O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti yuridik fakultet milliy g’oya ma’naviyat asoslari va huquq ta’lim yo‘nalishi

2.2. Huquqiy psixologiya

Huquqiy psixologiya – ilgarigi tajribalar, tushunchalar, bilimlar asosida muayyan

faoliyatni amalga oshirish harakatidir. Masalan, huquqiy bilimlar yordamida shaxs
qonunlarni talqin qilish, ularni amalga oshirish harakatini namoyon etadi. “Huquqiy
ta’lim asosida o’z huquqlarini va burchlarini yaxshi bilgan jamiyat a’zolarigina
ijtimoiy hayotning barcha sohalarida ongli ravishda mehnat qiladi va ularning
yaratuvchanlik faoliyati ancha yuqori bo’ladi”.
Huquqiy bilimlar asosan ta’lim-tarbiya muassasalarida beriladi. O’zbekiston
Respublikasining 1997 yil 29 avgustda qabo’l qilgan “Ta’lim to’g’risida”gi
qonunida asosiy e’tibor fuqarolarga ta’lim, tarbiya berish, kasb-hunar o’rgatishning
huquqiy asoslarini belgilab berishga qaratilgan. Ta’lim berish jarayonida yoshlar
fan, axloq, mehnat, huquq, siyosat, adabiyot va san’atni, shuningdek, umumiy va
jismoniy madaniyatni o’zlashtiradi. Fuqarolik jamiyatini va huquqiy davlatni bar po
etish sharoitida ta’lim shaxsning har tomonlama, uyg’un rivojlanishi uchun negiz
yaratadi. Huquqiy ta’lim boshqa ijtimoiy fanlardan farq qilib, bevosita davlat, huquq masalalari haqida ta’lim beradi. Huquqiy ta’lim-huquqiy bilimlarni o’zlashtirishni,amaliy ko’nikmalar va malakalarning shakllanishini ko’zda tutadi. Yoshlar egallagan huquqiy bilimlar, ko’nikma va malakalar ularning barkamol inson bo’lib etishishlari uchun zamin tayyorlaydi.
Huquqiy ta’limning izchil, uzluksiz, tizimli va chuqur bo’lishi shaxs
rivojlanishidagi yosh bilan bog’liq imkoniyatlar bilan belgilanadi. Huquqiy ta’lim
yagona yo’nalishga ega bo’lishi lozim. Buning ma’nosi shuki, asosiy e’tibor
yoshlarning huquqiy bilimlarni o’zlashtirish igagina emas, balki ularning umumiy
rivojlanish darajasini va ijtimoiy faolligini oshirishga, qonun-qoidalarga hurmat
bilan qarash hissini uyg’otishga, uning qanday ahamiyatga ega eqanligini anglab
yetishlariga ham qaratilishi lozim. Huquqiy ta’lim – aqliy tarbiya muammolarini hal qilishga qaratilgan ta’lim oluvchilarning bilish faoliyatlarini tashqil qilishdan iborat. Huquqiy ta’lim har bir kishini mazkur jamiyatda yashashga, mehnat qilishga, erkin bo’lishga, mas’uliyatni his etishga tayyorlaydi.Huquqiy ta’limning shaxs huquqiy ongini shakllantirish va yuksaltirishdagi o’rni va ahaamiyati, uning o’ziga xos xususiyatlari, uni o’rganish, bir tizimga solish,huquqiy ta’limnining asosiy maqsadi bo’lib kelan. Huquqiy tarbiyani inkor etmagan
holda huquqiy ta’lim orqali huquqiy ongni shakllantirish muhim hisoblanadi.Chunki O’zbekistan Respublikasi Prezidenti I.Karimov ta’kidlaganidek, “ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo’lmay- di...”.Huquqiy tarbiya va huquqiy ta’limning uzviyligini e’tirof etgan holda ularning o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Xususan, huquqiy tarbiya - huquqiy ongni
shakllantirishda huquqiy normalariga rioya qidlish, ularni bajarish va bu
normalardan foydalanishni ta’minlovchi asosiy omil bo’lsa, huquqiy ta’lim -muayyan huquq sohalari bo’yicha egallashi zarur bo’lgan ma’lumotlar, bilimlar
majmui bo’lib, huquqiy tasavvur va huquqiy tushunchalar xosil qilish vositasidir.
