O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti

javobgarlikka  tortish,  davlat  nazorat  organlari  tomonidan  yozma  ogohlantirish 
yoki  jarimalar  solishda  ifodalanadi.  Jarima  solish  haqidagi  qaror  ustidan  tuman 
(shahar)  xalq  sudiga,  jarima  solingandan  so‘ng  10  kun  muddat  ichida  shikoyat 
qilinishi mumkin. 
Moddiy  javobgarlikka  yuqori  xavf  manbai  keltirgan  zarar  bilan  belgilanadi. 
Agar ko‘rilgan moddiy zararning yuzaga ketishiga yoki ko‘payishiga aybdorning 
qo‘pol  extiyotsizligi  sabab  bo‘lsa,  aybdor  aybining  darajasiga  qarab,  jarima 
to‘lash  miqdori  kamaytirilishi  yoki  bekor  qilinishi  mumkin.  (O‘zbekiston 
Respublikasi Mehnat Kodeksining      198-202 moddalari).  
Jinoiy  javobgarlik  O‘zbekiston  Respublikasi  Mehnat  Kodeksi  257-moddasiga 
binoan 
mehnat 
muhofazasining 
qoidalariga 
amal 
qilmagan 
holda 
mehnatkashlarning hayoti va sog‘ligiga xavf tug‘dirsa, eng kam ish haqining 25% 
dan 50 % gacha jarima solish yoki 5 yilgacha muayyan xuquqdan mahrum etish 
yoki 3 yilgacha ahloq tuzatish ishiga yuborish. 
Agar  shu  hatti-harakatlar  natijasida  odamlar  bilan  baxtsiz  hodisalar  yuz  bersa, 
ozodlikdan maxrum qilinadi. 
                               N A Z O R A T  U CH U N  S A V O L L A R : 
1.Davlat nazorat organlarining vazifalari.  
2.Intizomiy va moddiy jazo choralari qay tarzda beriladi?  
3.Ma’muriy va jinoiy jazo choralari qay tarzda beriladi.  
 

12 
 
3 – M A ‘ R U Z A. 
MAVZU: TASHKILOTLAR  VA  KORXONALARDA,   XALQ 
TA’LIMI TIZIMIDA MEHNAT MUXOFAZASIGA OID ISHLARNI 
TASHKIL QILISH. 
R  E  J  A : 
1.Tashkilot va korxonalarda xavfsizlik texnikasi xizmatini tashkil      qilish. 
2. Xalq ta’limi tizimida mehnat muhofazasiga oid ishlarni  tashkil qilish. 
  3.Instruktaj berish va mehnatning xavfsizlik usullariga o‘qitish. 
Tayanch so‘zlar: 
     Ishlab chiqarish  travmatizmi, ishlab chiqarish va texnik xizmatlari, instruktaj. 
Adabiyotlar:1,5,7,15,24,28,40,42 
 
      1)  Korxona  va  tashkilotlarda  mehnat  muhofazasining  umumiy  holatiga 
uning  direktorlari,  boshliqlari  javobgardirlar.  Ishlab  chiqarish  sohalarida  mehnat 
sharoitlarini yaxshilash va xavfsizlikni ta’minlash maqsadida xavfsizlik texnikasi 
xizmati tashkil qilingan. 
 
Xavfsizlik  texnikasi  xizmatining  asosiy  vazifalari  tashkilot  va  korxonalarda 
ishlab  chikarish  jarohatlanishining  sabablarini  bartaraf  etish  ishlarini  bajarish, 
mehnat  sharoitlarini  yaxshilash,  xavfsizlik  texnikasi  va  ximoya  vositalarini 
takomillashtirish,  ishlab  chiqarish  madaniyatini  ko‘tarish,  tashkiliy-texnik  va 
sanitariya-gigiena tadbirlarini ishlab chiqish va amalga oshirish bo‘yicha  ishlarni 
nazorat qilishdan iborat . 
Tashkilotlarda  va  qishloq  xujaligi  korxonalarida 
mehnat muhofazasi, xavfsizlik texnikasi va yong‘indan muhofaza qilishni tashkil 
qilish bo‘yicha injenerlik lavozimi bor. 
 
