O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti

4-mavzu. Iqtisodiy jinoyatchilikni oldini olish chora-tadbirlari


1. Iqtisodiy jinoyatlarning oldini olish bo‘yicha maxsus choralar.
2. Iqtisodiy jinoyatlarning oldini olish bo‘yicha maxsus tadbirlar.


Tayanch so‘z va iboralar: iqtisodiy jinoyatlarning oldini olish bo‘yicha maxsus choralar, iqtisodiy jinoyatlarning oldini olish bo‘yicha maxsus tadbirlar, kontrabanda, bojxona to‘lovlarini to‘lashdan bo‘yin tovlash, valyuta jinoyatlari, qimmatbaho metallar, tabiiy qimmatbaho toshlar yoki marvaridlarning noqonuniy muomalasi, davlatga qimmatbaho metallar va qimmatbaho toshlarni etkazib berish qoidalarini buzish, bankrotlik bilan bog‘liq jinoyatlar, bankrotlik to‘g‘risidagi qonunga xilof harakatlar, qalbaki bankrotlik, soliq sohasidagi jinoyatlar.


1. Iqtisodiy jinoyatlarning oldini olish bo‘yicha maxsus choralar
Iqtisodiy jinoyatlarning oldini olishda asosiy ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan tadbirlar tizimi muhim ahamiyat kasb etadi. Bularda iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ishlab chiqarishni ko‘paytirish, bandlikni ta‘minlash, iqtisodiy samaradorlik va ijtimoiy adolatning muvozanatiga erishish, xalqning axloqiy asoslarini tiklash va mustahkamlash asosiy o‘rin o‘ynaydi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, samaradorligini oshirish, ishsizlik darajasini pasaytirish, ishsizlar sonini qisqartirish, aholining ayrim qatlamlari uchun ijtimoiy himoyani kuchaytirish, jamiyatda axloqiy me‘yorlarni takomillashtirish va takomillashtirish holda vaziyatni muvofiqlashtirish deyarli mumkin emas.
Iqtisodiy sohada sodir etilgan jinoyatlarning oldini olish bo‘yicha maxsus chora-tadbirlar iqtisodiy sohadagi jinoyatlarning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarga bo‘lingan.
Maxsus choralar - jinoyatlarning sabablari va shart-sharoitlarini bartaraf etishga bevosita qaratilgan profilaktika choralari. Shunga qaramasdan, maxsus tadbirlar umumiy ijtimoiy jihatlar bilan chambarchas bog‘liqligini ta‘kidlash lozim. Umumiy ijtimoiy tadbirlarni samarali amalga oshirish maxsus choralarni qo‘llash uchun yanada qulay imkoniyatlar yaratadi va aksincha, bu jinoyatlarning toifalarini oldini olishga qaratilgan maxsus choralarni qo‘llash umumiy ijtimoiy tadbirlarni amalga oshirish uchun sharoit yaratadi.
Shu sababli, umumiy ijtimoiy choralarning o‘rnini kamaytirmasdan o‘g‘irlik, talonchilik, tovlamachilik va firibgarlikning oldini olishga qaratilgan maxsus chora-tadbirlarni ko‘rib chiqamiz.
Ushbu jinoyatlarning oldini olish bo‘yicha maxsus choralar uch guruhga bo‘linadi:
a) tashkiliy-texnik;
b) ma‘muriy va kriminologik;
c) axborot-ma‘rifiy va jabrlanuvchi.
Tashkiliy-texnik choralarga asosan quyidagilar kiradi:

• 
  pul, qimmatli qog‘ozlar va tovarlarning saqlanishi, chakana savdo do‘konlarida, xonadonlarda xavfsizlik signalizatsiya tizimlarini joriy etish;
  
• 
  eshiklar va eshiklarni texnik jihatdan mustahkamlash, alohida himoyalangan xavfsizlik xususiyatlariga ega qulflarni chiqarish;
  