Ya’ni huquqiy ta’lim shaxsning huquqiy borliq huquqiy voqelik, jamiyatdagi
huquqiy munosabatlar, huquqiy normalari hakidagi bilimlar tizimidir. Shaxs
huquqiy ongi shakllanishida huquqiy ta’limning nazariy asoslariga doyir xulosalar
huquqiy ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish, uni jahon talablari darajasiga
ko’tarish, malakali kadrlar tayyorlashning yangi tizimini barpo etish, kelajak uchun
barkamol, salohiyatli, huquqiy savodxon avlodni tarbiyalash maqsadida huquqiy
ta’lim nazariyasini ishlab chiqish, uning tizimini, tarkibiy qismlarini, o’qitish
metodlari tizimini takomillashtirish, shaxs huquqiy ongini shakllantirishda uning
ahamiyatini ochib berish bilan chambarchas boglikdir.
Huquqiy ta’limning tarixiy shakllanishi va rivojlanishi alohida bosqichlarni o’z
ichiga oladi hamda huquqiy merosimizni o’rganishda muhim hisoblanadi.
Savodxonlikni oshirish omillariga quyidagilarni kiritish mumkin:
 Duo va ibodat qilish-odamni ruhan poklaydi.
 Olam sirlari haqida fikr yuritish-odamni ma’naviy boyitadi.
 Diniy va dunyoviy kitoblar o’qish- o’z-o’zini anglashga yordam beradi.
 Ulug’ kishilar bilan suhbatlashish-odamga ma’naviy ko’mak beradi.
 Bedorlik-irodani tarbiyalaydi.
 Ro’za tutish-odamni eb-ichishdan tiyadi.
⁸Bizga huquqiy savodxonlik jarayonida qanday o’qituvchilar kerak? Demak,
bugun bizga:
-izlanuvchan, o’z bilimlarini rivojlantiruvchi, soha jonquyari bo’lgan;
-yangi pedagogik texnologiyalarni puxta egallagan, AKT bilan ishlash
layoqatiga ega;
-har bir darsga standart ko’rgazmali kurollardan tashqari mavzuni yoritishga
xizmat qiladigan ko’rsatmali vositalarni o’z qo’li bilan tayyorlashga odatlangan;
-bolajon, o’quvchilar qalbiga yo’l topa oladigan;
-notiqlik mahoratiga ega, shirinso’z;
-ta’limni tarbiya bilan uzviy bog’lab olib boradigan, bu dolzarb jarayonda ota onalar, mahalla-ko’y bilan bamaslahat ish tutadigan o’qituvchilar zarur.
-O’zbekiston fuqarosi degan sharafli nomga har tomonlama munosib bo’lgan
insonlarni tarbiyalash-barchamizning muqaddas burchimizdir. I.Karimov
-Tarbiya uch narsaga ehtiyoj sezadi: iste’dodga, ilmga, mashqqa. Arastu.