Bu injenerning vazifasiga korxona ishchilariga xavfsizlik texnikasi va ishlab 
chiqarish sanitariyasidan ta’lim berishni tashkil qilishda ishtirok etish va ularning 
bilimlarini  tekshirish  kiradi.  U  jamoaning  kasaba  uyushmasi  bilan  birgalikda 
mehnat  sharoitini  yaxshilashga oid  tadbirlar  ishlab  chiqadi  va ularning  bajarilish 
chorasini ko‘radi. 
 
Mehnat  muhofazasi  bo‘yicha  injener  ishlab  chiqarish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 
baxtsiz  hodisalar  yuz  bergan  vaziyatni  va  uning  sabablarini  tekshirishda  ishtirok 
etadi, jarohatlanishlar to‘g‘risida hisobotlar tuzadi, uning sabablarini o‘rganadi va 
ularni bartaraf qilish choralarini ishlab chiqadi. 
 
      2)  Xalq  ta’limi  tizimida  mehnat  muhofazasining  umumiy  holati  o‘quv 
muassasalarining  rahbarlariga  yuklatiladi.  Ular  quyidagilarni  amalga  oshirishlari 
shart: 
- 
butun o‘quv jarayonida o‘quvchilarning xavfsizligini ta’minlash;  
- 
maktabda,  litseyda  va  kollejlarda  xavfsizlik  texnikasi  bo‘yicha  plakatlar, 
yo‘riqnomalar va boshqa normativ hujjatlar bilan ta’minlash; 
- 
ishlab  chiqarishda  va  o‘quv  jarayonida  sodir  bo‘lgan  baxtsiz  hodisalarni 
tekshirish va unga sabab bo‘lgan kamchiliklarni tuzatish. 
- 
har  kanday  og‘ir  yoki  ommaviy  baxtsiz  hodisalarni  tezda  viloyat  xalk  ta’limi 
boshqarmasiga,  prokuraturaga  va  viloyat  kasaba  uyushmasiga  xabar  etkazishni 
tashkil qilish kerak; 

