O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik universiteti

II BOB. ROBINDRANAT TAGOR DINIY - FALSAFIY DUNYOQARASHINING KONSEPTUAL ASOSLARI VA UNING O’ZIGA XOSLIGI
2.1. Robindranat Tagorning hayoti va ijod yo’li

Buyuk hind shoiri Rabindranat Tagor 1861 yilning 6 may kuni Kalkuttada, taniqli va badavlat oilada o‘n to‘rt farzandning kenjasi bo‘lib dunyoga kelgan. Otasi Maxarishi Debendranat Tagor brahman bo‘lib Hindistondagi muqaddas qadamjolarni tez-tez ziyorat qilib turar edi. Onasi Sarada Devi Tagor o‘n to‘rtga kirganida olamdan o‘tgan. Onasidan ayrilgach o‘smir yigit o‘zini yolg‘iz his qilar va odamovilarcha tutardi. Rabindranat sakkiz yoshidan she’r yoza boshlagan, avval uyda o‘qigan, keyin xususiy maktablarda, jumladan, Kalkuttadagi Sharqiy seminariyada, Bengal akademiyasining pedagogika bilim yurtida tahsil olgan. Ushbu bilim yurtida bengal tarixi va madaniyatini o‘rgangan. 1873 yilda Shimoliy Hindiston bo‘ylab otasi bilan sayohatga chiqqan bola olam go‘zalligi, ko‘p asrlik madaniy merosdan hayratga tushadi.

1878 yilda Tagorning “Shoirning taqdiri” dostoni bosilib chiqqan. O‘sha yili u huquqdan saboq olish uchun Angliyaga, London universiteti kollejiga boradi. Biroq bir yildan keyin diplom ololmay, Hindistonga qaytib keladi va bir muddat Kalkuttada yashaydi, akalari kabi ijod qila boshlaydi. 1883 yilda Mrinalini Deviga uylanadi. Ular ikki o‘g‘il va uch qizli bo‘lishgan. Shoirning ilk she’riy to‘plamlari “Oqshom qo‘shiqlari” 1882 yilda, “Tonggi qo‘shiqlar” 1883 yilda nashr etilgan va aytish mumkinki, bu kitoblar Tagorning shoirlik istiqboliga poydevor bo‘lgan edi.
1890 yildan Rabindranat otasining istagi bilan Sharqiy Bengaliyadagi Shelayxo qo‘rg‘onida joylashgan oila mol-mulkini boshqara boshladi. U bu yerdan oqib o‘tuvchi Padma daryosi ustida qurilgan uy va xos hovlida yashar edi. Shoirning 1893-1900 yillarda yaratilgan she’rlarida asosan qishloq manzaralari va odatlari ustuvorlik kasb etgan. Ular orasida 1894 yilda e’lon qilingan “Oltin qayiq”, 1900 yildagi “Bir lahza” to‘plamlarini aytib o‘tish mumkin. O‘sha paytlar haqida shoirning o‘zi shunday yozgan edi: “Bu mening adabiyot olamidagi hayotimning eng samarali payti bo‘lgan edi…” Inson hayotining vaqt oqimidagi majozi , ya’ni “oltin qayiq” obrazi Tagorning keyingi asarlarida ham uchraydi.
1901 yilda Tagor Kalkutta yaqinidagi Shantiniketanga, xonadonning shu yerdagi mol-mulkiga ko‘chib keldi va besh nafar o‘qituvchi bilan birlashib maktab ochdi. Buning uchun uning xotini barcha qimmatbaho buyumlarini, o‘zi esa asarlarini nashr qilish huquqini sotishiga to‘g‘ri keldi. Bu yillari adib ijodiy faoliyatini o‘qituvchilik bilan qo‘shib olib bordi, nafaqat she’r, balki romanlar, hikoyalar, Hindiston tarixi haqida kitoblar, pedagogika mavzuidagi o‘quv darsliklari va maqolalar ham yozdi. 1902 yilda uning xotini olamdan ko‘z yumdi, adibning “Xotira” deb nomlangan kitobi ushbu og‘ir qayg‘u va musibat tuyg‘usini o‘zida aks ettirgan.1903 yilda shoirning bir qizi sil kasalidan, 1907 yilda esa kenja o‘g‘li vabo xastaligidan vafot etishgan.
