O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

IQTISODIYOT NAZARIYASI FANIDAN   
MA‟RUZALAR MATNI 
1-MAVZU. IQTISODIYOT NAZARIYASI  FANINING 
 PREDMETI  VA VAZIFALARI 
Darsning o„quv maqsadi: talabalarda iqtisodiyot  nazariyasi  fanining mohiyati,  iqtisodiy 
kategoriyalar  va  qonunlar,  fanning  tahlil  usullari,  iqtisodiyot  nazariyasi  va  boshqa  iqtisodiy 
fanlar  o‗rtasidagi  o‗zaro  bog‗liqlik,  ijtimoiy­iqtisodiy  ehtiyojlarning  mohiyati  va  turlari, 
ehtiyojlarni qondirish vositalari va usullari to‗g‗risida tushuncha hosil qilishdan iborat. 
Mavzuni o„rganish bilan bog„liq tayanch iboralar 
Iqtisodiyot  nazariyasi,  iqtisodiy  kategoriyalar,  umumiqtisodiy  kategoriyalar, 
formasion­maxsus  kategoriyalar, davriy­ohaliq kategoriyalar,  iqtisodiy  qonunlar,  induktiv  va 
deduktiv  usullar,  umumiqtisodiy  fanlar,  xususiy  iqtisodiy  fanlar,  moddiy  ehtiyojlar, 
ijtimoiy­ma‘naviy ehtiyojlar, Mehnat ehtiyoji, ehtiyojlarning yuksalishi, ehtiyojlarni qondirish 
vositalari. 
Asosiy savollar 
1.
 
Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti. 
2.
 
Iqtisodiy kategoriyalar va qonunlar. 
3.
 
Iqtisodiyot nazariyasining tahlil usullari. 
4.
 
Iqtisodiyot nazariyasi va boshqa iqtisodiy fanlar. 
5.
 
Ijtimoiy­iqtisodiy ehtiyojlarning mohiyati va turlari. 
6.
 
Ehtiyojlarni qondirish vositalari va usullari. 
1.Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti 
Iqtisodiyot  nazariyasi  qadimgi  fanlardan  biri  hisoblanadi.  U  doim  olimlar  va  ziyoli 
kishilar diqqatini jalb qilib kelgan. Buni shu bilan izohlash mumkinki, iqtisodiyot nazariyasini 
o‗rganish barcha davrlarda - Aristotel va Ksenofondan tortib to bugungi kunga qadar kishilar 
iqtisodiy  faoliyati  va  xo‗jalik  yuritish  qonunlarining  harakatlantiruvchi  kuchlarini  bilishning 
ob‘ektiv zaruhiyatini amalga oshirishdir. 
Iqtisodiyot  nazariyasi  fanining  shakllanish  va  rivojlanishidagi  birinchi  bosqich  -  bu 
merkantilizmning yuzaga kelishidir. 
Merkantilistlar  ta‘limotining  mohiyati  boylikning  yuzaga  kelishi  manbaiga  berilgan 
ta‘rifdan iborat (ularning xizmati shundaki bu to‗g‗rida birinchi bo‗lib fikr bildirganlar). Ular 
o‗z davrining shart-sharoitlari, boylikni qo‗lga kiritish omillarini o‗rganib, boylikning manbai 
muomala  sohasidadir,  boylikning  o‗zi  esa  pulda  ifodalanadi,  degan  mazmunda  xulosalar 
chiqarganlar.  
Siyosiy iqtisodning rivojlanishidagi yangi bosqich fiziokratlar misolida ko‗rinadi, ular 
yirik  yer  egalari  manfaatlarini  himoya  qiluvchilar  bo‗lib  maydonga  kelganlar.  Mazkur 
yo‗nalishning bosh vakili va tashkilotchisi Fransua Kene (1694­1774) dir. Uning ta‘limotida 
boylikning manbai faqat dehqonchilikdagi mehnatdir, deb hisoblanadi. 
Iqtisodiyot  fani  keyingi  bosqichda  A.Smit  (1723­1790)  va  D.  Rikardo  (1772­1823) 
asarlarida  yanada  rivojlantirildi.  A.Smit  iqtisodiy  fikrlar  tarixiga  mumtoz  (klassik)  siyosiy 
iqtisodning asoschisi sifatida kirib keldi.  
XIX  asrning  ikkinchi  yarmidan  boshlab  marjinalizm  (Inglizcha  ―margin‖  so‗zidan 
olingan  bo‗lib,  ―chegara‖,  ―chetki‖,  ayrim  hollarda  ―oxirgi  qo‗shilgan»,  degan  ma‘nolarni 
beradi)  oqim  vujudga  kelib,  shakllana  boshladi.  Uning  asoschilari  Avstriya  iqtisodiy 
maktabining  namoyondalari  Karl  Menger,  Fon  Vizer,  Bem  Bavek  va  boshqalar  bo‗lib,  ular 
tomonidan «qo‗shilgan tovar nafligi, qo‗shilgan mehnat yoki resurs unumdorligi» nazariyalari 
ishlab  chiqildi.  Marjinalizm  nazariyasi  aniq  olingan  tovarga  bo‗lgan  talab  va  uning  bahosi 
o‗rtasidagi bog‗liqlik hamda o‗zaro ta‘sirni tahlil qilishda keng qo‗llaniladi. 
Markaziy Osiyoda iqtisodiy fikrlarning rivojlanishi Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, YUsuf 
Xos Rojib, Alisher Navoiy  va boshqa dunyoga mashhur mutafakkirlar nomlari bilan bog‗liq. 
Ularning  asarlarida  iqtisodiy  fikrlar  hali  falsafiy  va  butun  ijtimoiy  bilimlar  majmuidan 