13 
 
- 
kasaba  uyushmasi  bilan  birgalikda  har  chorakda  mehnat  muhofazasi  bo‘yicha 
tadbirlarning bajarilishini tekshirib boradi; 
- 
mehnat  muhofazasi  holati  bo‘yicha  javob  beruvchi  shaxsning  hisoboti 
tinglanadi va sodir bo‘lgan kamchiliklar tuzatilib boriladi; 
- 
doimiy  o‘quv  xonalarining  havo  iqlimini,  changlanganligini  va  zaharli 
gazlarning  bor-yo‘qligini  tekshiradi,  shuningdek  dizenfeksiya  qilishni  tashkil 
qiladi; 
- 
har  yili  elektr  qurilmalarining  erga  ulab  muhofazalanishini  hamda  
izolyasiyasini tekshirtirib boradi; 
- 
o‘z  vaqtida  o‘quv  xonalarining  remontini  tashkil  qiladi  (potolok,  pollar  va 
xokazolar).        
      3) 
Mehnat 
xavfsizligi 
hamma 
ishchi-xodimlar, 
talabalar 
va 
o‘quvchilarning  xavfsizlik  qoidalarini  bilishlariga  bog‘liq.  SHuning uchun  ishga 
yangi qabul qilingan barcha ishchilar ish o‘rinlarida kirish instruktaji va birlamchi 
instruktajdan  o‘tganlaridan  keyingina  ishlashga  ruxsat  etilishi  mumkin.  Bundan 
tashqari  davriy  instruktaj,  rejadan  tashqari  instruktaj,  qo‘shimcha  instruktaj  va 
oylik o‘qish kurslardan iborat. 
Kirish instruktajini tegishli sohaning bosh mutaxassisi o‘tkazadi. U mehnat 
muhofazasiga  oid  qonunchilik  tg‘grisidagi  asosiy  ma’lumotlarni,  ichki  tartib-
qoidalar  va  korxonadagi  xavfsizlik  qoidalari  to‘g‘risida  gapirib  beradi.  Kirish 
instruktaji  suhbat  yoki  ma’ruza  ko‘rinishida  o‘tiladi. Kirish  instruktajini  o‘tishda 
ko‘proq texnika asboblari, ko‘rgazmali qurollar yordamida o‘tish kerak. Instruktaj 
o‘tgandan keyin albatta jurnal tutish kerak va bu jurnalga o‘quvchilar va talabalar 
instruktaj o‘tganligi haqida imzo qo‘yishi kerak. 
Birlamchi  instruktajni  o‘qituvchi  yoki  uchastka  boshlig‘i  har  bir  talaba 
bilan  yoki  ishchi  bilan  olib  boradi.  Birlamchi  instruktajga  ishchining  o‘z 
ixtisosligi  bo‘yicha  vazifalari,  ish  o‘rnini  xavfsiz  tashkil  qilish  tartibi  bilan 
tanishtirish,  asbob-uskuna  va  ximoya  vositalarini  ishlatish  hamda  ulardan 
foydalanish  qoidalari,  xavfsiz  ishlash  usullari,  yong‘inni  o‘chirish  vositalari  va 
signalizatsiyaning turar joyi hamda ishlatish usullarini, shuningdek, xavf tug‘ilgan 
taqdirda  o‘zini  qanday  tutish  kerakligi  bilan  tanishtiriladi.  Instruktaj  o‘tuvchi 
shaxs  ishchining  yoki  talabaning  xavfsizlik  qoidalari  bo‘yicha  bilimini  tekshirib 
ko‘radi, agar u mehnat muhofazasining asosiy talablarini,  
 
qoidalarini  o‘rgangan  bo‘lsa,  uni  ishlashga  ruxsat  beradi  va  jurnalga  qayd    qilib 
qo‘yadi. 
Davriy  instruktaj  –  ishchi-xodimlarga  va  talabalarga  kamida  yarim  yilda 
bir  marta  ish  joyida  o‘tkaziladi.  Uning  maqsadi  –  ishchilarning  xotirasida 
xavfsizlik  texnikasi  va  yong‘inga  qarshi  kurashish  koidalaridan  bilimlarini 
mustaxkamlash  uchun,  hamda  elektr  qurilmalariga  xizmat  ko‘rsatuvchi  xodimlar 
uchun esa kamida 3 oyda bir marta bevosita ish o‘rinlarida o‘tkaziladi. 
Rejadan  tashqari  instruktaj  –  xavfsizlik  qoidalari  yoki  asbob-uskuna  va 
xavfsiz  ishlashga  ta’sir  qiluvchi  boshqa  har  qanday  omillar  o‘zgarganida, 

