O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

Moddalarning aylanma harakatida ishtirok etuvchi ba’zi organizmlar
Bioxilma-xillik o’lchami. Bioxilma-xillik o’lchovi odatda bir hududda yashaydigan turlarning soni bilan o’lchanadi. Masalan: marjon qoyalar minglab marjon turlariga, baliqlar, suv o’tlari, gubkalar va chuvalchanglar uchun makon bo’la oladi. Marjon qoyalar sayoz oquvchi suvlardan ko’ra ko’proq bioxilma-xillikka ega. Dastlab chuqur dengiz tadqiqotchilari kamdan-kam organizmlar chuqur dengiz tubida qorong’ulikda yashay olishmaydi deb hisoblashagan. Shunga qaramasdan marjon qoyadagi turlarga nisbatan kamroq bo’lsada, u yerda organizmlar yashamoqda. Bilamizki, chuqur dengiz tubidagi bioxilma-xillik xuddi marjon qoyalardagidek noyob. Yoki cho’l toshbaqasi. Yo’qolib borayotgan cho’l toshbaqasi kelajagi beqaror bo’lib bormoqda. Insoniyat taraqqiyoti AQSHning janubi-g’arbida cho’l toshbaqasi yashaydigan muhitning yemirilib borishiga sabab bo’lmoqda.Energiya oqimi. Barcha tirik organizmlar moddalardan tashkil topgan va ularning barchasi energiyaga muhtoj. Moddalar esa doimiy ravishda aylanib turadi. Moddalar va energiya tabiatda turli xil yo’llar bilan aylanadi. Moddalarning qayta ishlatilishi energiyani talab qiladi. Energiya qayta ishlanmaydi, u bir shakldan boshqa shaklga o’tadi. Energiyaning boshqa shaklga o’tishi yerdagi hayot uchun muhim.Fotosintez.

Suvni organizmdan chiqaruvchi muhim a’zo buyrak hisoblanadi. Aynan buyrak orqali odam organizmidagi suvning yarmiga yaqini o’tadi. Shu bilan birga, buyrakdan bir sutka davomida 100 litr qon ham o’tadi. Bu yerda qon keraksiz moddalardan tozalanadi. Bu keraksiz moddalarni esa organizmning turli a’zolaridan suv olib keladi. Odam organizmida ro’y beradigan murakkab jarayonlardan so’ng bir qismi siydik orqali chiqib ketadi. Shuning uchun ham ichimlik suvining toza bo’lishi muhim ahamiyatga egadir.

• Suvni organizmdan chiqaruvchi muhim a’zo buyrak hisoblanadi. Aynan buyrak orqali odam organizmidagi suvning yarmiga yaqini o’tadi. Shu bilan birga, buyrakdan bir sutka davomida 100 litr qon ham o’tadi. Bu yerda qon keraksiz moddalardan tozalanadi. Bu keraksiz moddalarni esa organizmning turli a’zolaridan suv olib keladi. Odam organizmida ro’y beradigan murakkab jarayonlardan so’ng bir qismi siydik orqali chiqib ketadi. Shuning uchun ham ichimlik suvining toza bo’lishi muhim ahamiyatga egadir.
• Mabodo suv yetishmasa, buyraklarga yordam kerak bo’ladi va u jigarga murojaat qiladi. Agar jigar tez-tez buyrakning vazifasini bajarishiga to’g’ri kelsa, u samarali ravishda ishlay olmaydi. Insonda 1 % suv yo’qotilishi chanqoqni qo’zg’atadi; 2 %i bardoshlilikni pasaytiradi; 3 %i kuchni kamaytiradi; 5 %i so’lak va siydik ajralib chiqishini kamaytiradi, nafas olishni tezlashtiradi, loqaydlik, mushak zaifligi, ko’ngil aynishini keltirib chiqaradi. Buyuk tibbiyot ulamosi Buqrot (Gippokrat) ko’p miqdorda suv ichib, siydik hajmini ko’paytirish va bu bilan siydik yo’lida toshlar paydo bo’lishining oldini olishni tavsiya etgan. Bugungi kunda taxminan 12-15 % aholining buyragida tosh hosil bo’lmoqda.
• Inson tanasi og’irligining 6-8 % namligi yo’qolsa, insonning tana harorati ko’tariladi, terisi qizaradi, yurak urishi tezlashadi, nafas olishi susayadi, bo’g’inlar kuchsizlanadi, bosh aylanadi, bosh og’riydi, hushini yo’qotsa, odam o’ladi.