyasi XVIII asr nusxasida saqlanib qolgan. IX -X asrlardagi pahlaviy lug'atidan bir varaq, manikiylar orasida geterogram ko'rinishidagi yettita pahlaviy fe'lni o'z ichiga olgan varaq topilgan. Turfonda topilgan parchalar. " Frahang Evak" deb nomlangan avesto-pahlaviy lug'ati alohida ahamiyatga ega, chunki u sosoniylar davrida qo'llanilgan, ammo keyinchalik yo'qolgan avestocha so'zlarni o'z ichiga oladi.
Pahlaviy yozuvi ikkita asosiy shaklga bo'linadi: lapidary va kursiv, ikkalasi ham oromiy tilidan olingan. Oromiy prototipi kabi o'ngdan chapga yozilgan bu skriptlarda unlilar odatda ifodalanmaydi. Pahlaviy yozuvi odatda yozuvlar, tangalar va muhrlarda qo'llaniladi, lekin ba'zan bu maqsadlar uchun islom davri yozuvchilari tomonidan kastaj yoki kashtoj (pahlaviy gashtagidan ) deb nomlangan kursivning varianti ham qo'llaniladi. Kursivdan farqli o'laroq, lapidary skript 19 ta belgidan iborat bo'lib, ularni birlashtirib bo'lmaydi. Sosoniylar davriga oid o’rta fors qirollik va shaxsiy bitiklari lapid yozuvida yozilgan bo’lib, eng qadimiysi Ardashir I ning Naqshi - Rustamdagi qisqa bitikidir Pahlaviy kursiv yoki kitob yozuvi 13 belgidan iborat bo’lib, asosan pahlaviy tilida zardushtiylik asarlarini yozishda foydalanilgan. Ushbu skriptda bir belgi ko'pincha bir nechta tovushlarni ifodalaydi, bundan tashqari, ligature turli yo'llar bilan o'qilishi mumkin, shuning uchun skript noaniq bo'lishi mumkin¹²
Pahlaviy kursividagi eng qadimiy matn 1323-yilda kouchirilgan. Kursiv yozuv pergament, papirus, ostraka, tosh va qimmatbaho toshlarga yozish uchun ham qo’llanilgan bo’lib, Istanbul yozuvi kabi qabr va dafn yozuvlarida uchraydi.¹³ Bu turdagi boshqa matnlar va tegishli Sosoniylar davrining so’nggi davriga oid bo’lganlar Forsda topilgan.¹⁴ Vertikal tarzda yozilgan eng so’nggi dafn yozuvi Xitoyda topilgan IX asrga oid yozuvdir. Yodgorlik yozuvlari VI asrdan Darbanddagi (Kavkazdagi) yozuvlarni o’z ichiga oladi. Shopur I ning Naqshi Rustam va Bishopurdagi otidagi yozuvlar, shuningdek, Maqsudobod va Tang-i Xushkda topilgan ikkita yozuvlar mulkka egalik qilish va uni yaxshilashni tushuntiruvchi bayonotni o'z ichiga oladi. Nihoyat, kursiv yozuvda Mozandaron hukmdorlarining (IX–XI asrlar) qabr yozuvlari mavjud. O’rta Osiyoda topilgan “Pahlaviy zabur” tarjimasining bir parchasi kursiv yozuv variantida. Uning to'plami VI asr yoki undan oldingi davrga to'g'ri keladi, lekin u VII-VIII asrlar oralig'ida yoki hatto undan keyinroq yozilgan.
Saroy tarixshunosligi
Sosoniylar davrida qadimiy Eron saroy yilnomalari an’anasi qayta tiklandi, uning mohiyati tarixiy voqealarni podshohning xohish-istaklaridan kelib chiqib talqin qilishdan iborat edi. Tarixiy yilnomalarning mazmuni qirol o'zi, oilasi va davlati uchun muhim deb hisoblagan voqealar bilan to’ldirilgan. Ular podshoh nazorati ostida tuzilgan bo‘lib, o‘zining va merosxo‘rlarining shaxsiy foydalanishi uchun mo‘ljallangan edi. Sosoniylar davriga oid tarixiy asarlar o‘tmish va kelajakni bashorat qilishdan ko‘ra hozirgi voqealarga kamroq e’tibor beradi. Ularning maqsadi sosoniy elitasi tomonidan targ‘ib qilingan diniy va milliy g‘oyalarni tasvirlash va tarannum etish edi. Tarixiy asarlarda bir tomondan haqiqat, ikkinchi tomondan afsona va afsona o'rtasida aniq ajratuvchi narsa yo'q edi. Bunday asarlar voqealarning xolis bayoni emas, balki xayoliy va hissiy bayonotlarni o'z ichiga olgan. Giperbola va metafora ularning uslubining muhim elementlari edi. Sosoniylar davri asarlarida tarixiy shaxslarga zamondoshlarga xos xususiyatlar berilgan. Masalan, sosoniylardan oldingi barcha podshohlar sosoniylik xususiyatiga ega bo‘lib, sosoniylar davrida bo‘lgani kabi taxtdan nutq so‘zlaydilar.