 
 
18 
 
ajralmagan  bo‗lsa­da,  katta  ahamiyatga  ega  edi.  Forobiy  va  Ibn  Sino  qarashlarida  insonning 
ehtiyojlari to‗g‗risidagi ta‘limot markaziy o‗rinni egallaydi. 
Iqtisodiyot  nazariyasi  -  kishilarning    cheklanmagan  ehtiyojlarini  to‗laroq  qondirish 
maqsadida  cheklangan  resurslardan  foydalanishning  eng  samarali  yo‗llarini  izlash  sharoitida 
kishilik jamiyati rivojlanishining qonunlari va qonuniyatlarini o‗rganish bilan shug‗ullanuvchi 
fandir. 
Iqtisodiyot nazariyasi fani ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi to‗g‗risidagi 
fan bo‗lib, uning predmeti ishlab chiqarish munosabatlaridir. 
Ishlab  chiqarish  munosabatlari  -  bu  hayotiy  ne‘matlarni  ishlab  chiqarish,  taqsimlash, 
ayirboshlash  va  iste‘mol  qilish  jarayonida  kishilar  o‗rtasida  ob‘ektiv  yuzaga  keladigan 
munosabatlardir. 
Iqtisodiyot  nazariyasi  tarkiban  o‗z  ichiga  mikroiqtisodiyot  (alohida  iqtisodiy 
sub‘ektlarning hatti­harakati) va makroiqtisodiyot (butun milliy iqtisodiy tizim hatti­harakati 
va amal qilishi)ni oladi. Uning tarkibida yana mezoiqtisodiyot (milliy iqtisodiyotning alohida 
kishik tizimlari yoki xalq xo‗jaligi tarmoqlari hatti­harakati) va supermakroiqtisodiyot (butun 
jahon iqtisodiyotining hatti­harakati)ni ajratib ko‗rsatish mumkin. 
Iqtisodiyot nazariyasining asosiy vazifasi - iqtisodiy hodisalarning shunchaki talqinini 
berish  emas,  balki  ularning  o‗zaro  bog‗liqligi  va  o‗zaro  aloqadorligini  ko‗rsatish,  ya‘ni 
iqtisodiy  hodisalar,  jarayonlar  va  qonunlar  tizimini  yoritib    berishdan  iborat.  Shu  bilan  u 
boshqa aniq iqtisodiy fanlardan farq qiladi. 
2.Iqtisodiy kategoriyalar va qonunlar 
Iqtisodiyotda  turli  rodisalar,  jarayonlar,  ular  o‗rtasidagi  aloqalar  o‗rganilganda,  ular 
konkret  sharoitda  (masalan,  korxonada)  tekshirilmaydi,  balki  umumnazariy,  ya‘ni 
qonun­kategoriyalar  darajasida  ilmiy  jihatdan  izorlab  beriladi.  Boshqacha  aytganda,  har  bir 
fan o‗z predmetini kategoriyalar yordamida tekshiradi. 
Iqtisodiy kategoriyalar – bu iqtisodni o‗rganishda qo‗llaniladigan nazariy tuchunchalar 
bo‗lib, ular real iqtisodiy voqelikning ilmiy in‘ikosi, ifoda etilishidir. 
Kategoriyalar  –  ilmiy  fikrlash  marsulidir.  Ularni  kundalik  hayotda  uchraydigan 
tuchunchalardan farqlash zarur. Masalan, kundalik hayotda bozor deganda, ko‗pchilik yig‗ilib 
savdo  qilinadigan  joy  tushuniladi.  Nazariyada  esa  bozor  deganda  joy  emas,  pul  yordamida 
ayirboshlash,  ya‘ni  kishilar  o‗rtasida  oldi­sotdi  munosabatlari  anglanadi.  Nazariyada 
kategoriyalar guruhlarga bo‗linib o‗rganiladi: 
K a t ye g o r i ya l a r 
Umumiqtisodiy 
kategoriyalar 
Formatsion­maxsus 
kategoriyalar 
Davriy­ohaliq 
kategoriyalar 
iqtisodiy taraqqiyotning 
hamma bosqichlariga xos 
bo‗lgan, lekin 
ijtimoiy­iqtisodiy tizimga 
aloqasi bo‗lmagan 
umuminsoniy munosabatlarni 
ifodalovchi kategoriyalar. 
iqtisodiy taraqqiyotning 
muayyan tarixiy bosqichiga 
xos bo‗lgan, 
ijtimoiy­iqtisodiy tizimning 
tabiatiga aloqador, o‗tkinchi 
munosabatlarni ifodalovchi 
maxsus kategoriyalar 
umuminsoniy mazmundagi, 
lekin bir necha iqtisodiy 
tizimlar sharoitida amal 
qiluvchi, uzoq tarixiy davrda 
saqlanuvchi, ammo o‗tkinchi 
mazmundagi iqtisodiy 
munosabatlarni ifodalovchi 
kategoriyalar 
 
