O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKA OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI


TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

“IQTISODIYOT” KAFEDRASI

IQTISODIY JINOYATCHILIKKA QARSHI KURASHISHNING MILLIY VA XALQARO TIZIMI


MA‘RUZALAR MATNI

TOSHKENT – 2019
1-modul. Iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurashishning nazariy asoslari
1-mavzu. “Iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurashishning milliy va xalqaro tizimi” fanining predmeti, maqsadi va vazifalari
1. “Iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurashishning milliy va xalqaro tizimi” fanining kelib chiqishi.
2. “Iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurashishning milliy va xalqaro tizimi” fanining predmeti va uslubi.
3. “Iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurashishning milliy va xalqaro tizimi” fanining maqsadi va vazifalari.


Tayanch so‘z va iboralar: iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurashish, iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurashishning milliy tizimi, iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurashishning xalqaro tizimi, “Iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurashishning milliy va xalqaro tizimi” fanini o‘qitishning maqsadi, “Iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurashishning milliy va xalqaro tizimi” fanini o‘rganishning asosiy vazifalariga.


1. “Iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurashishning milliy va xalqaro tizimi” fanining kelib chiqishi
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021-yillarda Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi boʻyicha Harakatlar strategiyasini “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi toʻgʻrisida”gi 2019 yil 17 yanvardagi Farmonida “Iqtisodiyotni rivojlantirish va investitsiyalarni faol jalb etish sohasida – makroiqtisodiy barqarorlikni taʼminlash, sogʻlom raqobat uchun zarur sharoitlarni yaratish, ishbilarmonlik va investitsiya muhitini tubdan yaxshilash, iqtisodiyotda davlat ishtirokini jiddiy ravishda kamaytirish, yuqori iqtisodiy oʻsish surʼatlarini saqlab qolish, “xufyona” iqtisodiyotga qarshi kurashish va uning ulushini keskin qisqartirish, valyuta siyosatini erkinlashtirishni davom ettirish” belgilab berilgan.
Yaxshi ishlab chiqilgan va soddalashtirilgan huquqiy tizimsiz bozor iqtisodiyotiga o‘tish mumkin emas. O‘z-o‘zini tartibga solish uchun mo‘ljallangan, aniq ravshanlik, huquq va majburiyatlarning aniq ishonchliligi, rag‘batlantirish choralarining samaradorligi va javobgarligi bilan tavsiflanishi kerak bo‘lgan bunday xulq-atvor qoidalarini belgilashni o‘z ichiga oladi.
Asosiy huquq va erkinliklar qatorida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi har kimning o‘z qobiliyatlari va mol-mulkini tadbirkorlik va boshqa iqtisodiy faoliyat uchun qonun bilan taqiqlanmagan erkin foydalanish huquqini mustahkamlaydi (53-modda).
Huquqshunoslikda inson va fuqarolik huquqlari muammosi shaxsning konstitutsiyaviy maqomining elementi sifatida haligacha etarli darajada tahlil qilinmagan. Tadbirkorlik, biznes an'anaviy ravishda bozor iqtisodiyoti va tegishli ijtimoiy munosabatlar bilan bog‘liq. Tadbirkorlikning huquqiy asosi O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksi hamda O‘zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari tog‘risida”gi Qonunlarda aks ettirilgan.
Mulk huquqi, mulkdorning biron bir narsaga yoki boshqa moddiy yoki nomoddiy tovarlarga nisbatan davlat tomonidan kafolatlangan kuchi sifatida belgilanishi mumkin, bu esa umuman jamiyat manfaati, xususan, alohida shaxs manfaati uchun qonun bilan cheklangan. Xususiy mulkning konstitutsiyaviy qonuni (Konstitutsiya 36, 53-moddalar) shaxsning ajralmas huquqi sifatida tushunilishi kerak. Shubhasiz, iqtisodiyotda tadbirkorlarning mutlaq erkinligi mavjud emas. Faoliyatning deyarli muhim turlari tadbirkorlar tomonidan o‘zboshimchalik bilan emas, balki tadbirkorlik faoliyati sifatiga qo‘yiladigan talablarni qonuniy ravishda belgilaydigan litsenziya asosida amalga oshiriladi
Tadbirkorlik faoliyati tushunchasi ikki guruh belgilarini o‘z ichiga oladi: birinchisi tadbirkorlik, mustaqillik, tizimli foyda, tadbirkorlik tavakkalchiligining umumiy belgilarini o‘z ichiga oladi.
Ikkinchi guruh fuqarolik munosabatlari doirasidagi tadbirkorlik faoliyatiga xos bo‘lgan o‘ziga xos xususiyatlardan iborat.
Shunday qilib, tadbirkorlik ijtimoiy-iqtisodiy hodisa sifatida mehnat omili bilan uzviy bog‘liqdir.
Inqirozli vaziyatning keskinlashuvi sharoitida davlatning rolini faollashtirish va ijtimoiy va mehnat munosabatlarini markazlashtirilgan tartibga solish natijalarini aniqlashtirish kerak. Ijtimoiy sheriklik mexanizmi davlatni ijtimoiy va mehnat munosabatlarini tartibga solish jarayonidan chetlashtirmaydi, balki uning rolini yanada murakkablashtiradi: to‘g‘ridan-to‘g‘ri aralashuvdan ishchilar va ish beruvchilar kasaba uyushmalari bilan sheriklikgacha.
Iqtisodiyoti rivojlangan deyarli barcha davlatlar infratuzilmani va erkin raqobatni rivojlantirish uchun davlat mulkidan foydalanish bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, o‘z faoliyatida bevosita bo‘ysunadigan korxonalar iqtisodiy samaradorlik tamoyiliga tayanadi.
Ba‘zi mamlakatlarda, masalan, Buyuk Britaniyada, ular hatto kutilayotgan daromadning ma‘lum bir standartidan foydalanadilar.
Kompaniyalarning yangi shakllari va biznes tizimlari ishonch asosida sheriklik (cheklangan sheriklik) shakllantirilmoqda. Tadbirkorlik faoliyatining ushbu shaklining ma‘nosi to‘liq sheriklikning shaxsiy faoliyatini investorlarning mulkiy aktivlari bilan birlashtirishdir. E‘tiqod bo‘yicha sheriklik korxonalarga investitsiyalarni rag‘batlantiradi. Shunday qilib, ishonchli sheriklik maqomiga ega bo‘lish investitsiya muhitini yaxshilaydi.
Shunday qilib, iqtisodiy jinoyatlar ishlab chiqarish (iqtisodiy) munosabatlar majmui sifatida iqtisodiyotga tajovuz qiladigan va unga moddiy zarar etkazadigan ijtimoiy xavfli harakat sifatida belgilanishi mumkin.
Jinoiylashtirish mezoni sifatida, qoida tariqasida, quyidagilar ishlatilgan:
- oqibatlari - katta yoki jiddiy zarar etkazish va boshqalar;
- harakat qilish usuli - aldash, poraxo‘rlik, tahdid, fitna;
- motivatsiya - xudbinlik yoki shaxsiy qiziqish;
- jinoyatlar predmetining xususiyatlari.