Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

Neftni qayta ishlash metodlari. Neftni qayta ishlash metodlari birlamchi jarayonlar (atmosfera-vakuumli haydash- uglevodorodlar kimyoviy aylanishlarga uchramaydi) va ikkilamchi jarayonlar (Neft tarkibidagi tabiiy uglevodorodlar tuzilmasini oʻzgarishga olib keladigan kimyoviy reaksiyalar boʻlib oʻtadi).
Atmosfera-vakuumli haydashda qurilmalarda neftdan uning tarkibiy qismlari ketma-ket va bir vaqtda ularni bugʻlantirish yoʻli bilan bugʻlarning navbatdagi boʻlinishi bilan fraksiyalarga ajraladi.Neftning fraksiyalarga ajralishi uning tarkibiga turli uglevodorodlarning turli haroratda qaynatishga asoslangan. Dastlab benzin tarkibiga kiruvchi yengil uglevodorodlar, soʻng reaktiv yoqilgʻining, oqish va texnik kerosinning ogʻir komponentlari,keyin-yana dizel va pech-maishiy yoqilgʻi ishlab chiqiladigan yuqori qaynaydigan gazoyl ishlab chiqariladi. 350 °C yuqori haroratda qaynagan neft fraksiyasi mazut deb ataladi va fizik-kimyoviy xususiyatlariga koʻra tovar mahsuloti, qozonxona yoqilgʻisi, yoki moylash moylari olish uchun atmosfera-vakuumli qurilmaning vakuumli bloki uchun xom ashyo sifatida foydalanadi. 500 °C dan yuqori haroratda qaynagan vakuumli haydashning qoldigʻi gudron deb ataladi. Bu yuqori qovushqoqli mahsulot, 30-40 °C da soviydi, bitum va yuqori qovushqoq moylar olish yoki qayta ishlashning ikkilamchi jarayonlari uchun foydalaniladi.
Turli zavodlarda, ammo turli haydash qurilmalarida bir yoki oʻsha neftdan tovar mahsulotlarining turli miqdorlarini oladilar.
Avtomobil va traktor parki oʻsishi, reaktiv aviatsiya rivojlanishi bilan yoqilhining miqdori va sifatiga talab birdaniga oshdi. Shu munosabat bilan neftni destruktiv qayta ishlash deb nom olgan metodi keng tarqaldi; ogʻir neft fraksiyalariga tarkibiga kiradigan yirik uglevodorod molekulalarini parchalash yoʻli bilan koʻproq maydaroq , yoqilgʻi tarkibiga kiradigan moddalar hosil boʻladi. Bu Neftni chuqurlikda qayta ishlashni oshirish hisobiga neftdan ajratiladigan och neft mahsuloti miqdorini oshirishga imkon beradi.
Ikkilamchi jarayonlarga termik va kataliktik kreking (cruck- maydalamoq, parchalamoq), riforming (gidroriforming, platforming), piroliz, kokslashtirish hamda alkirlash, izomerizatsiya va boshqalar tegishli.
Termik kreking yuqori harorat va bosimda boʻlib oʻtadi. Kerosindan gudrongacha boʻlgan neft fraksiyalari xom ashyo boʻlib xizmat qiladi. Jarayon natijasiad chiquvchi uglevodorod –gazlarga qiyoslaganda yana ham yengilroq kbenzin, kerosin, benzol,toluol va boshqa komponentlar oladilar. Elektrodlar ishlab chiqarishga ketadigan, koks ishlab olishga yoʻnaltirilgan kokslashtirish va piroliz termik kreking jarayonining turli koʻrinishlaridan hisoblanadi.
Kataliktik kreking – olinadigan benzin tarkibida koʻproq istalgan uglevodorodlar hosil boʻlishga yordam beradigan jarayon. Dizel fraksiyasi, vakuumli distillyat, kokslashtirish gazoylva boshqalar xom ashyo boʻlib xizmat qiladi. Alyuminiy silikatli katalizator ishtirokida yuqori haroratda boʻlib oʻtadi.
Natijada yuqori oktanli benzin, kerosin-gazoylli fraksiyalar va chegarasiz uglevodorodlar komponentlar, boshqa neft-kimyo jarayonlari uchun xom ashyo olinadi.