-O’quv qayda bo’lsa, ulug’lik bo’lar,
Bilim qayda bo’lsa, buyuklik bo’lar. Yusuf Xos Hojib
-Hayot yo’lida birinchi masala maktab masalasidir. Fitrat
Huquqiy bilim berish va tegishli huquqiy ko’nikma va malaqani shakllantirish
jarayoni ta’lim oluvchilarni aqliy jihatdan rivojlantirib tarbiyalaydigan, o’qituvchi
va o’quvchilar orasidagi munosabatni o’z ichiga oladi.Uzluksiz ta’lim tizimida faoliyat olib boruvchi pedagog, o’qituvchiprofessorlarning kasbiy huquqiy ongi darajasi huquqiy ta’lim jarayonida muhim omil hisoblanadi.o’qituvchi - ta’lim-tarbiya ishining bosh me’mori. O’quvchining to’g’ri unib-ulg’ayishi, go’zal xulqi, bilimiyu iqtidori me’morning mahorati mahsuli. Bu bolalar qalbidan joy olgan darslarda o’z ifodasini topadi. Pedagog darslarga uyg’oq qalb bilan, puxta tayyorgarlik ko’rib kirsa, har birmashg’ulot nafaqat o’rganuvchi, balki o’rgatuvchi uchun taassurotlarga boy bo’lishi shubhasiz.
Huquqiy ta’lim tizimida yangi bilim berish o‘quv jarayonining ham usuli, ham shakli hisoblanib, u o‘quvchilarga fan asoslarini og‘zaki, uzviy va muntazam singdirishga xizmat qiladi. Natijada, fanning mohiyatini tushunib boradi hamda ularni erkin fikrlashga majbur etadi. O‘qituvchining jonli nutqi asosida o‘quvchilarning huquqiy tafakkurini rivojlantirish, uning ta’sirida o‘quvchilarda shu fanga uning vazifa va kelajagiga nisbatan turli qarashlar, ilmiy e’tiqod, g‘oya va huquqiy mafkura asoslari shakllanadi. Buning uchun o‘qituvchi har bir mavzuning mazmunini fandagi yangiliklar bilan boyitishi va tanlay bilishi lozim. O‘qituvchining yangi bilim berishdagi faoliyati ijobiy hamkorlikka tayanib tashkil qilingandagina samarali natija beradi. Bunda o‘qitish jarayonida ham ta’limiy, ham tarbiyaviy vazifalarni samarali amalga oshirish o‘qituvchi bilan o‘quvchilar o‘rtasida do‘stona, faol munosabatlarni tiklab olishdan iborat.
Bundan tashqari, darsning samarali natijasi o‘quvchi va o‘quvchilarning o‘quv jarayondagi ruhiy holatlarini qay darajada hisobga olinishiga ham bog‘liq.
Shunday ekan, huquqiy ta’limni samarali tashkil etish, uning dars shakllaridan o‘qitish jarayonida o‘rinli foydalanishlari uchun shubhasiz, o‘qituvchining pedagogik mahorati, pedagogik madaniyati, o‘z predmetini puxta bilishligi va o‘quvchilar bilan umumiy til topa olishi muhimdir.
Huquq fanlarini o‘qitishda texnologik yondashuv o‘qituvchining texnologik madaniyatiga va texnologik bilimlar, ko‘nikmalar majmuiga bog‘liq. Bunda maqsadni belgilash ko‘rinishida o‘quv natijalarini rejalashtirishni bilish, o‘quv jarayonini loyihalashtirishni bilish va o‘quv faoliyati natijalarini baholashni bilish katta ahamiyatga ega.
Maqsad ko‘zlanayotgan natija modeli ko‘rinishidagi muhim yo‘nalishning mahsuli sifatida ta’lim sub’yektlarining faoliyat yakunida egallashlari ko‘zlanayotgan narsadir.
Maqsadni belgilash esa texnologiyalashtirishning asosiy omili hisoblanib, pedagogik texnologiyani loyihalashtirish, o‘quv jarayonini tuzish hamda tashkillashtirishdan iborat.
Huquq fanlarini o‘qitishda texnologik yondoshuvning asosiy mazmuni pedagogik jarayoni boshqarish, o‘qitishning samarali metodlari: noan’anaviy usullar, zamonaviy pedagogik texnologiya, interfaol usullardan foydalanish, o‘qituvchi faoliyatining innovatsion xususiyatlarini rivojlantirish, zamonaviy axborot kommunikatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanishdan iborat.