1912 yilda Tagorning katta o‘g‘li AQSHga, Illinoysk universiteiga qishloq xo‘jaligi sohasida o‘qish uchun otlanar ekan, shoir ham u bilan birga yo‘lga tushdi. Safar davomida Londonda to‘xtab o‘zi ingliz tiliga o‘girgan she’rlarini ingliz rassomi va adabiyotshunosi Uilyam Rotenstaynga ko‘rsatadi. Ular bir yil avval Hindistonda tanishgan edilar. 1912 yilda Rotenstaynning ko‘magida “Hindiston jamiyati” nashriyotida Uilyam Batler Yits so‘zboshisi bilan Tagorning “Jonfido qo‘shiqlar” kitobi bosilib chiqadi va shu sabab Tagor endi Angliya va AQSH kitobxoniga taniladi.
Yitsning o‘sha paytdagi norasmiy kotibi bo‘lgan Ezra Paund Tagor she’rlarining “ g‘arbona turmush tarzi, shaharlardagi g‘ala-g‘ovur, tijoriy adabiyot shovqini, reklama girdobi ichida odamning kallasidan chiqib ketadigan hamma narsani esga soladigan yuksak donoligi”ni e’tirof etgan edi. Ammo shoirning ko‘plab muxlislari shoirning nafaqat ijodi, balki o‘zini ham boshqacha tasavvur qilgan, ular Tagorni Hindiston xalqining afsonaviy ovozi sifatida ko‘rgan, aslida esa shoir mazkur mamlakat aholisining bir qismigina tushunadigan bengal tilida yozar edi.
1913 yilda Rabindranat Tagor “shoirona tafakkuri hayratli tarzda namoyon bo‘lib turgan, o‘z e’tirofiga ko‘ra, g‘arb adabiyotining bir bo‘lagiga aylanib qolgan hissiyotlarga to‘la, asl va go‘zal she’riyati uchun” adabiyot bo‘yicha Nobel mukofoti bilan taqdirlandi. Shvesiya akademiyasi a’zosi Xarald Yerne taqdirlash marosimida akademiya a’zolariga shoirning, ayniqsa “Jonfido qo‘shiqlar”i katta taassurot qoldirganini qayd etdi. Yerne shoirning asosan 1913 yilda tarjima qilinib nashrdan chiqqan asarlariga to‘xtaldi. Tagor she’rlaridagi umuminsoniy mantiqni e’tirof etgan notiq uni “Sharq va G‘arbni yaqinlashtirgan figura” deya atadi..
Tagorning o‘zi bu paytda AQSHda edi, shu sabab tadbirda qatnasha olmadi. U yuborgan telegrammasida “uzoqdagilarni yaqin, begonalarni qadrdon qiladigan keng fe’llik” uchun mukofot qo‘mitasiga o‘z hurmatini izhor etdi. Mukofotni Angliyaning Shvesiyadagi elchisi qabul qildi. Pul mablag‘larini shoirimVizva-Bxaratidagi maktabiga sarfladi, mazkur o‘quv dargohi birinchi jahon urushidan so‘ng bepul ta’lim beruvchi universitetga aylantirilgan.
1915 yilda Tagor ritsarlik unvonini oldi, biroq oradan to‘rt yil o‘tgach, Amritsardagi tinch namoyishchilar Britaniya qo‘shinlari tomonidan o‘qqa tutilganidan so‘ng bu unvondan voz kechdi. So‘nggi o‘ttiz yil davomida Tagor Yevropa, AQSH, Janubiy Amerika va Yaqin Sharq bo‘ylab safarlarda bo‘ldi. Uning 68 yoshidan boshlab chiza boshlagan rasmlari Myunxen, Nyu-York, Parij, Moskva va dunyoning boshqa mamlakatlaridagi ko‘rgazmalarda namoyish etilgan.
G‘arbda Tagorni shoir sifatida yaxshi bilsalarda, u ko‘plab pyesa va hikoyalarning ham muallifi edi. Uning “Qurbonlik”, “Pochta” kabi sahna asarlari, asosan bengal dehqonlari hayotiga bag‘ishlangan , ilk bor ingliz tilida 1913 yilda olam yuzini ko‘rgan to‘plamlariga kiritilgan ko‘plab novellalari shular jumlasidan.