Iqtisodiyot  nazariyasida  iqtisodiy  rodisalarning  belgilari  umumlashtirish  asosida 
qonunlarda  ta‘riflanadi.  Iqtisodiy  qonunlar  –  iqtisodiy  jarayonlarning  turli  muhim  tomonlari 
o‗rtasidagi  muhim  takrorlanib  va  yuzaga  kelib  turadigan  uzviy  iqtisodiy  zaruratni  taqozo 
etuvchi sabab­oqibat, aloqa bog‗lanishlaridir. 

 
 
19 
 
 
Q o n u n l a r 
Umumiqtisodiy 
qonunlar 
Formatsion­maxsus 
qonunlar 
Davriy­oraliq qonunlar 
Jamiyat taraqqiyotining 
hamma bosqichlarida, 
iqtisodiyotning aniq 
ijtimoiy shaklidan qat‘i 
nazar amal qiluvchi 
qonunlar 
Maxsus iqtisodiy qonunlar 
– faqat muayyan ijtimoiy-
iqtisodiy tizim doirasida 
amal qiluvchi, shu 
tizimning o‗ziga xos 
xususiyatlarini ifoda 
etuvchi qonunlar 
Bu turli ijtimoiy­iqtisodiy tizimda, 
ammo ma‘lum davrda amal 
qiluvchi tizimlarning maxsus 
tuzumiga aloqasi bo‗lmagani 
holda, ularni birlashtirib bog‗lab 
turuvchi munosabatlarga xos 
qonunlar 
Iqtisodiyot nazariyasi kategoriya va qonunlarni ular qaysi guruhga mansub bo‗lmasin, 
yaxlitlikda  olib  qaraydi,  qonunlarni  bir  tizimda  o‗zaro  ta‘sir  ostida  amal  qilishini  hisobga 
oladi.  Kategoriya  va  qonunlar  tizimi  –  iqtisodiyotga  xos  bo‗lgan  barcha,  bir­birini  taqozo 
etuvchi qonunlar va kategoriyalar majmuasidir. 
3.Iqtisodiyot nazariyasining tahlil usullari 
Iqtisodiyot  nazariyasi  hodisalarni  bilishga  bag‗ishlangan  umumfalsafiy  usullarni 
qo‗llaydi.  Eng  avval  iqtisodiyotni  aks  ettiruvchi,  uni  talqin  etishga  yordam  beruvchi 
ma‘lumotlar  (faktlar)  jamlanib  baholanadi.  Jamlangan  ma‘lumotlarga  bir  qator  belgilariga 
ko‗ra  umumiy  tarzda  baho  beriladi.  Natijada  dastlabki  sinab  ko‗rilmagan  xulosa  ­  gipoteza 
olg‗a  suriladi.  Faktlarni  tartiblab  xulosaga  kelishda  abstraksiyalash  usuli  asosiy  usul  bo‗lib 
xizmat qiladi. Iqtisodiyot nazariyasi tabiiy­texnikaviy fan emas; u o‗z gipotezalarini tajribalar 
yoxud laboratoriya tahlili orqali tekshirib ko‗rmaydi. U ijtimoiy fan, u iqtisodiyotdagi g‗oyat 
ko‗p  qirhali,  chirmashib  ketgan  aloqa­bog‗lanishlarga  duch  keladi.  Abstraksiyalash  -  bu 
iqtisodiyotning  nazariy  modelini  yaratishdir.  Iqtisodiyot  nazariyasi  predmetini  o‗rganishdagi 
uchinchi  bosqich  -  bu  nazariyani  iqtisodiy  siyosat  bilan  bog‗lashdir.    Nazariya  iqtisodiyotga 
