O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi shahrisabz davlat pedagogika instituti ijtimoiy fanlar fakulteti tarix yunalishi 103 guruh talabasi eshonqulov diyorbekning qadimgi va o’rta asrlar tari fanidan tayyorlagan

1.2 Eron madaniyati
Sosoniylar Eronining boy madaniyati Kichik Osiyo, Zaqafqaziya va Oʻrta Osiyoning koʻpgina xalqlari ishtirokida rivojlandi.Birinchi sosoniylar davrida zardushtiylik davlat dini deb eʼlon qilindi. III asrda. Manixeyizm paydo bo'ldi. Manixiylar jamoalari ancha kuchli va koʻp boʻlgan, ayniqsa Oʻrta va Oʻrta Osiyoda maniy tarafdorlari quvgʻinlardan qochgan.Sosoniylar davlati aholisi orasida xristianlar ham boʻlgan. Podshoh Xosrov II Vizantiya imperatori Mavrikiy Mariamning qiziga uylangan va unga nasroniy cherkovlarini qurdirgan." , Sharq falsafasi va ilmi. "Avesto"da. soʻnggi antik falsafa va din tushunchalari bilan bir qatorda hind risolalarining astrologiya, ritorika va mantiqqa taʼsirining izlari bor; xuddi manixiy ta’limotida bo‘lgani kabi gnostitsizm tushunchalari, buddizm va braxmanizmning ko‘plab g‘oyalari keng tarqalgan edi” ²⁰
Sosoniylar tasviriy sanʼati jahon sanʼati tarixidagi oʻziga xos hodisa boʻlib, u qadimgi Sharq badiiy madaniyatining ayrim anʼanalarini oʻzlashtirgan (Ahamoniylar), Rim sanʼati taʼsirida boʻlgan va oʻziga xos uslubni yaratgan.sanʼat, ayniqsa, badiiy matolar va toreutika ishlab chiqarish. Asosiy din katta diniy rasmlarni rag'batlantirmadi. Manixeyizm, aksincha, O'rta va O'rta Osiyoda ayniqsa muhim rol o'ynagan rassomlik maktabini yaratdi. Afsonaga ko'ra, bu ta'limotning asoschisi Mani ajoyib san'atkor bo'lib, doimo o'z voizlari bilan birga rassomlarni yuborgan. Manixiylar san'atida miniatyura rasmlari muhim rol o'ynagan.
S osoniylar arxitekturasi Eronining meʼmorchiligi turli xil qurilish texnikasi va badiiy anʼanalarga ega edi. Parfiya arxitekturasi bilan o’zlashtirishlarham ko’zga tashlanadi, ammo yangi elementlar ham paydo bo’lmagan dep aytib bo’lmaydi, jumladan rejadagi kvadrat, kubik hajm, konusning tromplaridagi gumbaz bilan qoplangan xona. Tromplar ustidagi gumbaz 3-asr atrofida paydo boʻlib, Yaqin Sharq meʼmorchiligida keng tarqaldi.Sosoniylar meʼmorchiligining eng yirik yodgorligi Ktesifondagi qirol saroyi boʻlib, u turlicha: miloddan avvalgi III yoki VI asrlarga oid. Afsonaga ko'ra, zalning devorlari kumush astarli bo'lib, polga shunday o'lchamdagi qimmatbaho gilam qo'yilgan ediki, 637 yilda Ktesifonni talon-taroj qilgan arab bosqinchilari uni bo'laklarga bo'lishganda, har bir arab jangchisi bir parcha oladi. Og'ir pardalar bilan soyalangan zalning orqa tomonida baland taxt bor edi.