Tagor Hindistonning to‘rt universiteti, Oksford universitetining faxriy doktorligi unvoniga sazovor bo‘lgan. U 1941 yilda uzoq davom etgan kasallikdan so‘ng Kalkuttada vafot etdi. Tagor yigirmanchi yillar oxirigacha g‘arbda mashhur bo‘lgan bo‘lsada, uning ijodiga bo‘lgan qiziqish vaqt o‘tib anchagina pasaydi. O‘zining Tagor haqidagi risolasida Meri Leygo buning ikki sababini keltiradi. “Birinchidan, deb yozadi u. – Tagor asarlarining ingliz tiliga (albatta o‘zidan boshqalar tomonidan qilingan tarjimalar) o‘girilgan variantlari ularlarning asl mohiyati va go‘zalligini to‘laligicha yetkazib bera olmaydi, ikkinchidan, uning ilk she’riy asarlari va oxirgi kitoblari ingliz tiliga umuman tarjima qilinmagan va ularni faqatgina bengal tilida so‘zlashuvchi kitobxon biladi xolos ”.
Hindistonlik tadqiqotchi Krishna Kripalani “Tagorning eng asosiy buyukligi uning hind madaniyati rivojiga qo‘shgan turtkisi bilan izohlanadi. U o‘z xalqiga o‘z tiliga, madaniy va ma’naviy merosiga bo‘lgan ishonchini paydo qildi…”
U ta’limni boshqa madaniyatlar boy sohalarini qadrlovchi va tushunuvchi vosita va bir paytning o’zida o’zining o’zi ga xosligini saqlovchi sifatida qaragan. U yozadi: “Men intilishlar atmosferasida voyaga yetdim, intilishlar qaysiki inson ruhiyatini oshirishga va ko’tarishga yo’nalgan. Biz o’z uyimizda, tilimizda kuch erkinligi, adabiyotimizda tasavvur qilish, diniy qarashlarimizda qalb va ijtimoiy muhitda fikr erkinligini izladik va qo’llab ko’rdik. Bunday imkoniyat menga insoniyat olamida inson uchun eng yuqori turuvchi deb ta’kidlanadigan axloqiy ma’naviy erkinlikkka erishishda ta’limning kuchiga ishonch berdi. Men o’z so’zlarimda va asarlarimda ta’limning erkinlikka erishishda alohida ma’nosi va maqsadiga ega ekanini tasdiqlashga harakat qilaman: bizning insoniyat olami bilan munosabatimizda ya’ni borliq qonunlarini mensimaslikdan ozodlik, ehtirosdan ozodlik, bid’atlardan ozodliklarda. O’zimning ta’lim muassasamda men notanishlar bilan munosabatda tabiiylik muhitini va insoniyatni mavjud bo’la olishga yordam bergan insonlardagi mehmondo’stlik ruhini yaratishga urinib ko’rdim. Shuningdek men, yoshlarimiz kuchlilar bilan munosabatda bo’lganda ular bilan bizning umumiy do’stligimizni, ulardan farq qilmasligimizni anglab yetish qanchalik oson ekanini bilish uchun turli fikr vakillari va olimlarni taklif qildim⁸”.