qanday  tendensiyalar  xos  bo‗lishi,  uning  qanday  omillari  ta‘sirida  rivojlanishi,  unda  qanday 
o‗zgarishlar bo‗lishini bashorat eta oladi.  Shu sababli nazariya – iqtisodiy  siyosatning ilmiy 
asosi    deb  aytish  mumkin.  Siyosat  deganda  nafaqat  davlatning  umummilliy,  umumjamiyat 
miqyosidagi  siyosatni,    balki  ayrim  korxona,  firmaning  amaliyoti  dasturini,  uning  qanday 
ratti­xarakatga qo‗l urishini ham tushunish zarur. 
Nazariyada  induktiv  va  deduktiv  usullar  ishlatiladi.  Induktiv  usul  deganda  empirik 
bilimdan abstraksiyaga o‗tib, nazariy xulosalar chiqarish, so‗ngra ulardan iqtisodiy siyosatga 
o‗tishni  tushunish  kerak.  Deduktiv  usuli  qo‗llanganda  nazariyadan  iqtisodiy  faktlar  tahliliga 
o‗tiladi. Bunda olg‗a surilgan xulosa qaytadan faktlar asosida tekshirib ko‗riladi. Har ikkala 
usul  bir­birini  to‗ldiradi.  Nazariy  xulosalar  ikki  -  makro  va  mikro  darajadagi  iqtisodiy 
tahlildan  kelib  chiqadi.  Iqtisodiyot  o‗rganilganda    miqdor  va  sifat  tahlili  qo‗llanadi. 
Iqtisodiyot  nazariyasida  qonuniyatlarni  bayon  etish  uchun  egri  chiziq  chizmalari,  statistik 
jadvallar qo‗llanadi. 
4.Iqtisodiyot nazariyasi va boshqa iqtisodiy fanlar 
Iqtisodiy fanlar shartli ravishda ikki guruhga bo‗linadi:  
1) Umumiqtisodiy fanlar, ya‘ni iqtisodiyotni yaxlit olib o‗rganuvchi fanlar; 2) Xususiy 
iqtisodiy fanlar – iqtisodning u yoki bu sohasini yoxud korxona iqtisodini o‗rganuvchi fanlar. 
Iqtisodiyot  nazariyasi  butun  bir  kompleks  fanlar,  ya‘ni  tarmoqlar  iqtisodiyoti  (savdo, 
sanoat,  transport,  qurilish  iqtisodiyoti  va  r.k.),  funksional  iqtisodiyot  (moliya,  kredit, 
marketing,  menejment,  istiqbolni  belgilash  va boshqalar); tarmoqlararo  iqtisodiyot (iqtisodiy 
geografiya, demografiya, statistika va boshqalar) kabi fanlarning metodologik asosidir. 
Iqtisodiyot nazariyasining amaliy ahamiyati shundan iboratki, bilimlar oldindan ko‗ra 
bilishga,  oldindan  ko‗ra  bilish  esa  harakatga  olib  keladi.  Iqtisodiyot  nazariyasi  iqtisodiy 
siyosat asosida yotishi kerak, bu orqali esa xo‗jalik amaliyoti sohasini yoritishi lozim. Harakat 
(amaliyot) bilishga, bilish-oldindan ko‗ra bilishga, oldindan ko‗ra bilish esa to‗g‗ri harakatga 
olib keladi. Iqtisodiy siyosat ijtimoiy ishlab chiqarish, ne‘matlarni taqsimlash, ayirboshlash va 