Arxitektura dekorasi birinchi me'moriy inshootlarning paydo bo'lishi bilan birga paydo bo'ldi. Har bir davr va mintaqaning o'ziga xos qurilish va pardozlash materiallari mavjud: xom g'isht yoki tosh, keramik plitalar yoki yog'och. Sosoniylar davrida me'moriy bezakning ko'plab naqshlari mavjud edi: rozetlar, palmetlar, uzum barglari, marvaridlar, geraldika naqshlari, turli qanotli mavjudotlar.²¹ 
Badiiy matolarga ishlov berish sanati Karusel yaratish Tavsif qo'shish Qadimgi badiiy matolar - bu ipak, paxta va jundan tayyorlangan buyumlar, texnikasi va dekoratsiyasi xilma-xildir. Jun ishlab chiqarishning rivojlanishi namat buyumlari, gilamchalar, qoziqli gilamlar va nozikroq jun gazlamalar paydo boʻlishiga olib keldi.Dunyodagi eng qadimgi jun gazlamalar va gilamlar Paziriq tepaliklaridan topilgan. Bu miloddan avvalgi V-IV-asrlarga oid topilmalar hisoblanadi, Markaziy Osiyo va Yaqin Sharqdan kelib chiqqan. Ular orasida: yirtqich hayvonning feniks qushi bilan kurashi tasvirlangan kigiz; Shuzadagi Ahamoniylar saroyi frizidagi relyeflarga o‘xshash sherlar tasviri tushirilgan gilam mato; dog'li bug'u, chavandozlar va griffinli qoziqli gilam.. Gazlamalarni bezash uchun eng oddiy naqshlar o'z-o'zidan to'qish orqali yaratilgan. Badiiy matolar bezak va tasviriy naqshlarni ham o'z ichiga olgan.
Matoga ishlov berish Tavsif qo'shish Sosoniylar davridagi matolar Iroq san'atining eng yorqin davrlaridan birini tashkil qiladi. Bizgacha zoomorf naqshli jun va gilam gazlamalar yetib kelgan, ammo sosoniylar namunalarining aksariyati shoyi matolardir.Ilk oʻrta asrlarda antik davrdan matolarni bezashning alohida usullari: aplikatsiya, munchoq, kashta tikish qoʻllanilgan. Badiiy matolarning ba'zi naqshlari kiyimlarni bezatish uchun metall plitalardan olingan.
Badiiy matolarning “Sosoniy uslubi” quyidagilar bilan ajralib turadi: badiiy naqshlarning keng doirasi (qahramonlik ishlarini bajaruvchi haqiqiy va fantastik hayvonlar tasvirlari, oʻsimlik va geometrik bezak naqshlari); qat'iy ravishda guruhlarga bo'lingan badiiy naqshlarning mavjudligi (medallar, rozetlar, marvaridlar, pulli naqshlar va boshqalar); aylanalarda, ko'pincha oyna takrorida bitta motifning ustunligi; badiiy hunarmandchilikning boshqa turlari mahsulotlarini bezashdan olingan badiiy naqshlarning mavjudligi Badiiy matolar amaliy san'atning boshqa turlariga ham ta'sir ko'rsatdi: badiiy metall, me'moriy bezak, tosh va suyaklarni badiiy qayta ishlash.²²
Sosoniylar Eronining badiiy metalli katta mukammallikka erishdi. Podshoh va zodagonlar saroylari uchun qimmatbaho metallardan juda ko'p idishlar yasalgan. Sosoniy torevtikasi oʻz mavzularini monumental rasmlar va matolardan chizgan.Maʼlumki, Eronning oʻzida sosoniylarning qimmatbaho metalldan yasalgan buyumlari topilmalari birliklarda raqamlangan. Ushbu topilmalarning aksariyati uning chegaralaridan tashqarida: Uralda, Ukrainada va boshqa joylarda topilgan. Ermitajda sosoniylarning eng boy toreutika toʻplami saqlanadi.Eronlik feodalning mingga yaqin mehmonni ziyofatga taklif qilgani, u yerda bor-yoʻgʻi besh yuz kishining tilla taomlari borligi haqida hikoya qilinadi. Ko'rinishidan, uning jihozlari va qo'shni egasidan qarzga olishi kerak bo'lgan narsalar to'lib-toshgan, chunki biz Sosoniylar doirasining oltin ziyofat idishlari haqida bitta topilmalardan bilamiz. Sosoniy bronzalarining taqdiri boshqacha. Ular metall sifatida emas, balki ob'ektlar sifatida eksport qilindi. Sharqiy bronza turli geografik mintaqalarda uchraydi. Ko'plab kumush idishlar va kosalar bugungi kungacha saqlanib qolgan.Faqat bezak uchun xizmat qiladigan buyumlarning maqsadi ularni bezash uchun badiiy motivlarni tanlashni aniqladi: ov, ziyofat, haqiqiy va ajoyib hayvonlar ...