Butun Hindiston va G’arblik ilg’or artistlari va ziyolilari bilan uchrashuv joyi bo’lgan oilada voyaga yetish bilan birga, Rabindranat Tagor boshqalarning voyaga yetishish jarayonida noodatiy bo’lgan qo’shimcha tajriba kechinmalarga ham ega bo’lgan. 1890 – yillarda u sharqiy Bengaliyadagi qishloqdagi o’z oilasi mulklari boshqaruviga tayinlandi. Uning voyaga yetganlar ta’limidagi dastlabki tajribalari aynan shu yerda amalga oshirildi va asta sekin butun qishloqlarni qamrab olgan moddiy va madaniy qashshoqlik, shu bilan birga shahar elitalari va qishloqlarning savodsiz qatlami o’rtasidagi ulkan farqni tushunib yetdi. Uning hayotiy tajriba va ko’nikmalari, uni qishloqlarda oldinga rivojlanish sodir bo’lish uchun nimadir qilish kerakligi haqida qaror qilishga majbur etdi va keyinroq Santiniketanda savodli qilish , ijtimoiy masalalar va hamkorlikdagi rejalarni oshirish va ishlab chiqishda talaba va qator o’qituvchilar jalb etildi. Mavjud ta’lim shakllariga alternativ sifatida, u 1901-yilda Santiniketanda keyinchalik universitet darajasiga ko’tarilgan va qishloq qayta qurish markaziga aylangan o’zining kichik maktabini ochdi va u yerda o’zining shaxsiy o’rganishidan orttirgan tajriba va bilimlaridan hosil bo’lgan ta’limning muqobil modelini rivojlantirishga harakat qildi. O’zining birinchi she’rini Rabindranat Tagor sakkiz yoshligida ijod qilgan va umrining so’ngiga qadar yigirma beshdan ortiq tomda she’riyatdagi ishlarini, o’n besh pyesa, to’qsonta qisqa hikoyalar, o’n bitta roman va o’n uch tom esselarni ijod qildi. Shuningdek, ko’plab jurnallar tashkil etdi va muharrirlik qildi, Bengal tilida qo’llanmalar tayyorladi, ko’plab yozishmalar olib bordi, ikki mingdan ziyod qo’shiqlar bastaladi va xuddi shu miqdorda suratlar va eskizlar yaratdi. U o’zining qirq yillik umrini G’arbiy Bengaliyada Santiniketandagi ta’lim muassasiga bag’ishladi. Rabindranatning ushbu maktabi bolalar maktabi, Visva-Bharati nomi bilan tanilgan universitet va Sriniketan deb ataluvchi qishloq ta’lim markazidan iborat bo’lgan ⁹. Rabindranat umuman olganda asosiy ta’lim traktati yozmagan va uning g’oyalari uning yozib qoldirgan manbalaridan va Santiniketandagi ta’lim tajribalaridan qo’lga kiritilishi darkor. Umuman, u ta’limni kengroq dunyoga taalluqli bo’lishi, rohatbaxsh o’rganishga asoslangan bo’lishi va o’quvchi shaxsiyatiga moslashtirilgan bo’lishidan tashqari, kimningdir atrofidagi muhit sharoitga bog’langan sifatida tasavvur etadi. U ta’lim darslarini fasliy o’zgarishlar, hayvonot olami va o’simliklar nafisligini tushuna olish qobiliyatini ta’min etish uchun ochiq havoda, daraxtlar ostida olib borilishi kerak deb o’ylagan. Bolalar daraxtlar ostida qo’lda to’qilgan matraslarda o’tirar va ularga darslar o’rtasida daraxtga chiqib tushishga ham ruhsat berilgan. Tabiat sayrlari va ekskursiyalar ta’limning bir qismi bo’lgan va talabalarning o’simliklar, hashorot va qushlarning hayot tarzi sikllarini tadqiq etishlari yuksak rag’batlantirilgan. Dars jadvallar ob-havo va tabiat hodisalarini hisobga olgan holda moslashtirilgan, shuningdek Tagor tomonidan bolalar uchun fasliy festivallar ham uyushtirilgan. O’zining “Shoir Maktabi” (A Poet’s School) nomli essesida u o’rab turgan dunyo bilan o’zaro aloqadorlikni tushuna olish hissiga urg’u beradi: Biz dunyoga faqat uni bilish uchungina emas, balki qanday bo’lsa, shunday qabul qilgani ham kelganmiz. Biz bilim orqali kuchli bo’la olishimiz mumkin, biroq to’liqlikka faqat o’zaro bir birini tushunish orqali erisha olamiz. Haqiqiy yuqori ta’lim bizga faqatgina ma’lumot berib qolmay, balki, boshqa barcha mavjudlik bilan ham moslikda saqlaydi. Biroq, biz shunga duch kelamizki, bu o’zaro bir birini tushunish ta’lim shakli maktablarda nafaqat sistematik tarzda nazarga ilinmadi, balki, shafqatsizlarcha bosimga uchradi. Tagorning Ta’lim falsafasida estetik his tuyg’ular va sezgilarga muhim intellektual belgilar sifatida qaraladi va maktabning kundalik hayotida musiqa, san’at,adabiyot,raqs va dramalarga alohida ahamiyat beriladi. Jorasankodagi uyida tajribalaridan foydalanib, u san’at atmosferasini yaratishga urindi, birinchilardan bo’lib musiqaga e’tibor berildi. Rabindranat o’spirinlik davrida yozadi: Jorasankoda kundan kunga musiqa hissi to’lqini otilib chiqib borardi. U shunday yozadi: “biz hamma narsani tekshirib ko’rishimiz kerak, hech qanday yutuq imkonsiz emas. Biz yozdik, ijro etdik va hamma narsaga o’zimizni urib ko’rdik”.