14 
 
shuningdek  biror xodim tomonidan jarohatlanish, avariya yoki yong‘in chiqishiga 
olib keladigan darajada xavfsizlik qoidalari buzilganda o‘tkaziladi. 
qo‘shimcha  instruktaj    esa  baxtsiz  hodisadan  keyin,  so‘nggi  instruktaj 
berilgan sanadan qat’i nazar hamma xodimlar bilan o‘tkaziladi. 
      Oylik o‘qish kurslarida kuchlanishi 1000 V va undan yuqori bo‘lgan elektr 
qurilmalariga  xizmat  ko‘rsatuvchi  xodimlar,  balandlikda  ishlovchi  montajchilar, 
izolyasiyalovchilar,  elektr-gaz  payvandchilar  va  yuqori  xavf  manbaida 
ishlaydigan  ishchilar  o‘qiydi.  Ular  tashkilot  bosh  injeneri  tasdiqlagan  dastur 
asosida  ishlarning xavfsiz  ishlash  usullariga  o‘qitadi.  O‘qitish tugagandan  so‘ng 
ishchining  ko‘rsatilgan  ishlarning  usullari  va  ishlab  chiqarish  sanitariyasi 
talablarini  o‘zlashtirganligi  yuzasidan  olgan  bilimi  tekshirilib,  unga  guvohnoma 
beriladi. 
         Normal  ish  rejimidan  chetga  chiqish,  ishlab  chiqarishda  zararli  muhitning 
borligi,  xavfsizlik  qoidalari  va  mehnat  intizomining  buzilishi  natijasida  ishlab 
chiqarishda baxtsiz hodisalar ro‘y berishi mumkin. 
         
 
             N A Z O R A T     U CH U N    S A V O L L A R : 
1. Xavfsizlik texnikasi xizmatining asosiy vazifasi nimadan iborat? 
2. Xalk ta’limi tizimida mehnat muhofazasining umumiy holatiga kim  javobgar 
va ular nimalarni tashkil qilishlari kerak? 
3.Talaba va o‘quvchilarga beriladigan instruktajning kanday turlarini bilasiz? 
 

15 
 
4 – M A ‘ R U Z A 
MAVZU: MEHNAT  MUHOFAZASINI YAXSHILASH 
BO‘YICHA  REJALI TADBIRLAR. 
R  E  J  A : 
  1.Mehnatni muhofaza qilishning nomenklatura chora-tadbirlari. 
  2.Mehnat xavfsizligi psixologiyasi. 
 
Tayanch so‘zlar: 
Mehnat  Kodeksi,  imtiyoz,  kafolat,  qo‘shimcha  ta’tillar,  ishlab  chiqarish  normalari, 
ijtimoiy sug‘urta, qisqartirilgan ish vaqti va kuni.    
Adabiyotlar:2,3,4,5,15,22,30,40 
   
1).Ishchilarning  sog‘lom  va  bexatar  mehnat  qilishlari  hamda  ularning 
ish  sharoitlarini  yaxshilashga  faqat  yuksak  darajadagi,  xavfsizlik  texnikasi 
talablariga  javob  beradigan  zamonaviy  texnika  va  texnologiyalarni  ishlab 
chiqarishga  keng  joriy  qilish  bilangina  erishish  mumkin.  Bu  borada  mehnat 
muhofazasini yaxshilash maqsadida rejali tadbirlar ishlab chiqiladi. 
 Kasaba  uyushma  ustaviga  asosan  har  yili  ma’muriyat  bilan  ishchi-
xizmatchilar o‘rtasida o‘zaro mehnat munosabatlari to‘g‘risida jamoat bitimi 
tuziladi.  Bu  bitimda  ishchi  va  xizmatchilarning  mehnat  qilishi  va  madaniy, 
maishiy  dam  olishi  tadbirlari  haqida  ketishib  olinadi.Xuddi  shu  bitimda 
mehnatni  muhofaza  qilish  chora-tadbirlari,  mehnat  sharoitini  yaxshilash 
masalalari  ham  hisobga  olinadi  va  bu  masalalar  ma’lum  tartibga  keltirilib, 
mehnatni muhofaza qilishning nomenklatura chora-tadbirlari sifatida bitimga 
tirkab qo‘yiladi. 
 Nomenklatura  chora-tadbirlari  planini  kasaba  uyushmasi  bilan  ketishgan 
holda  ma’muriyat  xodimlari  turadi.  Unga  ushbu  korxonada  hozirgi  mehnat 
sharoiti,  kasb  kasalliklari  va  sanoat  korxonasida  inson  organizmiga  ta’sir 
qiluvchi  zararli  omillarning  mavjudligi  asos  qilib  olinadi.  Bu  reja  kasaba 
uyushma  bilan  ketishilgandan  keyin  ishchilarning  umumiy  majlisida 
muxokama qilinadi. 
 Nomenklatura  chora-tadbirlariga  asosan  ish  sharoitini  yaxshilashga  olib 
keladigan  chora-tadbirlar  kiritilib,  ularni  shartli  ravishda  quyidagi  uch 
guruhga bo‘lib qarash mumkin. 
              1.Baxtsiz xodisalarning oldini olishga qaratilgan tadbirlar; bunga 
qo‘shimcha  saqlovchi  va  muhofaza  qiluvchi  to‘siq  tizimlarini  o‘rnatish, 
blokirovka  qilish,  muhofazaning  avtomatik  sistemalarini  qo‘llash,  uzoqdan 
turib 
boshqariladigan 
asboblar 
joriy 
qilish, 
signal 
tizimlarini, 
mexanizatsiyalashtirish masalalarini va boshkalar kiradi. 
              2.Ishlab  chiqarishda  kasb  kasalliklarining  oldini  olishga 
qaratilgan  tadbirlar;  bunga  ishchilar  har  xil  zararli  ta’sir  ko‘rsatuvchi 
moddalardan muhofaza qiluvchi qurilmalar tayyorlash yoki sotib olish, yaxshi 
shamollatish va xavoni tozalash tizmlarini o‘rnatish,  
 