Ushbu jarayonda aniq loyiha tayyorlash, tizimlilik, konseptuallik, boshqaruvchanlik, samarali natijaga erishish, o‘quvchi sub’yektiga e’tibor qaratish muhim hisoblanadi.
Demak, huquq fanlarini o‘qitishga texnologik yondashuvda:
Huquqiy ta’limning maqsadlari aniqlashtiriladi, ya’ni huquqiy ta’lim maqsadlari batafsil bayon qilinadi, aniq beriladi va kutilayotgan o‘quv natijalar va pedagogik vazifalar shaklida ifodalanadi; !!!!!!!
Huquqiy ta’lim maqsadlariga erishishning eng maqbul yo‘llar va vositalari tanlab olinadi, ya’ni muloqot, axborot va boshqaruvning shunday usul va ta’lim vositalari tanlanadiki, ular majmuada berilgan sharoitlarda va belgilangan vaqtda ta’lim maqsadlariga erishishni kafolatlovchi ta’lim modelini tashkil qiladi;
Huquqiy ta’lim jarayoni maksimal rasmiylashtiriladi, ya’ni huquqiy ta’lim jarayoni bir tizimga keltiriladi pedagogik va o‘quv xarakatlarning zanjiri bosqichma-bosqich qayd qilinadi;
Huquqiy ta’lim jarayoni to‘liq boshqariladi, ya’ni izchillikdagi harakatlar: loyihalashtirish, bashoratlash, baholash, tahlil qilish va to‘g‘irlash eng oson yo‘llar bilan samarali natijaga erishishni ta’minlab beradi.
Texnologik yondashuv mazmunidan kelib chiqib, huquqiy ta’lim an’anaviy ta’limdan farq qilgan holda quyidagilarga asoslanadi:
1. Konseptual asoslar - shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim va ta’limga tizimli – harakatli yondashish, ta’lim oluvchi shaxsi – ta’lim jarayonining markaziy egasi bo‘lishi, hamda munosabatlarning insonparvarligi va erkinligi, o‘qishga majburlashdan voz kechish, shuningdek, tabaqalashtirish va individuallashtirish, ya’ni umumiy ta’lim oluvchining aqliy rivojlanish darajasi va fanni ular tomonidan o‘zlashtirilishini hisobga olish, o‘rganish–aqliy rivojlanish, mustaqil egallash jarayoni va asosiysi ta’lim oluvchilarning egallagan bilimlarni qo‘llay olish, muammolarni aniqlash ularning yechimini topish, o‘quvchilarni izlanishga, u yoki bu masala bo‘yicha ijodiy yondoshuvga o‘rgatish; Bunda ta’lim oluvchi – kitob – ta’lim beruvchi munosabatini tashkil etish.
2. Ta’lim oluvchining tutgan o‘rni va vazifasi - mustaqil bilish faoliyatini olib boruvchi, ta’lim jarayonining teng huquqli sub’ekti bo‘lishi, bilim - shaxsiy muammolarni hal etish vositasi ekanligini asoslash, nima uchun xatoga yo‘l qo‘yganligini o‘rganish;
3. Ta’lim beruvchining tutgan o‘rni va vazifasi - ta’lim oluvchilarning mustaqil bilish faoliyatlari tashkilotchisi bo‘lishi, ularning mas’ul maslahatchisi va yordamchisi ekanligi, ta’lim oluvchilarning nafaqat bilim, ko‘nikma, malaka nazoratini, balki ehtimoliy chetga chiqishni o‘z vaqtida to‘g‘rilash, ularni to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirish;
4. Ta’lim berish va o‘rganish usullari - Muammolarni izlash, bilimlarni amaliyotda qo‘llashga yo‘naltirish, muammoli vaziyatlarni yaratish, faol bilishning ijodiy tadqiqotchilik faoliyatiga asoslangan faol ta’lim berish usullarini tanlash;
5. Ta’lim berish vositalari - an’anaviy vositalar bilan bir qatorda – axborotli texnologiyalardan foydalanish, o‘quv materiallaridan ta’lim oluvchilarning bilimlarni mustaqil izlashlari uchun ishlatish;
6. Ta’lim berishni tashkillashtirish shakllari - maqsadni belgilash, maqsadlarni kafolatli erishishga yo‘naltirish, pedagogik faoliyatni loyihalash va rejalashtirish, shu bilan birga o‘quv faoliyatining mazmuni va tuzilishini ishlab chiqish, ta’lim beruvchining ta’lim oluvchi bilan ta’lim jarayonini diolog tuzish, ta’lim oluvchida mustaqillikka intilishni rivojlantirish, ularni mustaqil ta’lim olishga tayyorlash, o‘z bilimini ko‘rsatishga, bilimini qo‘llashga, uni taqdim eta olishga o‘rgatish, ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi vazifalarni amalga oshirish, umumiy natijani baholash va ta’lim oluvchi bilan hamkorlikdagi mehnatni tahlil qilish, ko‘zlanayotgan natijalarga erishish yoki qisman erishishni tahlil qilish.