Shu bilan birga, bu yilnomalar barcha eronliklar uchun axloqiy yo'l-yo'riq manbalari bo'lgan. Ularda donishmandlarning fikrlari va nasihatlari, shuningdek, monarxlar va ularning saroy a'zolarining dono qarorlari namunalari mavjud edi.
Ardashir Papakanning ishlari kitobi sosoniy podshohlari haqidagi epik siklga tegishli . Matn dastlab VI asrda tuzilgan bo'lsa-da, saqlanib qolgan versiya keyingi davrlarga tegishli.
Kitob bosh qahramoni Ardashir I (226–241), Sosoniylar imperiyasining uchun asoschisi. Muallif asarida Ardashirning bolalik va yoshlik yillari, hokimiyat kurashi va taxtga chiqishi tasvirlangan; shuningdek, uning o’g’li Shopur I va nabirasi Hormizd I (271—272) va Ardashirning Parfiya shohi Ardavan V (taxminan 213—224) bilan bo’lgan to’qnashuvi haqida ham hikoya qilinadi. Bu asarda Ardashir hayoti haqidagi ma’lumotlar asosan rivoyatlarga asoslangan bo‘lsa-da, ba’zi tarixiy voqea va faktlarni aks ettiradi. Ardashirning ko‘chmanchi qabilalarga qarshi yurishlari, Eron tarixi va geografiyasi hamda sosoniylarning ijtimoiy tuzilishi va diniy tushunchalari haqida ma’lumotlar berilgan.
Al-Muqaffak (757). Ibn an-Nadimning “Fihristi” asarida sosoniylar davri asarlarining arabcha tarjimalarining katta ro’yxati keltirilgan. Islom davri mualliflarining ana shunday tarjima va moslamalari, o‘rta asr arab va forszabon yozuvchilarining asarlarida ularga havolalar tufayli ularning mazmuni va mohiyati haqida bir oz tasavvurga ega bo’ldik. Sosoniylar imperiyasining chegaralari tavsifini. Ain deb nomlangan yana bir asar tasvirlaydi. (Qoidalar kitobi), shohlar, namaglar uchun belgilab qo'yilgan odatlar, ahloq va xulq-atvorni aristokratlar va jamiyatning boshqa yuqori qatlamlari. Arab va fors manbalarida keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra, bu asarlar ritorik xususiyatga ega bo’lib, eron an’analarida tuzilgan. Ma’muriy tuzum va alohida podshohlar, xalq qahramonlari haqida ham bir qancha asarlar yaratilgan.
Xusrav I ning amallari fikrlari va so‘zlarini hayratga soladigan Karn u Anoshirv an (Anushirvonning kitobi) maskavayhning arabcha "Tajarib al-umom " asarida to'liq ko'rsatilgan . Unda siyosiy va diniy mazhablarning qirolga nisbatan dushmanlik niyatlari va uning jamiyatdagi jangchilarni dehqonlardan ajratgan an’anaviy tafovutlarni saqlab qolishga qaratilgan harakatlari tasvirlangan. Matnda podshohning boshqa xalqlar, ayniqsa, u o’z himoyasini ko’rsatgan va mazdakiy missionerlarini yuborgan turkiy xazarlar bilan aloqalari haqida malumotlar bor. Shuningdek, u diniy qarashlarga qaramay, Gretsiya va Hindistondan qonunchilik va madaniy qarzlar sohasidagi yutuqlarni tasvirlaydi.
