O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat pedagogika instituti

Mashg’ulot yuklamalarining to’lqinsimon o’zgarishi - Aslida yuklamalarni asta-sekin oshira borish to’g’ri chiziqli, bosqichli yoki to’lqinsimon bo’lishi mumkin. Sport mashg’uloti uchun ko’proq to’lqinsimon dinamika xarakterli hisoblanadi. Bunga sabab avvalo sportchi organizmining funksional va adaptatsion imkoniyatlariga qo’yiladigan talablarning nihoyat darajada yuksakligidir.
Sport mashg’ulotining mazkur xususiyatiga faqat keyingi o’n yilliklardagina jiddiy e’tibor beriladigan bo’ldi (V.M.Dyachkov, L.P.Matveev, L.Prokop, V.D.Shaposhnikov va boshqalar). Shunga qaramay, hozirning o’zida yuklamalarning mashg’ulot jarayoni turli bo’laklaridagi umumiy tendensiyasiga xos taxminiy sxemani tasavvur etish mumkin. Mazkur sxemaga muvofiq quyidagicha masshtablardagi «to’lqinlar» ajralib turadi:
a) turli hollarda ikki kundan yetti kungacha va undan ko’proq vaqtni o’z ichiga oladigan mikrosikllardagi yuklamalar dinami-kasini ifodalovchi kichik «to’lqin»lar:
b) mashg’ulot bosqichlari doirasida bir nechta kichik «to’lqin»lar (masalan, 3-6) yuklamasining umumiy tendensiyasini ifoda etuvi o’rtacha «to’lqin»lar.
v) mashg’ulot davrlaridagi o’rta «to’lqin»larning umumiy tendeniyasini xarakterlovchi katta «to’lqin»lar.
Sport mashg’ulotini tashkil etish san’ati ko’p jihatdan ana shu «to’lqin»larning barchasini bir-biriga mutanosib qila bilishga bog’liq, ya’ni mikrosikllardagi yuklamalar dinamikasi bilan u yoki bu bosqichlar va davrlar uchun xarakterli bo’lgan mashg’ulot jarayonining eng umumiy tendensiyalari o’rtasidagi zarur muvofiqlikni ta’minlashdan iborat,
To’lqinsimon tebranishlar yuklamalarning hajmi dinamika-siga ham, intensivligi dinamikasiga ham xos, lekin hajm dinami-kasi tebranishlari bilan intensivlik tebranishlari parametrlarining maksimal qiymati odatda bir-biriga mos kelmaydi. O’rtacha va ayniqsa, katta «to’lqin»larda dastlab hajm ko’rsatkichlari (bir hafta va bir oy ichidagi mashg’ulot ishlarining umumiy miqdori) apogeyga yetadi, keyin hajm stabillashadi va kamaya boradi, ana shu fondda esa, intensivlikning har xil ko’rsatkichlari (mashg’ulot-larning xarakterli zichligi, harakatlarning tezkorlik va kuch-quvvat xarakteristikasi va boshqalar) eng yuqori qiymatga yetadi.
Kichik «to’lqin»larda odatda buning aksini ko’ramiz: dastlab tezkorlik - kuch xarakteridagi (ya’ni intensivrok) mashg’ulotlar, keyinroq esa hajmi ko’proq mashg’ulotlar o’tkaziladi. Bu umumiy tendensiyalar mashg’ulot jarayonidagi u yoki bu mashqlarning o’rni va roliga qarab turlicha namoyon bo’ladi.
Sport mashg’ulotidagi yuklamaning to’lqinsimon o’zgarishining sabablari ilgari jismoniy tarbiyaning umumiy prinsip-larining bayon etilishi munosabati bilan qisman tushuntirib o’tilgan edi. Bunda kichik «to’lqin» lar avvalo charchash va kuch-quvvatni tiklash jarayonlarining o’zaro aloqasi natijasida paydo bo’lishini hisobga olish kerak. Bu jarayonlar sportchi organizmida mashg’ulot ta’siri ostida hosil bo’ladi va mikrosikllarda yuklama hamda dam olishni almashtirib turish, shuningdek, yuklama miqdori va xarakterini o’zgartira borish zaruratini ko’rsatadi. Shu bilan bir qatorda hayot va faoliyatning umumiy rejimi, fiziologik jarayonlarning tabiiy ritmi tufayli organizm funksional holati vaqti-vaqti bilan o’zgarib turishi ham muhim rol o’ynaydi.