Beixtiyor o’rganish nazariyasiga amal qilgan holda, Tagor talabalariga hech qachon so’zlab bermagan va yozib ko’rsatmagan, buning o’rniga u o’zi yozayotgan yoki bastalayotgan narsaga ularni ko’proq jalb etgan. Shuningdek, u o’zining o’qituvchi va tanqidchilarga xatlarini yozadigan va o’qiydigan xonasiga kirishga talabalarga huquq bergan va alohida adabiy kechalarda ularning o’z yozgan narsalarni o’qib eshittirishlarini ham rag’batlantirgan. U, albatta, bilardiki ya’ni adabiyotda talabalar tushuna olishda qiyinchilik tug’diradigan darajalar ham mavjud, biroq bu ularni yanada rag’batlantiradi deb tushunar edi. Jorasanko hayotining asosiy sohasi bu davriy nashrlar yozish va chiqarish bo’lgan, shuningdek, Santiniketanda ham talabalar o’z nashrlarini chiqarishga rag’batlantirilgan. Bolalar esa ularning g’oyalarini rasmlar chizish va tasviriy san’atda ifodalashgan. Rabindranat Visva – Bharatining san’atkorlar markazini tushuna borgandan so’ng u Santiniketanda san’atkorlar kelib joylashishini va o’zlarini millat san’ati shakllantirishga bag’ishlashini rag’batlantirdi, ulardan, Nandalal Boseni misol qilib ko’rsatishimiz mumkin. Musiqa va tasviriy san’atsiz butun millat o’z o’zini ifodalash vositasini yo’qotadi va odamlar tilsiz bo’lib qoladilar deb yozadi Tagor. Rabindranat Tagor hind raqsining turli shakllarini bir biri bilan uyg’unlashtirgan va qo’llagan birinchi shaxslardan hisoblanadi. U hind xalq raqslarini qayta tiklashga ko’maklashgan va Hindistonning boshqa qismlaridagi raqs turlarini ham bir biri bilan uyg’unlashtirdi. Bulardan Manipuri, katak va Katakali larni misol qilishimiz mumkin. Shuningdek u zamonaviy raqsni ham birinchilardan bo’lib quvvatlagan va Uday Shankar qobiliyatarini birinchilardan bo’lib tan olgan hatto u o’zining raqsini ijro etishi uchun Santiniketanga taklif etilgan. Tagor Visva- Bharati timsolida tasavvur etgan madaniyatlar uchrashuvi joyi shunday joy bo’lishi kerak ediki, unda ziddiyatli manfaatlar minimal holatda bo’lishi, haqiqatni izlashda odamlar birgalikda harakat qilishi va dunyoning barcha qismlarida san’atkorlar go’zallikni yaratganlari, olimlar borliqning sirlarini kashf etgani, faylasuflar mavjudlik muammmolarini yechganlari, ulamolar esa ma’naviy , ruhiy dunyoni o’z turmushlarida va butun insoniyat uchun asosiy o’ringa qo’yganlari anglash kerak edi. O’zaro qalin aloqa va munosabatlarni kuchaytirish maqsadida Tagor Hindiston va dunyoning boshqa qismlaridan olim va san’atkorlarni Santiniketanda yashashga va Visva Bhakti bilan bilan o’z madaniyatlarini almashishga chaqirdi va taklif etdi. O’z o’rnida Konstitutsiya, Visva –Bharatini Janubiy Hindiston va Global madaniy markaz sifatida uning maqsadlarini quyidagicha belgiladi: 1. Turli nuqtai nazarlardan turib inson ongining haqiqat turli sohalarini anglashdagi o’rnini o’rganish 2. To’xtovsiz izlanish va o’qish orqali Janubning turli madaniyatlari o’rtasida yanada yaqinroq aloqalar o’rnatish. 