Istanbul qo’lyozmasida saqlangan Ardashir Papakanning Ahdi so’nggi sosoniylar davriga tegishli. Unda podshoh hokimiyatining ko‘p jihatlari tushuntirilib, qirol hokimiyati va din o‘rtasidagi munosabatlarga oid turli savollarga to‘xtalib o‘tadi. Sosoniylar davri adabiyoti, xususan, tarixiy yilnomalar va andarz (donishmandlik) adabiyotida ideal obraziga ko‘p joy ajratilgan. birinchi marta Ahamoniylar davrida tug'ilgan shoh. Qirol hokimiyatini ideallashtirishning asosi fors shohlari “milliy eron g‘oyasi”ni o‘zida mujassam etishga da’vat etilganligi haqidagi tushunchadir, uning mohiyati shundan iboratki, butun jahon tarixi ikki asosiy hokimiyat o‘rtasidagi kurash sifatida qaralishi kerak
Tamoyillar: yaxshilik va yomonlik, yorug'lik va zulmat. Bu kurashda Ahriman (ya’ni yovuz tamoyil) kuchlariga qarshi urushda Ohrmazd qo‘shinining oliy qo‘mondoni (ya’ni ezgu tamoyil) bo‘lish shohning roli hisoblanadi. Bu ham podshohning jamiyatdagi mavqeini belgilaydi va . uning shaxsiy fazilatlari: u mutlaq hokimiyatning diqqat markazida va tarixni nazorat qiladi; u jismoniy kuchi, tashqi ko'rinishi, aql-zakovati va notiqligi bo'yicha barcha erkaklardan ustundir; u qonun chiqaruvchi va tartib yaratuvchisidir. Barcha qirollar nafaqat buyuk harbiy rahbarlar, balki iste'dodli siyosatchilar va mutafakkirlardir. Ular jang qahramonlari, farovonlik bulog‘i, shaharlar quruvchilari, davlatning ma’muriy tuzilishida foydali bo‘lgan barcha narsalarni yaratuvchilar va eng muhimi, zardushtiylik e’tiqodining g‘ayratli himoyachilaridir.
Mobad(oliy martabali va donishmand saroy ahli ) Kartirga ko'ra , "ideal podshoh" hamma narsadan avval dindor bo'lishi kerak: u o'zining diniy ustoziga to'liq bo'ysunishi va zardushtiylik dini aqidalariga muvofiq harakat qilishi va fikrlashi kerak. Podshohning asosiy mashg'ulotlari ma'muriyat edi. adliya, mobad maslahatchilari bilan maslahatlashgan holda; tinchlik va urush bilan bog'liq muammolarni hal qilish, harbiy qo'mondonlarni tayinlash; mamlakat farovonligini ta'minlash bo'yicha chora-tadbirlarni qabul qilish; ovchilik, ziyofat va to‘ylar bilan bog‘liq masalalarni hal qilish. Podshoh xalqning ma’naviy rahnamosi sifatida nafaqat mamlakatni boshqarish, balki uning axloqiy va ijtimoiy hayotini tartibga solish uchun ham mas’ul edi. U o'zining xatti-harakati va hukumati uchun javobgar edi.¹⁵
Yuqoridagi xislatlar podshohning xabarlari, vasiyatnomalari va hukmlarida hamda vazirlarining xabarlarida o‘z ifodasini topgan. Uning birinchi vazifasi taxtdan saroy a’yonlariga nutq so‘zlash edi. Xudoga shukr qilib, u o'z rejalarini belgilab oldi, xalqni adolatli hukmronlik qilish istagiga ishontirdi va ulardan yordam so'radi. Yig‘ilgan saroy a’yonlari podshohning nutqi va niyatlarini ma’qullab, xalqning itoatkorligiga ishontirdilar. Marosim katta shon-sharaf bilan o'tkazildi. Podshoh viloyat gubernatorlariga o‘zining taxtga o‘tirgani haqida xabarlar yubordi.
Sosoniylardan Ardashir I, Shopur II (309–379) va Xusrav Iga ideal podshoh xislatlari berilgan. O‘rta asr arab va fors manbalarida Xusrav I adolatli va saxovatli podshoh sifatida ta’riflangan ko‘plab yozma ma’lumotlar mavjud.¹⁶ Hikoyada Anushirvon adolatli (ya’ni Xusrav I) adolatli ekanligi keltiriladi u taxtdan so‘zlagan nutqlarida u o‘z saroy a’yonlariga murojaat qilib, “Xudo xalqi” bilan saxovatli munosabatda bo‘lishni, xalqning og‘irini yengil qilishni, zaiflarni xafa qilmaslikni, donolarni hurmat qilishni va e’tiborli bo‘lishni buyuradi. yaxshi odamlar. Podshoh bu amrlarni mensimaganlarni jazolash bilan tahdid qiladi.
