O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti

2. Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning o‘ziga hosligi
Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarga:
1) o‘zgalar mulkini talon-toroj qilish;
2) o‘zgalar mulkini talon-toroj qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan jinoyatlar;
3) iqtisodiyot asoslariga qarshi jinoyatlar;
4) xo‘jalik faoliyati sohasidagi jinoyatlar kiradi.
Moddiy ne‘matlar ishlab chiqarish va mehnat mahsulotlarini taqsimlash sohasidagi ijtimoiy munosabatlarga tajovuz qiluvchi jinoyatlardan eng xavflisi o‘zgalar mulkini talon-taroj qilishdir.
Talon-toroj qilish umumiy tushunchadir. O‘zgalar mulkini o‘zlashtirish usuliga ko‘ra qonunda talon-toroj qilishning: bosqinchlik, tovlamachilik, talonchilik, o‘zlashtirish, rastrata, firibgarlik, o‘g‘rilik kabi shakllari nazarda tutilgan.
Moddiy qiymatga ega bo‘lgan va o‘zgalar mulki hisoblangan, jumladan pul, qimmatbaho qog‘ozlar talon-toroj qilishning predmeti bo‘lishi mumkin. Quyidagilar talon-toroj qilishning predmeti hisoblanmaydi:
a) yovvoyi holda o‘sadigan o‘simliklar va ularning mevalari, yovvoyi qushlar va hayvonlar, yer ostidan kavlab olinmagan foydali qazilmalar;
b) iqtisodiy, xo‘jalik, madaniy qiymatga ega bo‘lmagan yoki mulkdor uchun qiymatini yo‘qotgan narsalar (masalan, ishlab chiqarish chiqindilari);
v) xazina yoki topilma; shuningdek o‘zgalar ixtiyoridan qandaydir tasodifiy sabablar bilan chiqib qolgan mulk (shamol tufayli yo‘qolib qolgan, suv bosishi yoki yer qimirlashi bois yo‘qolgan narsalar va hokazo;
g) qimmatbaho qog‘oz hisoblanmagan hujjatlar (shaxsiy guvohnoma, pasport, to‘lov qog‘ozlari, cheklar va hokazolar). O‘zgalar hujjatini egallash ba‘zan talon-toroj qilishga tayyorgarlik sifatida baholanishi mumkin, masalan, o‘zganing pul mablag‘ini olish uchun omonat daftarchasini o‘g‘rilash;
d) fuqarolar orasida ishlatishi ta‘qiqlangan va ular bilan muomala qilishning maxsus tartibi belgilangan buyumlar; bunday buyumlarni o‘zlashtirish jinoyatning maxsus tarkibini vujudga keltiradi va uning uchun Jinoyat Kodeksining Maxsus qismining oltinchi bo‘limida javobgarlik belgilangan.
Mulkni jinoiy egallash boshqalar tasarrufidagi mulqdan moddiy boyliklar olish bilan tavsiflanadi. Bunday qilmish o‘g‘rilik, bosqinchilik, talonchilik va tovlamachilik, firibgarlik yo‘li bilan sodir etiladi. Ayrim hollarda mulkka qonuniy asoslarga ko‘ra egalik qilish uni o‘zlashtirishdan ilgari sodir bo‘ladi. Bunday holat o‘zlashtirish yo‘li bilan talon-taroj qilishda kuzatiladi. Boy berilgan daromad o‘g‘rilik miqdoriga kiritilmaydi.
Iqtisodiy jinoyatlar uchun javobgarlik.
Jinoyat huquqi nazariyasida iqtisodiy jinoyatlarning yagona kontseptsiyasi mavjud emas, garchi o‘tgan yillardagi qonunlar va amaldagi qonunlarni o‘rganishga bag‘ishlangan ko‘plab ilmiy ishlar ushbu muammoga bag‘ishlangan. Iqtisodiy jinoyatchilik tushunchasini ishlab chiqish uchun normalarni bitta bobga birlashtirish uchun asos bo‘lgan tur ob‘ektini to‘g‘ri aniqlash juda muhimdir. Jinoyat huquqi fanida tur ob‘ekti tushunchasi to‘g‘risida turli xil fikrlar bildirilgan va ularning ba‘zilari bilan kelishish qiyin. Turlarning ob‘ektini davlat va iqtisodiy faoliyat sohasidagi alohida shaxslar manfaati sifatida belgilashga urinishlar asossiz ko‘rinmaydi. Turli xil tadbirkorlik sub‘ektlarining manfaatlari qarama-qarshi bo‘lishi mumkin va qonunga mos kelmaydi. Ob‘ekt tushunchasini iqtisodiy faoliyat tamoyillarini amalga oshirish sohasidagi ijtimoiy munosabatlar deb ta‘riflash etarli darajada to‘g‘ri emas. O‘zaro munosabatlarning ob‘ekti - bu iqtisodiy faoliyatning o‘zi (munosabatlar nimani anglatadi), lekin uning printsiplari emas. Printsiplar - bu iqtisodiy faoliyatga asoslangan asosiy tamoyillar.
Ko‘rinish etarli darajada asosli bo‘lib tuyuladi, unga ko‘ra iqtisodiy faoliyat sohasidagi jinoyatlarning o‘ziga xos ob‘ekti moddiy tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, almashtirish va iste‘mol qilishda normal iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlar tushunilishi kerak.
“Normal iqtisodiy faoliyat” atamasi qonun ustuvorligiga mos keladigan deb tushunilishi kerak.
Boshqa bir ibora, boshqa ilmiy manbada ishlatiladigan, “iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishning belgilangan tartibi”, bu ta‘rifga to‘g‘ri keladi. Ma‘lumki, davlatda tartib faqat qonun ustuvorligi yordamida o‘rnatilishi mumkin (keyin tartib normal bo‘ladi) va bu tartib muayyan ijtimoiy munosabatlar jarayonida amalga oshiriladi.
Bir tur ob‘ekti tushunchasining mohiyatini anglab etgan holda, biz iqtisodiy faoliyat sohasidagi jinoyatlarga quyidagi ta‘rifni berishimiz mumkin - bu jinoiy qonun hujjatlarida nazarda tutilgan qasddan ijtimoiy xavfli harakat bo‘lib, moddiy tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, almashtirish va iste‘mol qilish sohasidagi jamoat munosabatlariga tajovuz.
Ob‘ektlarni tasniflashda (vertikal holda) umumiy, turlarga va turlarga bo‘linadigan umumiy qabul qilingan yondashuvni saqlagan holda, biz darhol ob‘ektlarni ajrata olamiz. Ular tadbirkorlik va boshqa iqtisodiy faoliyatning ma‘lum bir sohasini amalga oshirish jarayonida shakllanadigan o‘ziga xos ijtimoiy munosabatlardir. Ba‘zi normalar qo‘shimcha ob‘ekti - iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilari sifatida fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ko‘rsatadi.