 
 
20 
 
iste‘mol  qilish  sohasidagi  davlatning  aniq  maqsadlarga  qaratilgan  tadbirlari  tizimidir.  U 
jamiyatdagi barcha ijtimoiy guruhlar manfaatlarini aks ettirmog‗i lozim va milliy iqtisodiyotni 
mustarkamlashga yo‗naltirilgan bo‗lishi kerak. 
5.Ijtimoiy­iqtisodiy ehtiyojlarning mohiyati va turlari 
Odamlar yashash uchun iste‘mol qilishlari kerak; oziq­ovqat yeyishlari, kiyim­kechak 
kiyishlari,  ma‘lum  turar­joy  sharoitlariga  ega  bo‗lishlari  lozim.  Odamlarga  zarur  bo‗lgan  bu 
narsalar  tabiatda  tayyor  holda  mavjud  bo‗lmaydi.  Moddiy  ne‘matlarning  manbalari  mavjud 
bo‗lsada,  ularni  iste‘molga  yaroqli  narsalarga  aylantirish  uchun  insonga  kuch­quvvat, 
aql­idrok  berilgan.  Aql­idrokni  ishga  solib,  kasb­korni  egallab,  moddiy  imkoniyatlardan  o‗z 
rizqini  hosil  qilish  insonlar  YAIMasiga  yuklatildi.  Hayotiy  ehtiyojlarning  turlari  ko‗p.  Ular 
iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, siyosiy, ma‘naviy va ratto sof fiziologik ehtiyojlardan iboratdir. 
Ular orasida ijtimoiy­iqtisodiy ehtiyojlar ustuvor ahamiyatga ega, chunki ularni qondirishning 
o‗zi  inson  uchun  birlamchi  zarurat,  bu  ishlab  chiqarishning  rivojlanishini  ta‘minlaydi. 
Odamlar  madaniyat,  san‘at,  siyosat  va  boshqa  qandaydir  ijtimoiy  faoliyat  bilan 
shug‗ullanishlaridan avval, ularning birlamchi ehtiyojlari - ovqatlanish, kiyinish, boshpanaga 
ega bo‗lish, Mehnat qilish ehtiyojlari yuzaga chiqishi tabiiy.  
Ijtimoiy­iqtisodiy  ehtiyojlar  -  kishilarning  yashashi,  Mehnat  qilishi  va  ma‘lum  iqtisodiy 
mavqega ega bo‗lishi uchun iste‘mol etilishi zarur mahsulotlar va xizmatlar majmuidir 
Bu  faqat  tirikchilik  ehtiyoji  emas,  balki  insonning  shaxs  sifatida  kamol  topishi  zarurati 
hamdir.  Uning  odatdagi  jismoniy  ehtiyojdan  farqi  shuki,  uni  Mehnat  vositasida  va  tabiat 
ishtirokida qondiriladi,  ya‘ni u ishlab chiqarish faoliyatini talab qiladi. Ehtiyoj, avvalambor, 
yakka tartibda bo‗ladi, chunki har bir odamning xususiyatiga qarab ehtiyoj farqlanadi. Ehtiyoj 
odamning jismoniy holati, Mehnati, didi va odatlariga ham bog‗liq. 
Jamiyatdagi  ehtiyojlar  o‗zining  turidan  qat‘i  nazar,  jamiyat  iqtisodiy  taraqqiyotida 
