O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti

3. Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning turlari
Shu munosabat bilan iqtisodiy faoliyat sohasidagi barcha jinoyatlarni shartli ravishda quyidagi turlarga bo‘lish mumkin.
1) mansabdor shaxslarning iqtisodiy faoliyat sohasidagi jinoyatlari: noqonuniy tadbirkorlik faoliyatiga to‘sqinlik qilish; yer bilan noqonuniy bitimlarni ro‘yxatdan o‘tkazish;
2) tadbirkorlik faoliyatining umumiy tartibini buzadigan jinoyatlar: noqonuniy tadbirkorlik; noqonuniy bank faoliyati; soxta tadbirkorlik; noqonuniy yo‘l bilan olingan mablag‘larni yoki mol-mulkni legallashtirish; jinoiy yo‘l bilan topilgan mol-mulkni sotib olish yoki sotish;
3) kredit munosabatlari sohasidagi jinoyatlar: kreditni noqonuniy olish; kreditorlik qarzlarini to‘lashdan zararli ravishda qochish;
4) bozorni monopollashtirish va adolatsiz raqobat bilan bog‘liq jinoyatlar: monopolistik harakatlar va raqobatni cheklash; bitimni tuzishga majbur qilish yoki uni bajarishni rad etish; tovar belgisidan noqonuniy foydalanish; sinov belgilarini tayyorlash va ulardan foydalanish qoidalarini buzish; bila turib yolg‘on reklama; tijorat yoki bank sirini tashkil etuvchi ma‘lumotlarni noqonuniy olish va oshkor qilish; professional sport musobaqalari va ajoyib tijorat musobaqalari ishtirokchilari va tashkilotchilarini pora olish;
5) pul muomalasi va qimmatli qog‘ozlar sohasidagi jinoyatlar: qimmatli qog‘ozlarni chiqarish (chiqarish) bo‘yicha huquqbuzarlik; qalbaki pullar yoki qimmatli qog‘ozlarni ishlab chiqarish yoki sotish; soxta kredit yoki to‘lov kartalarini va boshqa to‘lov hujjatlarini tayyorlash yoki sotish;
6) bojxona jinoyatlari: kontrabanda; ommaviy qirg‘in quroli, qurol va harbiy texnikani yaratishda foydalaniladigan texnologiyalar, ilmiy-texnikaviy ma‘lumotlar va xizmatlarning noqonuniy olib chiqilishi; mamlakat va xorijiy davlatlar xalqlarining badiiy, tarixiy va arxeologik meros ob‘ektlarini qaytarmaslik; bojxona to‘lovlarini to‘lashdan bo‘yin tovlash;
7) valyuta jinoyatlari: qimmatbaho metallar, tabiiy qimmatbaho toshlar yoki marvaridlarning noqonuniy muomalasi; davlatga qimmatbaho metallar va qimmatbaho toshlarni etkazib berish qoidalarini buzish; chet el valyutasidagi pul mablag‘larini chet eldan qaytarmaslik;
8) bankrotlik bilan bog‘liq jinoyatlar: bankrotlik to‘g‘risidagi qonunga xilof harakatlar; noqonuniy bankrotlik; qalbaki bankrotlik;
9) soliq sohasidagi jinoyatlar: fuqaroning soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashi; tashkilotlardan soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash;
10) savdo va maishiy xizmat sohasidagi jinoyatlar: iste‘molchilarning firibgarligi.
Iqtisodiy jinoyatlar tarkibi turlicha:
- ushbu harakatning ijtimoiy xavflilik darajasiga ko‘ra - og‘irlashtiruvchi holatlar bilan, og‘irlashtiruvchi holatlar bilan iqtisodiy jinoyatlarning asosiy tarkibiy qismi;
- jinoyatni tavsiflash usuli bilan - oddiy va murakkab iqtisodiy jinoyatlar majmui;
- ikkita ob‘ektga ega bo‘lgan kompozitsiya (masalan, talonchilik), ikkita xatti-harakatlar, muqobil harakatlar yoki oqibatlar, muqobil aybdorlik shakli va hk.;
- tavsiflash uslubi va dizayn xususiyatlari bo‘yicha - harakat (harakatsizlik) bilan cheklangan va muayyan oqibatlar (tovlamachilik, qochib ketish) yuzaga kelishini talab qilmaydigan rasmiy harakatlar, shuningdek harakatlarga (harakatsizlikka) qo‘shimcha ravishda aniq oqibatlarning paydo bo‘lishini ta‘minlaydigan material tarkibi.
2018 yil davomida ro‘yhatga oligan jami jinoyatlar soni 29733 tani tashkil etib, ulardan 23729 tasi, yani 79,8 foizi, iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarni tashkil etganligini hisobga olsak bu muammo nechog‘lik katta ahamiyat kasb etishini ko‘rish mumkin.
Prokuratura organlarida 2019 yil 3 oyi davomida jami 603 ta (2018 yilda 527 ta) iqtisodiyot sohasidagi jinoyat ishlari ish yurituvga qabul qilinib, ular yuzasidan dastlabki tergov harakatlari olib borilgan, xabar beradi Bosh prokuratura matbuot xizmati.
2019 yil 3 oyi davomida jami 330,8 mlrd. so‘m miqdorida zararlar aniqlanib, shundan 303,9 mlrd. so‘mi yoki 91,9%i tergov davomida undirilgan bo‘lsa, qolgan 26,9 mlrd. so‘mi yoki 8,1%i zararni undirish yuzasidan sudlarga da‘vo arizalari kiritilgan.
Shundan davlatga yetkazilgan 293,2 mlrd. so‘m zarar undirildi.
Shuningdek, 2018 yil 3 oyi davomida davlat ulushi bo‘lmagan xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar va fuqarolarga yetkazilgan jami 6,2 mlrd. so‘m undirilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2019 yilning 3 oyida 11,6 mlrd so‘mni tashkil qildi.
2018 yilning 3 oyi davomida 29,5 mlrd. so‘m pullar naqd pul shaklida undirilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2019 yilda 159,6 mlrd. so‘mni tashkil qilib, o‘tgan yilgi ko‘rsatkichga nisbatan 5,4 barobarga oshgan bo‘lsa, 28,8 mlrd. so‘mlik zararni pul ko‘chirish yo‘li bilan undirilishi ta‘minlangan.