• 
  kodli qulflar bilan kirish uskunalari;
  
• 
  qimmatli qog‘ozlar, qimmatli qog‘ozlar, moddiy boyliklar, bozorlar, savdo markazlari, turar joylar va mikrorayonlarning saqlanadigan joylarida jinoyat holatining xususiyatlarini majburiy tarzda ko‘rib chiqish bilan militsiya patrul xizmati tashkilotini takomillashtirish;
  
• 
  murakkab kriminogen sharoitga ega bo‘lgan hududlarda rezidentlarni navbatma-navbat tashkil etish;
  
• 
  bozorlarda, savdo markazlarida, mikrorayonlarda avtotransport uchun himoyalangan parkni tashkil etish;
  
• 
  ko‘chalar, hovlilar, bog‘lar, maydonlar, binolar, bozorlarni, mashinalar parklarini to‘g‘ri yoritish;
  
• 
  pulni, qimmatli qog‘ozlarni saqlash joylarini o‘z vaqtida jihozlash, xavfsizlik va yong‘in signalizatsiya tizimining tovar qiymatlari.
  

Ma‘muriy-huquqiy va kriminologik choralar quyidagilardan iborat:

• 
  mast holda bo‘lgan ko‘chalar, bog‘lar, maydonlarni, bozorlarni va jamoat yig‘ilish joylarini muntazam olib tashlash;
  
• 
  jamoat joylarida sodir etilgan kichik jinoyatlarga, kaltaklanish, zo‘ravonlik, tahdidlar haqidagi faktlarga o‘z vaqtida javob berish;
  
• 
  huquqni muhofaza qilish organlari va mansabdor shaxslarning noqonuniy saqlash, qurol ishlab chiqarish va ularni olib qo‘yish holatlari aniqlanganligi;
  
• 
  qochqinlarni, alkogoliklarni, giyohvand moddalarni iste‘mol qiluvchilarni, mehmon jinoyatchilarining joylarini, jinoiy unsurlarning to‘planishi va o‘g‘irlangan odamni sotish joylarini aniqlash uchun ma‘lum bir hududda reyd o‘tkazish;
  
• 
  jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan aqliy nosimmetrik shaxslarni aniqlash va ro‘yxatga olish;
  
• 
  jinoiy guruhlarning shakllanishini aniqlash va bostirish;
  
• 
  ilgari sudlanganlar bilan individual va profilaktik ishlarni tashkil etish;
  
• 
  ozodlikdan mahrum qilish joylaridan qaytgan shaxslarni ishga yollash;
  
• 
  qonunda nazarda tutilgan hollarda ma‘muriy nazoratni o‘rnatish va amalga oshirish;
  
• 
  voyaga etmaganlarni jinoyatlarga jalb qilish va ularning faoliyatiga to‘sqinlik qiluvchi shaxslarni aniqlash;
  
• 
  taqiqlangan filmlarni namoyish qilish, pornografiya va boshqa adabiyotlarni tarqatish, zo‘rlik izdoshlarini targ‘ib qiluvchi jurnallar, ochko‘zlik, fohishabozlik, giyohvandlik va boshqa axloqsiz hodisalarning psixologiyasini targ‘ib qilish faktlarini bostirish;
  
• 
  fohishabozlik, qimor o‘yinlarini tashkillashtirish, giyohvand moddalarni iste‘mol qilish va ularning faoliyatiga chek qo‘yish uchun identifikatsiya qilish;
  

Axborot-ma‘rifiy va jabrlanuvchi tabiatdan iborat bo‘lgan choralar quyidagilardan iborat:

• 
  o‘g‘rilik, talonchilik, talonchilik, talonchilik va firibgarlikning davlat, tuzilmasi, dinamikasi va geografiyasini kriminologik tahlil qilishni o‘z vaqtida olib borish va uning natijalarini ularni oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishda qo‘llash;
  