erishilgan daraja; jamiyatning ijtimoiy­iqtisodiy  tuzumi; hayot kechirishning tabiiy­geografik 
sharoiti; tarixiy­milliy an‘analar va odatlar bilan bog‗lanib ketadi. 
Muhokama  uchun  matn:  Iqtisodiyot  qoloq  bo‗lsa,  ehtiyojlar  doirasi  tor  bo‗ladi.  Aksincha, 
iqtisodiyot yuksak bo‗lsa, ehtiyoj keng va xilma­xil bo‗ladi. Shu jihatdan o‗rta asrdagi ehtiyoj 
bilan  hozirgi  asr  ehtiyojini  solishtirib  bo‗lmaydi.  Yoki  postindustrial  bosqichdagi  jamiyat 
ehtiyojlari bilan an‘anaviy iqtisodiyotlardagi kishilar ehtiyojlari hajmi va tarkibi o‗rtasida ham 
katta tafovutlar yuzaga chiqadi 
Ehtiyoj inson hayotining ajralmas qismidir. Ammo, ehtiyoj inson uchun tug‗ma belgi 
emas, u nasldan­naslga o‗tmaydi ham. U jamiyatda insonning sub‘ektiv xususiyatiga bog‗liq 
holda  yuzaga  keladi.  Shu  sababli  kishilarda  u  yoki  bu  ne‘matni  afzal  ko‗rish  mavjud. 
Ehtiyojlar  xilma­xilligidan  bir  odamning  ehtiyoji  boshqasinikiga  o‗xshamaydi,  chunki  u 
qat‘iy  ravishda  yakkalashgan.  Ammo  ehtiyojda  bir  qator  yirik  belgilar  borki,  ularga  qarab 
ehtiyojni  guruhlarga  bo‗lish  mumkin.  Bunga  ehtiyojning  xarakteri,  uning  nimaga  qaratilishi 
asos qilib olinadi.  
Ijtimoiy­iqtisodiy ehtiyojlar uch qismga bo‗linadi 
Moddiy ehtiyojlar 
Ijtimoiy­ma‘naviy 
ehtiyojlar 
Mehnat ehtiyoji 
Moddiy  ehtiyojlar  azaliy,  ular 
inson 
paydo 
bo‗lishi 
bilan 
yuzaga  kelgan.  Ular  tabiiy 
ehtiyojlardir.  Moddiy  ehtiyojlar 
eng  zarur  va  hayotiy  bo‗lib, 
oziq­ovqat, 
kiyim­kechak, 
turar­joy, 
transport, 
aloqa, 
gigiena 
ehtiyojlaridan 
iborat 
bo‗ladi.  Ularning  qondirilishi 
yashashning 
birlamchi 
sharoitidir. 
Ijtimoiy­ma‘naviy 
ehtiyojlar 
asosan 
xizmatlar 
(masalan, 
o‗qituvchi, 
vrach, 
san‘at 
arbobi 
xizmati)dan 
iborat 
bo‗lib,  ular  ma‘lum 
faoliyat  shakliga  ega, 
ularning 
yaqqol 
moddiy 
ko‗rinishi 
yo‗q. 
Mehnat  ehtiyojining  mavjudligi  faqat 
Mehnatsiz 
nozu 
ne‘matlar 
yaratib 
bo‗lmasligidan  emas,  balki  Mehnatsiz 
inson 
hayotining 
bo‗lmasligidan, 
Mehnatsiz  inson  shaxsi  kamol  topa 
olmasligidandir. 
Mehnat 
ehtiyoji 
insonning o‗zida mujassamlashgan, uning 
moddiy  shakli  yo‗q,  u  ishlashga  bo‗lgan 
ishtiyoqda  ifoda  etiladi.  Mehnat  ehtiyoji 
insonda 
Mehnat 
qilish, 
ijod 
etish 
qobiliyati borligidan kelib chiqadi. 