Huquqiy tarbiya shakllari quyidagilarcha bo‘lishi mumkin:
a) huquqiy bilim;
b)huquqiy tashviqot;
v) jamoatchilik tomonidan olib boriladigan ishlar;
g) huquqni himoya qiladigan davlat organlarining ishlari bilan tanishish (tergov, sud jarayonlarida qatnashish);
d) xalq deputatlarini nomzodlikka tavsiya qilish majlislarida, mahalliy hokimiyatlar qoshidagi voyaga yetmaganlar komissiyalari ishlarida ishtirok etish.
Huquqiy tarbiyani jamoa o‘rtasida yoki individual shaklda amalga oshirish mumkin.
⁹Yoshlarni huquqiy bilimga va huquqiy tarbiyaga jalb etishda huquqni himoya qiluvchi davlat organlari xodimlari bilan uchrashuv o‘tkazilishi, savol-javob kechalari tashkil etilishi yoki huquqshunos uyushmalari to‘zilishi ijobiy natija beradi. Individual yakka tarzda huquqiy bilim berishda, huquqiy tarbiyalashda shaxsga maxsus adabiyotlarda tavsiya etilishi, unda qiziqish uyg‘otish, tarbiyalanuvchining ruxiy holatini o‘rganib, u qabul qila oladigan, tushuna biladigan tarzda suhbat olib boriish maqsadga muvofiqdir.
Huquqiy tarbiyaning metodlari
Huquqshunoslar huquqiy tarbiya metodlarini odatda ikki turga bo‘ladilar
ishontirish va majburlash. Huquqiy tarbiya metodi-bu bir necha muayyan yo‘l va usullar yig‘indisi bo‘lib, ular asosida kishilar ongiga, dunyoqarashiga ta’sir qilinadi. Buning natijasida tarbiyalanuvchilarda qonunga hurmat hissi uyg‘otiladi va qonunning buzilmasligi ta’minlanadi.
Eng asosiy metod bu – ishontirish metodi. Ishontirish orqali ijobiy natijaga erishilmasa, majburlash metodi qo‘llanadi. Huquqiy tarbiyada bu ikki metodni birga qo‘llash ham mumkin.
Huquqiy tarbiyaning ilmiy prinsiplaridan yana biri o‘rganilayotgan qonun yoki qarorning kelib chiqish sabablarini, unga obektiv zarurat borligini tushuntirib berishdir. Agar tarbiyalanuvchi qonun, qaror va qoidalarning vujudga kelishi, qabul qilinishi umumiy asoslarini tushunib olsa, ayniqsa, hozir o‘rganilayotgan huquqiy normaning qabul qilinishi sababini bilsa, uni bajarishga ongli ravishda yondoshadi, o‘zida ham huquqiy normaga nisbatan ehtiyoj sezadi.