16 
 
suv  ichadigan  fontanchalar  o‘rnatish  va  ichimlik  suvini  tozalash  hamda 
gazlash uchun asbob-uskunalar sotib olish. 
              3.Mehnat 
sharoitlarini 
umumiy 
yaxshilashga 
qaratilgan 
tadbirlar;  bunga  oqilona  yoritish,  sanitariya-maishiy  xonalar  holatini 
yaxshilash,  maxsus  kiyim  bosh  va  oyoq  kiyimlarini  vaqtida  sifatli  remont 
kilish,  mehnatni  muhofaza  qilish  kabinetlari  va  burchaklari  tashkil  qilish, 
xavfsizlik  texnikasi  va  ishlab  chiqarish  sanitariyasiga  oid  instruksiyalar, 
eslatmalar chikarish. 
Nomenklatura 
chora-tadbirlari 
ish 
bitimiga 
kiritilganligi 
va 
ishchilarning  umumiy  majlisida  tasdiqlanganganligi  sababli,  bu  chora-
tadbirlar bajarilishi shart bo‘lib qoladi va uning bajarilishi haqida ma’muriyat 
ishchilarga  axborot  berib  turishi  kerak.  Unga  sarflanadigan  mablag‘  ishlab 
chiqarish korxonasining asosiy fondidan olinadi va bu mablag‘lardan boshqa 
maqsadlarda foydalanish mutloqo taqiqlanadi. 
2)  Har  yili  ishlab  chiqarish  jaroxatlanishining  olidini  olishga  yuz 
million  so‘mlab  mablag‘  sarflanadi,  biroq  ko‘pgina  korxonalarda  jaroxatlar 
sodir  bo‘lib  turadi.  Baxtsiz  hodisa  yuz  bergan  sharoitlarni  tekshirish  shu 
narsani  ko‘rsatadiki,  uning  sodir  bo‘lishiga  ko‘pincha  jarohatlanuvchining 
o‘zi, uning shaxsiy sifatlaridagi etishmovchilik sabab bo‘lar ekan. 
Ko‘pincha  ishni  bajarishda  ishlovchiga  bog‘liq  bo‘lgan  psixologik 
faktorlarning  katta  ta’siri  borligini  ko‘rsatadi.  Mehnat  xavfsizligi 
psixologiyasining asosiy xollari quyidagilar: 
1.  Mehnat  xavfsizligi  ishlovchining  jismoniy  va  biologik  sifatlarining  katta 
kompleksiga  bog‘liq:  yangi  ishchilarni  qabul  qilishda  asosiy  e’tiborni 
ularning  o‘z  kasblarini  to‘g‘ri  tanlashiga  va  ishning  xavfsiz  usullarini 
o‘zlashtirishlariga jalb qilish lozim. 
Ishlovchilarning  hatti-harakatida  intizom  va  o‘zini  tuta  bilishiga 
erishish  ham  asosiy  faktorlardan  biridir.  Bu  narsa  xavfsizlik  texnikasi 
talablarini  sistematik  ravishda  bajarishda  namoyon  bo‘ladi.  Ishlovchilarni 
sodir bo‘lgan baxtsiz hodisalar bilan tanishtirishda, uning barcha sodir bo‘lish 
sabablarini  tushuntirish  va  shu  erning  o‘zida  uning  oldini  olish  yo‘llarini 
ko‘rsatish lozim. 
2.  Texnikaviy kamchiliklarning ta’siri.  
Insoning psixtik hayoti asosan tashki muhitga bog‘liq va ishni  bajarish 
paytida  bu  muhitdagi  zararli  faktorlar  insonga  butunlay  yomon  ta’sir 
ko‘rsatadi.  Bu  zararli  faktorlarga  quyidagilar  kiradi:  gaz  va  chang  bilan 
ifloslanganlik, yomon yoritilganlik, juda past (- 4 , - 6 S
0
) yoki juda yuqori (] 
30  S
0
)  xarorat,  shovqin.  Bu  omillar  ishlovchining  tez  charchashiga, 
sergakligining yo‘qolishi kabilarga sabab bo‘ladi, bular  
esa  tajribasizlik  va  extiyotsizlik  bilan  birgalikda  baxtsiz  hodisaga  olib 
keladi. 
3.  Ishlovchilarning jarohatlanishiga sabab bo‘luvchi shaxsiy sifatlari. 
Ishga  qabul  qilinayotgan  ko‘pchilik  kasbdagi  kishilar  uchun  majburiy 
bo‘lgan meditsina ko‘rigini o‘tkazish vaqtida  

