O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati yangiyo‘l tuman 2-son kasb-hunar maktabi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT VILOYATI YANGIYO‘L TUMAN
2-SON KASB-HUNAR MAKTABI
“Sartarosh” yo’nalishi 14-21-guruh

Mavzu: O'zgaruvchan tok zanjiridagi kondensator


Bajardi: Avazboyeva Diana
Tekshirdi: ________________

Toshkent 2023

O'zgaruvchan tok zanjiridagi kondensator
Tarkibida kondensator bo'lgan zanjirdan o'zgarmas tok o'ta olmaydi. Chunki kondensatorning qoplamalari bir-biridan dielektrik bilan ajratilgani uchun kondensator zaryadlanib o'zidan tok o'tkazmay qo'yadi va bunday zanjir uzuq bo'lib qoladi.
O'zgaruvchan tok esa kondensatori bor zanjirdan o'ta oladi. Bunga oddiy tajriba orqali ishonch hosil qilish mumkin. O'zgarmas va O'zgaruvchan kuchlanish manbalari berilgan va o'zgarmas tok manbayi qisqichlaridagi kuchlanish O'zgaruvchan kuchlanishning ta'sir etuvchi qiymatiga teng bo'lsin. Ko'rilayotgan zanjir ketma-ket ulangan konden­sator va cho'g'lanma lampadan iborat deb qarab, bu zanjirga o'zgarmas kuchlanish berilsa, lampa yonmaydi. O'zgaruv­chan kuchlanish berilganda kondensatorning sig'imi yetarli darajada katta bo'lsa, lampa yonadi.
Tarkibida faqat kondensator bo'lgan O'zgaruvchan tok zanjiri berilgan bo'lsin. Bu yerda o'tkazgich-larning va kondensator qoplamalarining qarshiligi kichik bo'lgani uchun hisobga olinmaydi. Vaqt o'tishi bilan bu zanjirda tok kuchining qanday o'zgarishini ko'rib chiqaylik.
Kondensatordagi

kuchlanish zanjir uchlaridagi kuchlanishga teng bo'ladi (bu yerda q — yuqorigi qoplamaning zaryadi). Binobarin,
Kondensatorning zaryadi bu ifodaga asosan quyidagi garmonik qonunga muvofiq o'zgaradi:
Zanjirdan o'tadigan tok kuchi quyidagiga teng:

Demak, tok kuchining tebranishlari kondensatordagi
kuchlanish tebranishlaridan y qadar oldin boradi . Buning ma'nosi shuki, kondensator zaryadlana boshlagan paytda tok kuchi eng katta qiymatga erishadi, kuchlanish esa nolga teng bo'ladi. Kuchlanish eng katta qiymatga erishganda esa tok kuchi nolga teng bo'lib qoladi va hokazo.
ga asosan tok kuchining amplitudasi quyidagiga tens:
Agar

deb belgilasak va tok kuchi bilan kuchlanish amplituda-larining o'rniga ularning ta'sir etuvchi qiymatlaridan foy-dalansak,

kelib chiqadi.
dan ko'rinadiki, siklik chastota bilan kondensator sig'imining ko'paytmasiga teskari bo'lgan R_c kattalik sig'im
qarshilik deyiladi, ya'ni R= -
O'zgarmas tok kuchi bilan kuchlanish Om qonuniga muvofiq o'zaro qanday bog'langan bo'lsa, o'zgaruvchan tok kuchi (uning ta'sir etuvchi qiymati) kondensatordagi kuchlanish (uning ta'sir etuvchi qiymati) bilan xuddi shunday bog'langan. Bu hoi R_c kattalikni kondensatorning o'zgaruvchan tokka qarshiligi (sig'im qarshilik) deb qarashga imkon beradi.
Kondensatorning sig'imi qanchalik katta bo'lsa, qayta zaryadlanish toki (%4) formulaga asosan shunchalik katta bo'ladi. Buni biz awal o'tkazgan tajribada kondensatorning sig'imini orttira borganda lampaning yorug'roq yonishidan payqash mumkinligini aytganmiz.
Kondensatorning o'zgarmas tokka ko'rsatadigan qarshiligi cheksiz katta bo'lsa, uning o'zgaruvchan tokka ko'rsatadigan qarshiligi chekli R_c qiymatga ega bo'ladi. U chastota ortganda ham kamayadi.
Kondensator orqali o'zgaruvchan tok o'tganda konden­sator qoplamalari qizimaydi, ya'ni unda issiqlik ajralmaydi. Shu tufayli sig'im qarshilik reaktiv qarshiliklar qatoriga kiradi. Reaktiv qarshiliklardan tok o 'tganda issiqlik ajral­maydi.
Zanjir ulangan g'altakning induktivligi o'zgaruvchan tokka ta'sir ko'rsatadi. Buni oddiy tajriba yordamida payqash mumkin. Induktiv g'altakdan va oddiy elektr lampadan iborat bo'lgan elektr zanjiriga awal o'zgarmas kuchlanish, so'ngra o'zgaruvchan kuchlanish manbalari ulansa (bunda o'zgarmas kuchlanish bilan o'zgaruvchan kuchlanishning ta'sir etuvchi qiymati bir-biriga teng), lampaning o'zgarmas kuchlanish berilayotganda o'zgaruvchan kuchlanish berila-yotgandagiga qaraganda ravshanroq yonishini kuzatish mumkin. Demak, bu zanjirda o'zgaruvchan tok kuchining ta'sir etuvchi qiymati o'zgarmas tok kuchidan kichik bo'lar ekan. Buning sababi g'altakda yuzaga kelgan o'zinduksiya hodisasidir.
Aktiv qarshiligini hisobga olmasa ham bo'ladigan g'altakli zanjirdagi tok kuchini aniqlaylik. Buning uchun zanjirdagi tok kuchining kuchlanish bilan undagi o'zinduksiya EYK o'rtasidagi bog'lanishni topaylik.
Agar g'altakning aktiv qarshiligi nolga teng bo'lsa, elektr maydonning o'tkazgich ichidagi kuchlanganligi ham hamma vaqt nolga teng bo'ladi. Aks holda tok kuchi Om qonuniga muvofiq cheksiz katta bo'lardi. Maydon kuchlan-ganligining nolga teng bo'lishiga sabab shuki, zanjirning har bir nuqtasida o'zgaruvchan magnit maydon yuzaga keltiradigan uyurmaviy elektr maydonning kuchlanganligi