3. G’arbga xuddi shu kabi hayotiy birlik nuqtai nazaridan va Osiyo fikri bilan yondashish 4. Umumiy birodarlik izlanishda G’arb va Sharq o’rtasida birlikni ro’yobga chiqarish va shu yo’l bilan, ya’ni, ikki yarimsharlar o’rtasida g’oyalarning erkin almashinuvi orqali butun dunyoda tinchlikning fundamental asoslarini butkul mustahkamlash. Ta’lim nuqtai nazaridan u o’qitishga boshqacha urg’u bergan. U g’alabali urushlarga va madaniyat jihatdan ustunlikka bag’ishlangan madaniyatlarni o’rganish o’rniga, diniy va ijtimoiy to’siqlarni yo’q qilishdagi progressga turki bo’lgan madaniyat va tarixni analiz qiluvchi o’qitish sistemasini yoqlab chiqqan. Shu kabi yondashuv turli kelib chiqish vakillarinining kengroq doiradagi integratsiyasida va siyosiy dasturlar ishlab chiqishda ham innovatsiyalarga sabab bo’ldi va boy kambag’allar o’rtasidagi bo’shliqni ham anchagina qisqartirdi. Rabindranat Tagorni shaxs sifatida o’zi yoqlab chiqqan o’zaro aloqalar va yaratuvchilik va ijodkorlik almashinuvlarining tirik timsoli sifatida ko’rishimiz mumkin. Uning tasavvuridagi madaniyat qo’zg’almas emas edi, u yangi madaniy qo’shilishlarni yoqlab chiqdi, shuningdek u shunday dunyo uchun kurashdiki, u yerda o’zaro aloqadorlik va tinchlik uchun muhim majburiyat doirasida nomutanosibliklarni biri biri bilan muvofiqlashtirishda biri biriga o’zaro ta’sir etishda ko’p ovozlilik qo’llab quvvatlanardi. Uning o’ta samimiy shaxsiyati va har qanday to’siqlarni sindirishga yo’nalgan intilishi shuni ko’rsatdiki, ya’ni ko’p madaniyatlilik birgina inson shaxsiyatida mujassamlasha olar ekan. Tagorning ta’lim borasidagi sa’y harakatlari ko’plab hududlarda yangilik bo’ldi. U Hindistonda inson shaxsiyati umumiy kamolotiga yo’nalgan va atrof muhit bilan aloqada bo’ladigan gumanitar ta’lim tizimi uchun tortishgan birinchi shaxslardan hisoblanadi. Santiniketan butun xalq ta’limi va Bengal qo’llanmalari rivoji modeliga aylandi. Shuningdek u ikkala jins vakillarini ham birgalikdagi o’qitish tizimini taklif qilgan Janubiy Osiyodagi birinchi vakil hisoblanadi. Rabindranat ning ta’lim nazariyasini ajralib turuvchi jihati bu - uning ta’limga shoir sifatida yondashishidir. O’zining erishgan yutuqlari va sa’y harakatlari tufayli u Russo, Pestalozzi, Froebel, Montessori va Devey kabi novator muallimlar global tarmog’ining bir bo’lagi hisoblanadi. U o’z she’rida quyidagilarni ifoda etadi: Qayerda fikr erkin va bosh yuqori ko’tariladi, Qayerda bilim erkin, Qayerda dunyo uy kabi devorlar bilan qismlarga bo’linmagan, qayerda so’zlar haqiqat ostidan kelib chiqadi, Qayerda charchamas istak o’z qo’llarini mukammalik sari cho’zadi. Tagor o’zining bu misralarida, asosan xalqni ma’rifatli qilish orqali ularni uyg’otish va mustaqillikkni qo’lga kiritishda ular bu narsaning ne chog’lik muhim ekanini tushunishga chaqiradi. Haqiqatdan ham bilimsiz jamiyat bilan kelajagi porloq davlat qurishning aslo imkoni yo’qdir