" Sosoniy hunarmandlari turli xil usullarni o'zlashtirdilar: yog'ochdan o'yilgan yoki loydan qolipga olingan modeldan olingan qoliplarga quyish va tuproq qolipidan mum maketini eritish texnikasida quyish; har xil shakllarda zarb qilish; quvish va haqiqiy metall haykaltaroshlik; muhim tekisliklarni olib tashlash bilan bog'liq bo'lgan o'ymakorlik; to'sarni sezilarli darajada chuqurlashtirish yoki zo'rg'a belgilangan nuqta chizig'ini qo'llash bilan o'ymakorlik; abraziv va keyingi zargarlik; alohida qismlarni sovuq zarb qilish va metallni metallga qo'yish .
Yupqa varaqdagi oddiy zarbni idishning tanasiga mustahkam chiqib turadigan alohida qismlarni mahkamlash bilan birlashtirishning murakkab texnikasi ustaga yuqori relyefni takrorlash, yumaloq haykalga aylantirish, alohida qismlarni ishlab chiqarishda ikkala bo'rttirma yordamida foydalanish imkoniyatini ochdi. va quyma, shubhasiz, mumni eritish texnikasida. Ushbu uslub shu qadar murakkab va uni amalga oshirish ko'p hollarda shunchalik mukammalki, faqat vaqt yoki ehtiyotsizlik bilan vayron bo'lgan narsalar, masalan, mashhur Pereshchepin taomlari yoki lassoda onager olgan Shapur III bilan idish. metallda sosoniy san'atining eng yuqori sifatini ishlab chiqarish texnikasini har tomonlama aniqlash imkonini berdi. Va bu erda, xuddi qoyatosh relyeflarida bo'lgani kabi, bu ustalar o'zlarining har bir materialini qanchalik mukammal o'zlashtirganliklari hayratlanarli "
Sosoniy ustalari Xitoy, Oʻrta Osiyo va Yevroosiyo dashtlari torevetlari sanʼatiga katta taʼsir koʻrsatgan. Buning yorqin misoli - O'rta Osiyo toreutika maktablaridan biri bo'lgan So'g'dning badiiy metalli. Soʻgʻd ustalarining sanʼati eroniyzabon va turkiyzabon xalqlar madaniyatining ikki tomonlama xususiyatini oʻzida aks ettirgan. Mutaxassislarning fikricha, “hozirda qaysi buyumlar turkiy, qaysi biri so‘g‘dlik ekanini aniq aytishning iloji yo‘q, faqat taxmin sifatida Ermitajdagi ba’zi kosalar “turkiy metall” deb aytish mumkin”.
“Sosoniy metall”ning boshqa maktablarining soʻgʻd toreutikasi Eronning rasmiy sanʼatiga yot tasvirlar qatori bilan ajralib turadi. So‘g‘d hunarmandlari monumental rasm va matolardan badiiy naqshlar chizganlar. Biz ularning mahsulotlarida rasmiy portretlarni uchratmaymiz. So'g'd badiiy metalli sosoniylar san'ati va Turk xoqonligi san'atining o'ziga xos xususiyatlari bilan uyg'unlikda mahalliy asosga ega.