 
 
21 
 
Ehtiyojlar  kishilarning  yoshi,  jinsi,  oilaviy  arvoli,  kasbi,  Mehnatining  turi  kabi 
omillarga  bog‗liq.    Jamiyatning  umumiy  ehtiyoji  jamiyatda  yashayotgan  kishilarning  yakka 
ehtiyojlaridan  iborat  ekan,  umumiy  ehtiyojga  aholining  soni  va  tarkibi  ham  ta‘sir  qiladi. 
Keyingi  200  yil  ishida  yer  yuzidagi  aholi  soni  deyarli  5  marta  ko‗paydi.  Bu  ehtiyojga  ta‘sir 
etmay  qolmaydi,  albatta.  Aholining  yosh,  jins,  ma‘lumot  va  kasb  jihatidan  tarkibiga,  uning 
sanoat, qishloq xo‗jaligi, ilm­ma‘rifat sohalarida band bo‗lishiga qarab jamiyatdagi  umumiy 
ehtiyojlar har xil miqdorda va turlarda shakllanadi. 
Ehtiyojlarning  cheksizligi  ularning  to‗xtovsiz  yangilanib  borishidan  iborat.  Bunday 
jarayon barcha ijtimoiy­iqtisodiy tizimlarda mavjud bo‗lgan. Insoniyat paydo bo‗lgan davrdan 
boshlab  shu  kungacha  ehtiyojlarning  o‗sishi  kuzatiladi.  Ehtiyojni  qondirishga  intilish  har 
doim  iqtisodiy  o‗sishni  ta‘minlab  kelgan.  Ehtiyoj  o‗sishining  to‗xtashi  jamiyat  hayotining 
to‗xtashini bildiradi. Bu esa mutlaqo mumkin emas. 
Ehtiyojlar yuksalishining to‗rt jihati 
Muayyan 
ehtiyoj 
saqlangan 
holda,  uning 
kengayib, 
miqdoran 
ortib borishi. 
 
Mutlaqo 
yangi 
ehtiyojlar 
paydo  bo‗lib, 
uning 
ichki 
tarkibi 
o‗zgarishi. 
 
Muayyan  ehtiyojlar 
guruhi doirasida turli 
ehtiyojlar nisbatining 
o‗zgarishi. 
Bunda 
ehtiyoj 
umumiy 
tarzda 
saqlanadi, 
lekin 
uning 
aniq 
ko‗rinishlari 
va 
shakllari o‗zgaradi. 
 
Bir 
ehtiyojning 
ikkinchisi 
bilan 
almashtirilishi. 
Bunday 
almashuv 
o‗rinbosar 
ehtiyojlarning 
paydo 
bo‗lishi bilan yuzaga keladi va bunday 
ehtiyojlar 
yuksak 
rivojlangan 
iqtisodiyotga  xos.  Bu  o‗rinbosarlik 
mahsulotlarning  sifatiga,  narxiga  va 
iste‘mol uchun qulayligiga bog‗liq. 
Iste‘molsiz  ehtiyoj  yuzaga  kelmaydi,  chunki  faqat  iste‘mol  jarayonida  mahsulot  va 
xizmatlarning naqadar foydaliligi, ya‘ni ehtiyojni qondira olish xususiyatlari amaliy sinovdan 
o‗tadi.  Shundan  so‗nggina  yangi  ehtiyoj  tarqalib,  ommaviy  tus  oladi.  Ehtiyojni  qondirish 
uchun  ishlab  chiqarish  yuritiladi.  O‗z  navbatida  ishlab  chiqarish  yangi  ehtiyojlarni  yuzaga 
keltiradi.  
6.Ehtiyojlarni qondirish vositalari va usullari 
Yuksalib bohayotgan ehtiyojlarni qondirishning birdan­bir vositasi ishlab chiqarishdir. 
Ammo  mahsulot  va  xizmatlarni  yaratishning  o‗zi  hali  ehtiyoj  qondirilganini  bildirmaydi. 
Yaratilgan  moddiy  va  nomoddiy  ne‘matlar  iste‘molga  yetib  borgandagina  bunga  erishiladi. 
Yaratilgan mahsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilarning o‗zlari iste‘mol etishlari shart 
emas,  bu  ko‗p  hollarda  yuz  bermaydi  ham.  Shu  sababli  ular  ayrboshlash  orqali  iste‘molga 
kelib tushadi, ya‘ni iste‘molchilarga kerakli mahsulotlar ayrboshlanib, ehtiyoj qondiriladi. 
To‗xtovsiz  yuksalib  boradigan  ehtiyojni  qondirish  uchun  kamyob  resurslar  oqilona 
ishlatilishi  shart.  Ammo  resurslardan  samarali  foydalanish  darajasi  ularning  kamyobliligi 
darajasiga  teskari  mutanosib  bo‗ladi.  Resurslar  qisqargan  sari  ulardan  to‗laroq  foydalanish 
zarurati kelib chiqadi. 
1.
 