Moddiy manbalar. Sosoniy tangalari muhim manbadir; Ulardan Sosoniylar tarixining barcha davrlarini osongina aniqlash mumkin. Tangadagi hukmdor tasvirining nomini pahlaviy tilida ishlatish va undan boshqa sanʼat asarlarini sanalashda foydalanish mumkin. Old tomonda odatda hukmdorning surati, ba'zan o'g'li yoki xotini bilan, kamdan-kam hollarda ikkalasi bilan birga ko'rsatiladi. Orqa tomonda bir nechta sahnalar, jumladan, abadiy olov yonayotgan investitsiya yoki qurbongoh mavjudUshbu naqshlar Ardasher I (224-242) va Shopur I (240-270) davridagi juda qattiq tasvirdan boshlanadi . Shapur II davrida(310-379), u yana bir xil materialdan qilingan, batafsil modellashtirish biroz qisqartirilgan. Biroq, bu keyinchalik yana muhim ahamiyatga ega. Keyingi davrda dizaynlar ko'pincha yuqori darajada stilize qilingan va qisman qayd etilgan.
Sosoniy tangalar Eron Sosoniylar imperiyasi (224–651) hududida ishlab chiqarilgan . Rim imperiyasi bilan birgalikda Sosoniylar imperiyasi so'nggi antik davrda eng muhim pul chiqaruvchi davlat bo'lgan . Sosoniylar tangalari boshqa davlatlarning tanga zarb etilishiga sezilarli taʼsir koʻrsatdi. Sosoniy tangalari sosoniylar davrini oʻrganishda muhim asosiymanba hisoblanadi

Sosoniy tangalari Sylloge( nummorum Sasanidarum) sosoniy tangalari oʻlib, tarix va umuman sanʼat tarixida katta ahamiyatga ega uchun eng muhim asosiy manba hisoblanadi.

Sosoniylarning standart kumush tangasi, old tomonida shohning toj kiygan va boy bezatilgan boshi tasvirlangan Shopur I draxmi , orqa tomonida esa ikki xizmatkori bilan olovli qurbongoh tasvirlangan. Ktesifonda 240-244 yillarda zarb qilingan. 28 mm, 4,35 gr.

Bahrom II ning kumush drahmi ( h. 274–293). Obv : Bahrom II va uning malikasi Shopurduxtaning toj kiygan byusti o'ng tomonga qaragan; Bir oz figura, ehtimol ularning o'g'li (keyinchalik shohlik nomi Bahram III ), burgut boshli kapot kiygan, yuzlarini chapga qaratib, ularga gulchambar taklif qilmoqda. Rev : xizmatchilar bilan olov qurbongohi; Olovning chap tomonida Faravahar , o'ngda Toros belgisi

Xosrov II ning oltin denori ( h. 591–628), noaniq zarb, 611 yil. Obv : Xosrov II ning toj kiygan byusti va oʻrta forscha (pahlaviy) matn ( GDH 'pzwt' va hwslwd mlk'n mlk' ). Rev : Olovli nimbus va o'rta forscha, ya'ni pahlaviycha matn ( y'cwysty va 'yl'n 'pzwt hwytk') bilan qarama-qarshi Anahita byusti 
Sosoniylar tarixining to'rt yuz yildan ortiq davrida tanga zarb qilish hukmron qirolning yagona imtiyozi bo'lgan va sosoniy tangalar zarb qilishda qo'llaniladigan tipologiya imperiyaning hamma qismida har doim bir xil bo'lgan; bu sosoniylar zarbxonalari qirollik markaziy hokimiyatining qattiq nazorati ostida bo'lganligini ko'rsatadi. ¹⁷ Sosoniylar tangalarini soliq toʻlash uchun ishlatishdan tashqari, imperiya ichidagi pul sifatidagi aniq konteksti noaniqligicha qolmoqda. Biroq, ma'lumki, sosoniy tangalarining katta qismi askar va qo'shinlarga ish haqi to'lash uchun ishlatilgan. Shuning uchun, Filipp Gignu va Maykl Beytsga ko'ra, Shapur II ( r. 309–379) va Peruz ( r. 459–484) o'z hukmronligi davrida tanga ishlab chiqarishni "ko'paytirish" kerak edi, chunki ular ko'plab yurishlarni o'tkazdilar. Katta miqdordagi urushlarda qatnashgan Kavad I , Xosrov I( 531–579 ) va Xosrov II ( 590–628 ) davrida zarb qilingan . ¹⁸ Barcha Sosoniy tangalari qoʻlda zarb qilingan va Rim imperiyasidagi kabi tanga ishlab chiqarish “aniq va yaxshi tashkil etilgan rejalar” asosida tartibga solingan. 