Sosoniylar davri badiiy metall taraqqiyoti tarixidagi eng samarali davrlardan biridir. Sosoniylar toreutikasi oltin idishlarni zarb qilish san'atining manbai va ko'plab bezak naqshlarining asosiy manbai bo'ldi. San'atdagi sosoniylar uslubi Sosoniylar davlati chegaralaridan ancha uzoqqa tarqaldi va uning asoschilari sulolasidan ancha uzoqroq yashadi: biz uning aks-sadosini Tang Xitoyning oltin va kumush idishlarida ham, ko'chmanchilarning kamar va jabduqlari bezaklarida ham ko'ramiz.²³
Diniy hayot - Sosoniylar imperiyasini mustahkamlashda davlat dini bo’lgan zardushtiylik o‘ziga xos o'rin tutgan. Faqat sosoniylar davriga kelibgina zardushtiylik din sifatida to’la shakllangan. Sosoniylar davri zardushtiyligi asosida dualistik g'oya, qorong‘ulik va yorug’ik kuchlari o'rtasidagi kurash masalasi yotgan. Tabiat kuchlari (quyosh, olov, yulduzlar)ga sig’inish juda ko’p sonli ruhoniylar - xarbad va mobadlar tomonidan amalga oshirilgan. O'chmas olov yonib turgan yuzlab ibodatxonalarda ibodat qilingan, qo'shiq aytilgan, muqaddas yozuvlardagi matnlar o'qilgan. Zardushtiylik ibodatxonalari, xarbod va mobadlar asosan qullar tomonidan ishlanadigan katta yer-mulklarga ega bo’lganlar. Ularga katta in’omlar kelgan, bundan tashqari, aholidan bajarilgan marosim uchun haq olingan. Din qoidalarini bajarmaslik ko'pdan-ko'p jarimalarga sabab bo’lgan. Zardushtiy kohinlarning yuqori qatlami siyosiy hayotda muhim rol o'ynagan. Ular qo’lida ta’lim tizimi va sud bo’lib, xalqning butun hayoti qat'iy nazorat ostiga olingan. Shu sababli ham o'sha davrdagi ijtimoiy norizolik dahriylik libosi ostida bo’lgan. Ular orasida eng muhimlari—moniylikvamazdakiylikdir.²⁴ Bu davrda asoschisi Moniy ibn Fatak (216–276) boʻlgan moniylik oqimi ham tarqaladi. Bu oqim namoyandalari mehnatkash xalq ommasining manfaatlarini koʻzlab targʻibot olib borganlar.
Sosoniylar davridagi diniy kurashlar tarixi siyosat va mafkura bilan bog'liq ko'plab voqealarning asosiy sabablarini yoritib beradi. Islohotchilar va bidatchilarni ta'qib qilish - ba'zida kuchli; boshqalarda unchalik qattiqqo'l bo'lmagani davlat dinining o'z ustunligini saqlab qolish istagidan dalolat beradi. Eron zardushtiylari uchun qonun va din o’rtasida chambarchas bog’liqlik mavjud edi. Buning dalili, miloddan avvalgi o'rta fors tilida yozilgan (Mingta sud qarori kitobi) dir . 620 va bitta qo'lyozmada saqlanib qolgan. Uning muallifi Ardashir-Xvarra viloyatidagi Gur shahridan Farruhmard Xusrav II ning zamondoshi edi. Sosoniylar Eronida kodlashtirilgan qonun mavjud bo'lmagani uchun kitobni huquqiy kod deb hisoblash mumkin emas. Odil sudlovni amalga oshirish uchun qo'llanma sifatida tuzilgan to'plamlardan biridir. Bunday qo’llanmalarda muayyan davlat idoralari va mansabdor shaxslarning huquqlari to’gÿrisidagi umumiy maulumotlardan tashqari, rasmiy farmon va farmoyishlardan parchalar ham bo’lgan.
V–VI asrlarda mazdakchilar oqimi ham vujudga kelgan. Uning asoschisi Mazdak ibn Hamadoniy (470–529) edi. Bu oqim negizida ezgulik va yoragʻlik bilan qorongʻilik oʻrtasidagi kurash yotadi. Mazdakchilar barcha odamlarni mulkiy jihatdan teng boʻlishga chaqiradilar.
Navroʻz bahor bayrami, Mehrjon esa kuzgi bayram; Bu bayramlarning har ikkalasi ham Sosoniylar podsholigi davrida keng koʻlamda oʻtkazilgan. Bayram kunlari urushlar toʻxtatilgan, turli oʻyinlar, sayllar tashkil qilingan. Odamlar bir-birlarini tabriklab, har xil inʻomlar, taomlar ulashganlar. Bayram kunlari tabarruk kishilarni ziyorat qilganlar. Shunday qilib, sosoniylar davri madaniyati ham oʻziga xos boʻlib, Yaqin Sharq mamlakatlari madaniyatiga katta taʻsir oʻtkazgan.
Portretlarning aniqlik darajasiga Eron sanʼati tarixida Sosoniylar davrida yuksak darajada erishilgan. Podsholarning tangalardagi tasvirlari standartlashgan. Ularning tojlari va boshqa martaba belgilari ixlos bilan tabiiy koʼrinishda boʼlib, har bir podsho uchun shaxsan xos unsurlarni alohida taʼkidlab koʼrsatilgan. Podsholarning ismlari va mansab-martaba (titul) lari tangalarda yozib qayd etilganki, bunda mutaxassisning adashmogʼi aslo mumkin emas.²⁵