17 
 
(O‘zbekiston  Respublikasi  Mehnat  Kodeksi  214-modda)  ishga  qabul 
qilinayotgan  kishining  shaxsiy  sifatlarini,  shuningdek  uning  sog‘ligidagi 
jarohatlanishga  chalinishini  kuchaytiradigan  etishmovchiliklarni  kompleks 
ravishda hisobga olish zarur. Bularga quyidagilar kiradi: 
1. 
Asab  kasalligi  tizimi  yoki  boshqa  organlardagi  doimiy  funksional 
o‘zgarishlar; 
2. 
Sezgi  organlarining  turli  kamchiliklari,  ko‘rishning  qisman  yo‘qotilishi, 
garanglik va hokazo; 
3. 
Harakatlarning  moslashuvidagi  nuqsonlar  (epchilmaslik,  ishonchsiz 
harakatlar); 
4. 
Emotsional  jarayonlarning  muvozanatlashmaganligi  (xursandchilik, 
arzimagan tashqi ta’sirga darxol berilishi), bular engiltaklik, o‘ylamasdan ish 
qilish, shoshma-shosharlikda namoyon bo‘ladi; 
5. 
Alkogolь va narkotik moddalarga ruju qo‘yish; 
6. 
Ishdan  ko‘ngli  to‘lmaslik  va  unga  qiziqishning  yo‘qligi,  bundan  esa 
xardamxayollik, qiziqmaslik kelib chiqadi. 
YUqorida  aytilganlardan  shunday  xulosa  kelib  chiqadiki,  tibbiy 
ko‘rikning  salbiy  xulosasiga  yoki  bajarayotgan  ishiga  o‘zining  shaxsiy 
xislatlari  mos  kelmasligiga  qaramasdan  ishga  kirgan  kishi,  boshqalarga 
nisbatan o‘zining baxtsiz hodisaga uchrashiga doimo sababchi bo‘ladi. 
 