• 
  muayyan joylarda, muayyan vaqtlarda va ayrim toifadagi shaxslarda o‘g‘irlik, o‘g‘irlik, talonchilik, tovlamachilik, firibgarlik holatlari haqida jamoatchilikni xabardor qilish;
  
• 
  o‘g‘rilar, qaroqchilar, o‘g‘rilar, talonchilar va firibgarlardan mulkni qanday himoya qilishni aholiga tushuntirish;
  
• 
  firibgarlar va korxonalarning rahbarlari va tadbirkorlarini talon-taroj qilish va talon-toroj qilish to‘g‘risida xabardor qilish, huquqni muhofaza qilish organlari bilan noqonuniy talablar qo‘yganda murojaat etish zarurligini tushuntirish;
  
• 
  aholi, ayniqsa, yoshlar bilan axloqsiz, noqonuniy hayot tarzining oqibatlari to‘g‘risida suhbatlar o‘tkazish;
  
• 
  kam ta‘minlangan oilalar, sinflar, guruhlar va norasmiy yoshlar guruhlarining atrof muhitni yaxshilash;
  
• 
  kamchiliklarni qo‘zg‘atishga moyil bo‘lgan shaxslarning, shuningdek, ishlamayotgan va o‘qimagan shaxslarning jinoiy yo‘lida shakllanishining oldini olish;
  
• 
  spirtli ichimliklar, giyohvandlik vositalaridan foydalanishga moyil bo‘lgan shaxslarga zo‘ravonlikka duch kelishni namoyish qilish (suhbatlar, yashash joyidagi xatti-harakatlarni muhokama qilish, o‘qish, xatti-harakatlarni nazorat qilish, o‘qishga jalb qilish, sport va boshqalar) faol ta‘sir ko‘rsatish.
  

Iqtisodiyotda jinoyatchilikning oldini olish ijtimoiy boshqaruvning ajralmas qismi bo‘lib, jinoyatchini identifikatsiya qilish va jinoyat sodir etishga olib keladigan holatlarning ta‘sirini kamaytirish yoki kamaytirishga yo‘naltirilgan iqtisodiy, tashkiliy, ishlab chiqarish, texnik, huquqiy va ta‘lim tadbirlari tizimini joriy etishni o‘z ichiga oladi.
Kriminologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ushbu jinoyat guruhining oldini olishda umumiy ijtimoiy choralar juda muhimdir. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida ijtimoiy-iqtisodiy choralar birinchi navbatda quyidagilarga qaratilgan: erkin iqtisodiy faoliyatni tashkil qilish, shaxsning har qanday mulk shakli asosida iqtisodiy munosabatlar sohasida ijodiy salohiyatini ro‘yobga chiqarish shartlari; tadbirkorlikni ozod qilish va rivojlantirish; mulkchilikning barcha shakllari va iqtisodiy sohada teng huquqli himoya qilish uchun teng sharoitlarni ta‘minlash; iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida haqiqiy raqobat sharoitlarini yaratish; zarur bozor infratuzilmasini shakllantirish.
Iqtisodiy jinoyatlarni qonunga xilof ravishda talon-taroj qilish va talon-taroj qilish yo‘li bilan talon-taroj qilishning oldini olishga qaratilgan umumiy ijtimoiy tadbirlar quyidagilardan iborat:

• 
  iqtisodiy boshqaruv tizimini takomillashtirish;
  
• 
  sanoatni texnik jihatdan qayta jihozlash, eng ilg‘or texnologiyalar va texnologiyadan foydalangan holda jadal rivojlanish yo‘llariga o‘tish;
  
• 
  kompleks mexanizatsiyalangan va avtomatlashtirilgan korxonalar, ayniqsa qishloq xo‘jaligi va qayta ishlash sanoati korxonalari ulushining o‘sishi;
  
• 
  korxonalarni rekonstruktsiya qilish, eskirgan va eskirib qolgan uskunalarni almashtirish.