Sosoniylarning o’sha paytlarda zarb kumush tangalari Sharqiy turkistondan tez tez topilib turiladi.Eron tangalarining bu yerdan topilishi Sharqiy Turkiston xalqlarining Eron bilan aloqalari kuchli bulganligini bildiradigan jonli fakt hisoblanadi.Sosoniy tangalari Xitoy davlati hududidan ham tez tez topilishi Eron pullari bu davrda Xitoy mis tangalariga nis batan obru etiborini kuchli bulganligini kursatadi.Eramizning IV-VI asrlarining birinchi yarmida Osiyo va Sharqiy Turkistonning bir qismini o’z ichiga olgan Eflalitlar davlati ham o’z pullarini Eron Sosoniylar sulolasining tanga pullariga taqlid qilib zarb qila boshlaganlar
Naqshe-Rustam maqbaralari Eronning turistik ramzlaridan biridir. Qoyaga o‘yilgan xoch shaklidagi qadimiy qirollik qabrlari hech kimni befarq qoldirmaydi. Yaqin atrofda joylashgan sirli Zaratusht kubi ham katta qiziqish uyg'otadi. Bu to‘rtburchak shaklidagi bino nima ekanligini hech kim bilmaydi.
Nakshe-Rustam (Rustam rasmlari) hududi o'z nomini fors dostonining afsonaviy qahramoni Rustam sharafiga oldi, o'shanda qadimiy obidalar unutilgan va u erda nima borligini hech kim bilmagan. Miloddan avvalgi 1000-yillarga oid elam davrining qoyatosh relyeflari esa hammasini boshlab bergan. Miloddan avvalgi VI-V asrlar bo'yida. Ahamoniylar davlati hukmdorlari oʻzlarini Hojiobod togʻidagi qoyatosh qabrlarga dafn etishga qaror qiladilar. Birinchisi buyuk Fors davlatining asoschisi Doro I edi. Garchi Doroning mamlakat poytaxti Pasargada shahrida qabri bor edi., Biz aniq bilamizki, bu yerda unga abadiy yotoqxona tayyorlanayotgan Qolgan 3 ta qabr Kserks I, Artakserks I va Doro II ga tegishli ekanligi taxmin qilinadi. Beshinchi qabr tugallanmagan edi, lekin ular Artaxshas III yoki Doro III dafn qilmoqchi bo'lishlari mumkin edi.Har bir qabrning tepasida tegishli hukmdorning surati joylashgan bo'lib, uning ostida forslar tomonidan bosib olingan xalqlarning vakillari 14 kishidan iborat ikki qatorda turishadi. .
Miloddan avvalgi 4-asr oxirida Makedoniyalik Aleksandr qo'shinlari Forsni bosib olgach, bu majmua tashlab ketilgan. Ular uni faqat bir necha yuz yil o'tgach, boshqa hukmdorlar sulolasining vakillari - Sosoniylar eslashdi. Ular o‘z podshohlarini bu yerga dafn qilmagan, balki o‘zlarini Ahamoniylar imperiyasining merosxo‘ri deb hisoblagan holda, III-IV asrlarda. eramizda qabrlar ostidagi qoyalarga va ularning yoniga 7 ta oʻzini maqtagan barelyefi oldida, ichida xona bo'lgan tushunarsiz kubik yerga qazilgan. . Shunga o'xshash narsani allaqachon nomlangan Pasargadasda ko'rish mumkin, bu erda xuddi shunday element "Sulaymon qamoqxonasi" deb ataladi va aslida qo'riqchi minorasi edi. Bu erda struktura noaniqroqdir. Sosoniylar uni zardushtiylar ibodatxonasi sifatida ishlatishgan, ammo nega Ahamoniylar uni qurganligi aniq emas. Ammo, ehtimol, bu ham ma'bad edi.Tog'ning tepasida qadimgi forslar tomonidan qurilgan zardushtiylik sukunat minoralari ham bor edi , ammo ularga kirish imkoni yo'q va ularni xaritalarda topish juda qiyin.
B undan tashqari, Pasargadiga boradigan yo'l bo'ylab siz tog'da inson kelib chiqishi aniq bo'lgan yana bir nechta joylarni topishingiz mumkin. Naqshe Rustam Eronning yirik shahri Sheroz yaqinida, qadimgi poytaxt Persepolisxarobalaridan ko'p o'tmay joylashgan.
Keyinchalik, Nakshe-Rustamni, siz davlatning yana bir poytaxti joylashgan joyni - Istaxrni va undan keyin 35 kilometrda - Pasargadagi ko'rishingiz mumkin . Qabrlarga juda yaqin joyda yana bir Nakshe-Rajab majmuasi joylashgan, ammo u yerda faqat qoyatosh relyeflari bor.Naqsh-Rustamga kirish pullik - 200 000 Eron reali (taxminan 6 dollar), ammo siz yon tomondan atrofga qarashingiz mumkin va panjara ortidan Ardashir I ning barelyefiga yaxshi kirish mumkin¹⁹