  
N A Z O R A T     U CH U N    S A V O L L A R : 
1. 
Mehnat  muhofazasiga  oid  nomenklatura  chora  tadbirlariga  nimalar 
kiradi? 
2. 
Mehnat muhofazasini yaxshilashga qaratilgan tadbirlarga mablag‘ qanday 
ajratiladi? 
3. 
Mehnat xavfsizligi psixologiyasining asosiy xollarini aytib bering.   
 
 

18 
 
5-  M A ‘ R U Z A. 
MAVZU: BAXTSIZ XODISALAR VA KASB  
KASALLIKLARINI TEKSHIRISH. 
 
                                  R  E  J  A : 
1.  Baxtsiz hodisalar haqida umumiy ma’lumotlar. 
2.  Kasb  kasalliklari  haqida  tushunchalar  va  jarohatlanish  sabablarini  taxlil 
qilish uslublar. 
Tayanch so‘zlar: 
      Bahtsiz  hodisalar,  statistik,  topografik,  iqtisodiy  va  monografik  metod.  Baxtsiz 
hodisalarga travmalar, shikastlanishlar, sinish, kuyish, issiq urishi, sovuq urishi. 
Adabiyotlar:4,5,6,15,18,28,30,31,40,42 
1).Baxtsiz  hodisa  –  inson  organizmi  ish  qobiliyatini  yo‘qotishga  olib 
keladigan  to‘satdan  jarohatlanishidir.  Baxtsiz  hodisalarga  jarohatlar,  tok  urishi, 
shikastlanishlar,  sinish,  kuyish,  issiqlik  urishi,  sovuq  urishi,  kuchli  zaharlanishlar 
kiradi. 
Baxtsiz  hodisalar  ishlab  chiqarish  bilan,  ish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan,  ishlab 
chiqarish  bilan  bog‘liq  bo‘lmagan,  ishdan  tashqari  yuz  bergan  (maishiy)  baxtsiz 
hodisalarga bo‘linadi. 
1.  Baxtsiz  hodisa  quyidagi  xollarda  ishlab  chiqarish  bilan  bog‘liq 
bo‘ladigan hisoblanadi: 
a) tashkilot xududida sodir bo‘lsa; 
b)  tashkilot  topshirig‘ini  bajarayotgan  vaqtda  tashkilot  xududidan    tashqarida, 
shuningdek, tashkilotlarga tegishli bo‘lgan transportda ishchi va xizmatchilarni ish 
joyiga olib borish vaqtida va boshqa xollarda sodir bo‘lsa; 
v)  ish  vaqti  davomida,  ish  boshlanishidan  oldin  va  tugallanganidan  so‘ng,  asosiy 
ish vaqtidan tashqari ishlarni bajarishda, dam olish va bayram kunlarida; 
g)  ish  vaqti  mobaynida  korxona  yaqinida  yoki  boshqa  ish  o‘rnida,  ya’ni  bunga 
ko‘zda tutilgan tanaffuslar kiradi. 
 
2. Baxtsiz quyidagi xollarda ish bilan bog‘liq deb hisoblanadi: 
a)  davlat  va  jamoat  vazifalarini  bajarishda,  shuningdek,  kasaba  uyushma  yoki 
boshqa  jamoat  tashkilotlarining  maxsus  topshiriqlarini  bajarish  vaqtida,  inson 
hayotini  qutqarishda,  davlat  mulki  va  jamoat  tartib-intizomini  muhofaza  qilish 
bo‘yicha fuqarolik burchini bajarishda; 
b) ishga borish va ishdan qaytish yo‘lida. 
3.  Baxtsiz  hodisa  quyidagi  xollarda  ishlab  chiqarish  bilan  bog‘liq    emas 
deb hisoblanadi: 
a) ma’muriyatning ruxsatisiz shaxsiy maqsadlarda kandaydir buyumlar tayyorlash 
yoki korxonaga tegishli transport vositalaridan foydalanishda; 
b) tashkilot xududida sport o‘yinlari vaqtida; 
v) material, asbob-uskuna yoki boshqa buyumlarni o‘g‘irlash vaqtida; 
g) mast bo‘lish natijasida yuz berganda. 
 