Katta va kichik «to’lqin» lar avvalo kechikib sodir bo’ladigan transformatsiya qonuniyatlari tufayli paydo bo’ladi. Organizmdagi turli organlar va sistemalarning moslashuv o’zgarishlari mashg’ulot yuklamalari dinamikasidan orqada qolib ketayotgandek yuz beradi. Shuning uchun organizm funksional imkoniyatlarini mutanosib orttirish maqsidada yuklamalarni sistematik o’zgartirib turish zarur bo’lib qoladi. Kechikib sodir bo’ladigan transformatsiyani, jumladan, yuklamaning oylik hajmlari dinamikasi bilan sport natijalari dinamikasini solishtirib, rasmda keltirilgandek tashqi ko’rinishda kuzatish mumkin. Natijalarning eng ko’p yuksala borishi yuklama hajmining eng ko’paygan davriga mos kelmaydi - qilingan ish hajmi sport natijalarini yuksaltirishga o’tishga qadar anchagina vaqt o’tishi talab etiladi. Shu misolning o’zida yuklamalar intensivligining dinamikasi sport natijalari dinamikasi bilan ko’proq bevosita aloqador ekani ham ko’rinib turibdi: natijaning o’zgarishi deyarli shu zahoti intensivlikning xuddi shu yo’nalishda o’zgarishini aks ettiradi. Biroq bundan yuklama hajmi kamroq rol o’ynaydi, degan xulosa chiqmasligi kerak. Sport natijasi pirovardida hajmga ham, intensivlikka ham birdek, lekin turlicha nisbatda bog’liqdir. Yuklamalar hajmining o’sib borishi keyingi yutuqlar uchun poydevor yaratishda ko’proq rol o’ynaydi, intensivlikning o’sib borishi esa, o’zlashtirilgan hajm-lar bazasida spot yutuqlarini amalga oshirish ishida yetakchi rol o’ynaydi.
Mashg’ulot yuklamalarining to’lqinsimon o’zgarishi ular hajmi bilan intensivligi o’rtasidagi qarama-qarshilikni eng yaxshi hal etish imkonini beradi. Bunday dinamika hajmi «to’lqini» apogeyi bilan intensivlik «to’lqini» apogeyini vaqt jihatidan bir-biridan ajratib, yuklama barcha predmetlarining qiymati eng katta bo’lishiga erishish imkonini beradi. Shu bilan birga bunday dinamika mashg’ulot talablarini haddan tashqari jamlab yuborishga monelik qiladi, chunki yuklamani nisbatan kamaytirib turishni sistematik o’z ichiga oladi va shu bilan ish qobiliyatini to’liq tiklab olish uchun hamda mashq ko’rganlik to’xtovsiz o’sa borishi uchun zarur shart-sharoitni ta’min etadi.
Amalda yuklamalar dinamikasidan u yoki bu «to’lqin» larning «tushib qolish» xodisasini kuzatish mumkin. Buni barcha hollarda mashg’ulot qonuniyatlaridan chekinish, deb bo’lmaydi. Mashg’ulot jarayonining ba’zi bir bo’laklarida kichik va o’rta «to’lqin»larni yuklamalar dinamikasining boshqa shakllari «bosqichli», «to’g’ri chiziqli» bilan almashtirilishi ham mumkin. Biroq bunga faqat ay-rim hol sifatida yo’l qo’yiladi. Umumiy tendensiyada esa, yukla-malar dinamikasi, albatta, to’lqinsimon yoki shunga o’xshash shaklga kiradi, «to’lqin» larning turli elementlari orasidagi nisbat esa, mashg’ulotning bosqich va davrlariga qarab o’zgarib turadi.
Mashg’ulot yuklamalari dinamikasining to’lqinsimon xarak-teri sport trener mashg’ulotining yuqorida ko’rib chiqilgan boshqa qonuniyatlari bilan, ularning oliy ko’rsatkichlarga yo’naltirilganligi, mashg’ulot talablarining asta-sekin va ayni vaqt-da maksimal orta borishi, yuklamalar uzluksizligi va dam olish bilan ratsional suratda almashinib turishi bilan bevosi-ta aloqadordir. Mana shu qonuniyatlarning barchasi sport mashg’ulotini tashkil etishning eng muhim asosi sifatida, ayniqsa, sistematiklik hamda rivojlana borish tamoyillari munosabati bilan doimo xisobga olib turilishi turilishi kerak.