Huquqiy tarbiyaning ilmiy prinsiplaridan yana biri o‘rganilayotgan qonun yoki qarorning kelib chiqish sabablarini, unga obektiv zarurat borligini tushuntirib berishdir. Agar tarbiyalanuvchi qonun, qaror va qoidalarning vujudga kelishi, qabul qilinishi umumiy asoslarini tushunib olsa, ayniqsa, hozir o‘rganilayotgan huquqiy normaning qabul qilinishi sababini bilsa, uni bajarishga ongli ravishda yondoshadi, o‘zida ham huquqiy normaga nisbatan ehtiyoj sezadi.
Huquqiy tarbiyaga ilmiy yondoshish quyidagi faoliyatlardan tashkil topadi:
- o‘rgatilishi lozim bo‘lgan qonun va qonuniy aktning nazariy va amaliy jihatlarini puxta o‘zlashtirib olish;
- tarbiya obektlarini o‘rganish, ular bilan huquqiy norma o‘rtasidagi bog‘lanishni aniqlash;
- mazkur mintaqadagi huquqiy normaga aloqador huquqiy holatni (huquq-tartibotni, qonunchilikka munosabat )o‘rganish va tahlil qilish;
- huquqiy normani tushuntirish shakl va metodlarini tanlab olish;
- huquqiy tarbiya vositalarini tayyorlash;
- tarbiyalanuvchilarning fikrini o‘rganish va savol – javobga tayyorlanish;
huquqiy tarbiyani shahar, tuman, viloyat, respublika miqyosida yagona shakl va metodlar asosida olib borish ham ilmiy printsipdir. Huquq-tartibot va qonuniylikni mustahkamlash butun mamlakatda huquqiy tarbiyaga chuqur ilmiy yondoshishni taqozo qiladi. Hozir bu muhim ish davlat organlari va jamoat tashkilotlari hamkorligida amalga oshirilmoqda.
Tarbiyaga har tomonlama yondoshish. Tarbiyaga har tomonlama yondoshish deb tarbiya maqsadining shaxs ongida shakllanishiga ko‘maklashuvchi omillarni aniqlash, tarbiya shakl va metodlariga ularga tayanish aytiladi Bu vazifalarning zarar darajada amalga oshirilishi tarbiyachi bilan tarbiyalanuvchilarning o‘zaro hamkorligiga bog‘liqdir. Ikkala tomonning fikr almashishi, huquqiy tushunchalarga aniqlik kiritilishi, yakdillik asosida hayotiy holatining belgilab olinishi tinglovchilar huquqiy ongiga tegishli o‘zgarish kiritadi va uni boyitadi.
Masalan, tarbiyachi mehnat qonuniga kiritilgan o‘zgarishlar bilan tinglovchilarni tanishtirmoqchi. Maqsad ularning ongiga yagona qonun mazmunini aks ettirgan holda mehnat munosabatlarida qonundagi o‘zgarishga muvofiq ish ko‘ra olishni tarbiyalashdir. Buning uchun tarbiyachi masalaga keng yondoshib, qonun o‘zgarishi sabablarini dalillar yordamida ko‘rsatishi, yangi qonun mohiyatini isbotlashi, uni ijro etish tartibini o‘rgatish, ko‘zda to‘tilgan maqsadni misollar yordamida tushuntirish kerak.
XULOSA

Har tamonlama yetuk shaxsni tarbiyalab yetishtirish maqsadi umumtarbiyaning maqsadi barcha yo‘nalishlarini bir-biriga uyg‘unlashtirilgan holda olib borishni taqozo qiladi. Bu bir kishining emas, balki butun jamoaning burchidir. Huquqiy tarbiya ham bir kishining emas, chunki shaxsni har tomonlama shakllantirish uchun bir tarbiyachi barcha omillarni bilishga qodir emas. Bir pedagog huquqiy tarbiyaning bir yoki bir necha yo‘nalishigina shaxs ongida shakllantira olishi mumkin.

