O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus taʹlim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Bozorda narx uchta guruh omil natijasida shakllanadi: 
1.Talab omillari (bozorda o‗xshash tovarlar mavjudligi va ularga bo‗lgan 
narxlar, bozorga kirish, xaridorlar daromadlari, xaridorni talablari, talabga 
yo‗naltirilgan narx) 
2.Xarajat omillari (ishlab chiqarish xarajatlari, marketing xarajatlari, foyda). 
3.Raqobat omillari (tarmoqdagi firmalar soni, aynan o‗xshash import tovarlari, 
raqobatchilar tovarlariga bo‗lgan narxni bilish. 
Asosiy narxni belgilash uslubi quyidagilardan iborat: 
- narxlashtirish masalasi qo‗yiladi,
- talabi aniqlanadi, 
- xarajatlari baxolanadi, 
- raqobatchilar tovari va narx tahlil qilinadi,
- narxni shakllantirish uslubi tanlanadi, 
- oxirgi natijaviy narx o‗rnatiladi. 
Firma talab chizmasiga asoslanib, xarajatlarning miqdorini belgilab, raqiblar 
narxlarini o‗rganib, o‗z mahsulotlariga narx belgilashga kirishadi. Bunda narx 
belgilashning turli usullaridan foydalanish mumkin. 
7.2. Tashqi savdoda narx shakllanishining asosiy shakllari. 
O‗zbekistonda narxni qo‗llab-quvvatlashning asosiy yo‗nalishlari qatoriga 
quyidagilarni kiritish mumkin: 
• tovar va xizmatlar eksportini bilvosita soliqqa tortishni kamaytirish 
tadbirlari; 
• eksportchilarni eksport tovar va xizmatlarini reklama qilish uchun soliq 
to‗lovlaridan qisman ozod qilish; 
• xo‗jalik sudlarida tovar va xizmatlarini ishlab chiqarish va eksport qilish 
bilan bog‗liq da‘vo arizalari uchun davlat bojlari hajmini kamaytirish; 

---

71 
• o‗zbek eksportchilari iltimosiga binoan dastlabki marketing tadqiqotlarini 
amalga oshirish; 
• bozor narxlari kafolatlangan darajadan ham keskin pasaygan hollarda davlat 
budjetidan subsidiya berish shaklida diplomatik qo‗llab-quvvatlashni ta‘minlash. 
Eksport narxlari shakllanishida davlatning roli mamlakatimizda ishlab 
chiqariluvchi 
tovarlarning 
raqobatbardoshlik 
ko‗rsatkichlarini 
oshirishga 
ko‗maklashishdan iborat. Bunday yordam ko‗pincha yashirin xarakterga ega bo‗ladi. 
Eksport qilish mo‗ljallangan tovarlar soliqqa tortilmaydi yoki kam miqdorda soliqqa 
tortiladi. Davlatning narxga ta‘sir ko‗rsatish usullaridan biri demping, ya‘ni tashqi 
bozorda tovarlarni ichki bozordagi narxdan past narxga – ayrim hollarda mahsulot 
tannarxidan ham arzonga sotish hisoblanadi. Demping natijasida ko‗riluvchi zarar 
odatda ichki bozorda monopoliya natijasida olinuvchi juda katta miqdordagi foyda 
hisobiga qoplanadi. Demping faoliyatida budjet mablag‗lari hisobiga dempingni 
amalga oshirishga ham misol keltirish mumkin. 
Ma‘lumki, har qanday eksport narxlarining asosini jahon bozoridagi narxlar 
tashkil qiladi. Shu sababli jahon narxlarini bilish mamlakatimizdagi ishlab 
chiqaruvchilarning tijorat muvaffaqiyati garovi hisoblanadi. Tovarlarning tashqi 
savdo muomalasi rivojlanishi, ishlab chiqarishning baynalmilallashuvi (xalqaro 
miqyosda mehnatning umumlashuvini aks ettiradi) bilan mahsulot qiymati 
baynalmilal toifaga aylanadi. Ayrim mamlakatlarning milliy mehnatlari jahon 
xo‗jaligida umumiy mehnatning bir qismi sifatida tan olinadi, xarajatlar esa 
individual xarajatlar shaklida namoyon bo‗ladi.
Ishlab chiqarishning baynalmilal narxi baynalmilal qiymatning o‗zgartirilgan 
shaklini namoyon etadi. Biroq bozor xo‗jaligida tovar narxi talab va taklif ta‘siri 
ostida shakllanadi. Sotuvchi har doim o‗z tovarini yuqori narxda sotishga, xaridor esa 
o‗z navbatida, uni iloji boricha arzon narxda sotib olishga intiladi. Talab taklif 
mutanosibligi yuzaga kelgandan so‗nggina oldi-sotdi bitimi ishtirokchilarini 
qoniqtiruvchi narx yuzaga keladi. 
Shu tariqa, jahon narxi iste‘mol qiymatiga ega bo‗lgan sifatli tovar ishlab 
chiqarishning pul shaklidagi baynalmilal narxini ifodalaydi. Bundan tashqari, jahon 

---

72 
xo‗jaligida narx shakllanishiga dunyoning ko‗plab mamlakatlarida ishlab chiqarish 
korxonalariga ega bo‗lgan va bir qator mahsulotlarni ishlab chiqarishni 
monopollashtirishga harakat qiluvchi yirik transmilliy korporatsiya va kontsernlar 
ham ta‘sir ko‗rsatadi. Narxni oshirish uchun bu kompaniyalar sifat monopoliyasidan 
foydalanadilar hamda ayrim mahsulot turlariga ishlab chiqarishning baynalmilal 
narxlaridan farq qiluvchi narxlarni belgilaydilar. Bunday yirik konsernlar tarkibida 
bo‗linmalar o‗rtasida tijorat operatsiyalarini amalga oshirishda qo‗llanuvchi transfert 
narxlaridan foydalaniladi.