Riforming- yuqori oktanli benzin hidli uglevodorodlar va texnik vodorodni olish maqsadida toʻrt burchakli benzin va neftning ligirlangan fraksiyasiga xos qayta ishlash jarayoni. Vodorod va katalizator ishtirokida yuqori harorat va bosimda oʻtkaziladi. Qoʻllaniladigan katalizator turiga qarab platforming (platinoli katalizator) va gidroforming (molibdenli katalizator) farqlanadi.
Alkirlash va izomerizatsiyayuqori oktanli aviatsiya va avtomobil benzinlarini olish uchun qoʻllanadi.
Avtomobil va aviatsiya benzini mahsulot koʻpgina jarayonlar natijasida olingan komponentlar aralashmasini oʻzida namoyon qiladi. Yuqori oktanli benzindagi toʻrt burchakli benzinfraksiyalari tarkibida ular unchalik koʻp emasyoki umuman yoʻq.
Oqish neft mahsulotlari sifatini yaxshilash uchun ularning tarkibida oltingugurtni kamaytirish uchun katalizator ishtirokida yuqori harorat va yuqori bosimda uglevodorod xom ashyosiga vodorodni taʼsiri jarayoni – gidro tozalash keng qoʻllanadi.
Turli vazifali neft mineral moylarini mazutni atmosfera bosimi ostida haydashdagi qoldiqlardan olinadi. Har qanday moylarni ishlab chiqarish jarayoni uch bosqichdan iborat: xom ashyoni tayyorlash- boshlangʻich moy fraksiyalarini olish; boshlangʻich moy fraksiyalaridan komponentlarni olish; moylarga zaruriy ekspluatatsion xossalarni berish uchun maxsus qoʻshimchalar va komponentlarni aralashtirish.
Vakuum ostida mazutlarni tarqatish xom ashyoni tayyorlashdir. Moylarni ishlab chiqarish uchun foydalaniladigan fraksiyalar olish usuliga koʻra ikki guruhga boʻlinadi: mazutni tarqatishda ajralib chiqqan distillyatli (300-400, 350-420, 420-450 °C ); mazutni haydashdagi qoldiqdan olinadigan qoldiqli-gudron.
Boshlangʻich moy fraksiyalari komponentlarini ishlab chiqarish asosida yoqimsiz komponentlarni tanlab yoʻqotish metodi yotadi: kislotali birikmalar, barqaror boʻlmagan uglevodorodlar, oltingugurtli va smolali birikmalar, qattiq parafinlar va boshqalar.
Moy fraksiyalarini smolali moddalardan tozalash natijasida moyning rangi oʻzgaradi, ular oqishroq boʻladi, kokssimonligi pasayadi, yopishqoqlik tavsifi yaxshilanadi, termotermokislitellik barqarorligi oshadi(moyning ishlash muddati oshadi), moy sovishi harorati pasayadi.
Nordon va oltingugurtli birikmalardan tozalash mashina va mexanizmlar ekmpluatatsiyasining yuqori haroratida moyning korroziya yemirilishini pasaytiradi.
Gidrokreking va gidroizomerizatsiya jarayonlsovish arini tatbiq qilish moy ishlab chiqarish xom ashyo bazasini kengaytiradi. Oz darajada moyning xususiyati tavsifiga koʻra barqaror boʻlgan bu jarayonlarning natijasida olinadigan mahsulot kabi boshlangʻich neftga bogʻliq boʻladi.
Moy mahsulotini kompaundirlash qurilmasida tayyorlanadi. Agar yengil, oʻrta, ogʻir va qoldiq komonetlar hamda zarur choʻkindilar assortimenti boʻlsa, u holda gʻar qanday navini tayyorlash mumkin, maxsuslaridan istisno, masalan minus 60 °C sovish haroratiga ega.
Qoʻllanish sohasiga koʻra quyidagi moy turlariga ajratiladi: motor, transmission, gidravlik, energetik, industrial, texnologik, moy-issiqliuk uzatuvchi, vakuumli, oq pardozlik va tibbiyot.