Pedagog muayyan masala bo‘yicha huquqiy tarbiyaga keng yondoshishi uchun shu masalaga aloqador omillarni tanlab olishi, ularni yagona bir mavzuga yig‘ishi, misollar yordamida uyg‘unlashtirishi kerak. Masalan, o‘quvchida O‘zbekiston fuqarolariga sodiqlik burchini tarbiyalashda o‘qituvchi-o‘quvchi qanday qonunlarni o‘rganishi kerakliginitanlab olishi, fuqarolarga taalluqli misollar topishi, fuqarolik burchi buzilganda davlat va jamiyat tomonidan quriladigan choralarni belgilashi, yuridik dalillar to‘plashi, so‘ngra keng tarbiya mavzularini ishlab chiqishi vash u mavzu bo‘yicha ish olib borilishi kerak. Lekin shuni unutmaslik lozim, huquqiy ongning hatto biror yo‘nalishini shakllantirish uchun ham yuridik omillarning o‘zigina kifoya emas: masalan, intizomsiz shaxsni qayta tarbiyalash uchun uning huquqiy ongida burilish yasash, dunyoqarashiga, mehnat munosabatiga, madaniyat darajasiga ta’sir ko‘rsatishi kerak. Agar uni qonunga ko‘ra jazolash bilan kifoyalansangiz, axloqiy buzuq ekan, Yana eski odatini davom ettiraveradi.
Binobarin, huquqiy tarbiyaga aloqador omillar ikki guruhga bo‘linadi: tarbiyachining axborotli hujjatlariga kiritiladigan omillar va tinglovchilar xususiyatiga bog‘liq omillar. Tarbiya jarayonida ikala guruh omillar baravar etiborga olinishi kerakHuquqiy savodxonlik va bilimlarni amaliy hayotda qo’llay olish ko’p jihatdan huquqiy ta’limning mazmun-mohiyatiga bog’liqdir. SHu nuqtai nazardan qaraganda, huquqiy ta’lim har bir shaxsning o’z huquqlarini bilishi va himoya qilishini ta’minlashning zaruriy sharti va asosiy omillaridan biri hisoblanadi. I.Karimov ta’kidlaganidek, aholiga chuqur huquqiy bilim berishni yo’lga qo’yish orqali huquqiy madaniyatning yuksalishiga erishiladi, boshqacha aytganda, tom ma’nodagi huquqiy ongni shakllantirish talab etiladi⁴². Bu esa yoshlarning huquqiy ongini shakllantirishning muhim omili bo’lgan huquqiy ta’limni tashkil etish bilan bog’liq jarayonlarni muntazam o’rganib borish, ilmiy tahlil qilish hayotiy-amaliy ahamiyatga egaligini ko’rsatadi. Bunda huquqiy ta’lim-tarbiya, huquqni o’qitish, huquqiy savodxonlik, huquqiy bilim, ko’nikma va malakaning o’rni bilan aloqador masalalarni o’rganish muhimdir. “Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Milliy dasturi”da belgilanganidek, ijtimoiy ongni shakllantirishda huquqning o’rni; huquqiy tarbiya va aholining ijtimoiy faolligi; huquqiy ongga ta’sir etish shakllari va usullari; huquqiy ongning psixologik jihatlari; huquqiy ongdagi ijtimoiy buzilish va salbiy o’zgarishlar; aholining turli qatlam va ijtimoiy guruhlarining huquqiy madaniyati kabi dolzarb muammolar bo’yicha ilmiy tadqiqotlar o’tkazilishi ayniqsa dolzarbdir⁴³.