4.YUqorida  sanab  o‘tilgan  toifalarga  kirmaydigan  barcha  boshqa  baxtsiz 
hodisalar ishdan tashqari yuz bergan ya’ni maishiy baxtsiz hodisalar hisoblanadi. 

19 
 
O‘lim bilan tugagan, og‘ir jarohatlanish va guruh bilan baxtsiz hodisaga uchragan 
xollardan tashqari hamma baxtsiz hodisalarni tekshirishnissex boshlig‘i, xavfsizlik 
texnikasi  muxandisi  va  jamoat  inspektori  tarkibida  tuzilgan  komissiya  tomonidan 
tekshiriladi. 
 
Bir  kundan  kam  bo‘lmagan  ish  kunini  yo‘qotgan  baxtsiz  hodisalar  24  soat 
davomida tekshirilib, maxsus  shakl  bo‘yicha  
(N - 1)  to‘rt nusxadan dalolatnoma tuziladi. 
 
Dalolatnomada  baxtsiz  hodisaga  uchragan  inson  haqidagi  axborotdan 
tashqari,  aniqlangan  baxtsiz  hodisaning  sabablari  keltirilishi  va  bunday  baxtsiz 
hodisalar qaytarilmasligi uchun qanday chora-tadbirlar ko‘rilganligi haqida axborot 
beriladi. 
 
Dalolatnomani  korxonaning  bosh  muxandisi  tasdiqlaydi.  Uning  bir 
nusxasissex  boshlig‘iga  yuboriladi  va  u  bosh  muxandis  belgilagan  muddat 
davomida  dalolatnomada  ko‘rsatilgan  mehnatni  muhoaza  qilish  masalalarini 
amalga  oshirishi  kerak,  ikkinchi  nusxasi  kasaba  uyushmaga,  uchinchisi  tegishli 
kasaba  uyushmaning  texnik  inspektoriga  va  turtinchisi  mehnatni  muhofaza  qilish 
bo‘limiga  nazorat  o‘rnatish  uchun  yuboriladi.  Ma’muriyat  baxtsiz  hodisaga 
uchragan insonga aktning tasdiqlangan nusxasini berishi shart. Baxtsiz  hodisaning 
asoratlari  keyinchalik  ham  kelib  chiqishini  hisobga  olib,  aktlar  45  yilgacha 
saqlanishi kerak. 
 
Baxtsiz  hodisaga  uchragan  insonni  hisobga  olib,  unga  ma’lum  davolanish 
kursi  belgilanadi.  Agar  zarur  bo‘lsa  kasb  kasalligiga  uchragan  xodimni    vrachlar 
tibbiy ekspert komissiyasi (VTEK) ga yuboriladi va unda uning kasb kasalligining 
oqibati natijasida nogironlik guruhi aniqlanadi. 
Xodimlarga zararli mehnat sharoitlari ta’sir etishi natijasida yuzaga kelgan kasallik 
kasbiy  kasallik  deb  ataladi.  Kasbiy  zaharlanish  –  kasbiy  kasallikning  xususiy 
xolidir. 
2).  Jarohatlanish  va  kasbiy  kasallanishlarni  taxlil  qilish  baxtsiz  hodisa  va 
kasallanishlarni  yuzaga  keltirgan  qonuniyatlarni  ilmiy  jihatdan  asoslashga  imkon 
beradi. 
 
 
Jarohatlanish  sabablarini  taxlil  qilishning  statistik,  topografik,  monografik, 
iqtisodiy uslublari bor.