Yuksalayotgan  ehtiyojning  uni  qondirish  vositasi  bilan  aloqasi  ikki  yoqlama 
bo‗ladi: 
2.
 
Ehtiyojning miqdoran ortib borishi resurs birligidan ko‗proq iste‘mol buyumlari 
olishni talab qiladi.  
3.
 
Ehtiyoj  tarkibining  yangilanishi  resurs  birligidan  ko‗p  xildagi  mahsulot  olishni 
talab qiladi. 
Resursning bir mahsulot uchun ko‗p sarflanishi, uni boshqa mahsulot ishlab chiqarishdan 
ko‗proq ajratib olishni talab qiladi. 
Ehtiyojlarning  uzluksiz  yuksalishi  iqtisodiy  o‗sishning  to‗xtovsiz  borishini  talab  qiladi. 
Ehtiyojni  to‗laroq  qondirish  uchun  iqtisodiy  o‗sish  yuksak  samarali  bo‗lmog‗i  zarur.  Resurslar 
sarfining birligidan olingan natija ko‗paysa, ehtiyoj yaxshiroq qonadi va aksincha. Resurslarning 
tejalishi ular sarfining yaratilgan mahsulot va xizmatlar birligiga nisbatan qisqarishi demakdir.  

 
 
22 
 
Ishlab  chiqarish  rivojlangan  joyda  ehtiyoj  ham  yaxshi  qondiriladi.  Uni  iste‘mol  hajmi 
ishlab chiqarishga bog‗liq ekanligidan ko‗rish mumkin. 
Ehtiyojlarning naqadar qondirilib borishini turmush darajasi ifoda etadi. Turmush darajasi 
aholi  ehtiyojlarining  qondirilish  me‘yoridir.  U  birinchidan,  ehtiyojning  yuksalishi,  ikkinchidan, 
ishlab chiqarish uni qondirishga qanchalik qodir ekanligini bildiradi.  
Nazorat savollari 
1.
 
Iqtisodiyot nazariyasi qanday fan va u nimani o‗rganadi? 
2.
 
Iqtisodiy kategoriya va qonunlar tizimi nima? 
3.
 
Iqtisodiyotni o‗rganishda qanday tahlil usulidan foydalaniladi? 
4.
 
Iqtisodiy fanlar qanday guruhlarga bo‗linadi? 
5.
 
Ehtiyoj tarkibining yangilanishi nimani talab qiladi? 
Mustaqil ish mavzulari va topshiriqlari 
1.
 
Ehtiyojlarning miqdoran ortib borishi bo‗yicha esse tayyorlang.  
2.
 
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida ehtiyojlar yuksalishining 4 jihatidagi 
o‗zgarishlar. 
3.
 
Ijtimoiy­iqtisodiy ehtiyojlarni muhimligidan kelib chiqib tasniflang. 
4.
 
Mavzu bo‗yicha 30 ta tushuncha, atama va kategoriyadan iborat krossvord tuzing.