Shaxsning huquqiy holati (OʻzRda) — shaxsning jamiyat, davlat va boshqalar shaxslar bilan boʻladigan oʻzaro munosabatlardagi real ahvolini koʻrsatuvchi holati. U shaxsning yuridik jihatdan mustahkamlab qoʻyilgan va jamiyatda tutgan oʻrnini belgilaydigan huquqlari, erkinliklari, majburiyatlari yigʻindisidir. Shaxsning huquqiy holatih. Konstitutsiya va unga muvofiq chiqarilgan boshqa qonun hujjatlarida mustahkamlanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 2boʻlimi inson va fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va burchlariga bagʻishlangan. Oʻzbekistonda Shaxsning huquqiy holatih. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari umumiy deklaratsiyasita toʻla mos keladi. Shaxsning huquqiy holatih.ni oʻrnatuvchi huquqiy normalar: huquqiy layoqat, asosiy huquq va majburiyatlar; qonuniy manfaatlar; fuqarolik; yuridik javobgarlik; huquqiy tamoyillar; umumiy xarakterdagi huquqiy munosabatlarni oʻz ichiga oladi. Shaxsning huquqiy holatih. asosini konstitutsiyaviy huquq va majburiyatlar tashkil etadi. Shaxsning huquqiy holatih. quyidagi turlarga ajratiladi: fuqaroning umumiy yoki konstitutsiyaviy huquqiy holati; shaxsning maxsus huquqiy holati, fuqarolarning alohida kategoriyalari huquqiy holati; jismoniy va yuridik shaxslar huquqiy holati; chet el fuqarolari, fuqaroligi boʻlmagan shaxslar yoki ikki fuqarolikka ega shaxslar hamda qochqinlarning huquqiy holati; xorijiy mamlakatlarda yashayotgan Oʻzbekiston fuqarolari huquqiy holati; tarmoqqa oid, yaʼni fuqarolikhuquqiy, maʼmuriyhuquqiy Shaxsning huquqiy holatih.; kasbi va mansabiga bogʻliq holda (vazir, deputat va shahrik.larning) shaxslarning huquqiy holati; alohida sharoitlarda, alohida hududlarda (Orol boʻyi, baland togʻ sharoitida, zararli obʼyektlarda) ishlayotgan shaxslarning huquqiy holati.
¹⁰Shaxsning umumiy huquqiy holati — bu insonning muayyan davlat fuqarosi va jamiyatning aʼzosi sifatidagi huquqiy holatidir. Umumiy huquqiy holat Konstitutsiya bilan belgilanadi va barcha uchun bir xil va yagona hisoblanib, u nisbatan barqaror va umumiy shaklda amal qiladi. Shaxsning umumiy huquqiy holatining mazmuni asosini Konstitutsiyada hammaga va har bir kishiga berilgan va kafolatlangan huquq va majburiyatlar tashkil etadi. Shaxsning umumiy huquqiy holati huquqiy holatning boshqa turlari uchun asos va poydevor boʻlib xizmat qiladi.
Shaxsning maxsus huquqiy holati — fuqarolarning alohida kategoriyalari (qatlamlari) huquqiy holati xususiyatlarini oʻzida ifodalaydi (talabalar, harbiylar, nafaqaxoʻrlar, oʻqituvchilar, nogironlar, urush qatnashchilari va shahrik.). Maxsus huquqiy holat egalari umumiy konstitutsiyaviy huquqiy holatga asoslangan holda, qoʻshimcha huquq va majburiyatlarga, imtiyoz va xususiyatlarga ega boʻladi.
Shaxsning individual huquqiy holati — alohida bir shaxsning mavjud jihatlari (yoshi, jinsi, oilaviy ahvoli, xizmat vazifasi va shahrik.)ni belgilaydi va u har bir shaxsga tegishli boʻlgan aniq huquq va majburiyatlardan iboratdir. Individual huquqiy holat inson hayotida roʻy beradigan oʻzgarishlarga bogʻliq holda oʻzgarib turadi. Umumiy, maxsus va individual huquqiy holatlar oʻzaro bogʻliq. Umumiy huquqiy holat hammada bir xil; maxsus huquqiy holatlar bir qancha boʻladi, shuningdek, fuqaro qancha boʻlsa shuncha individual huquqiy holat mavjuddir. Shaxsning huquqiy holatih.ning barcha turlari umumiy huquqiy holatga zid kelmasligi kerak.