O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Taklif  qonuni  –  to‗g‗ridan-to‗g‗ri  narx  o‗zgarishi  bilan  bog‗liq  holda  taklifning 
o‗zgarishi. 
Talab  qonuni  –  narxdan  tashqari  boshqa  omillar  o‗zgarmaganda  talab  miqdori  bilan 
narx o‗rtasidagi teskari bog‗liqlik. 
Iste‟molchi  ortiqchaligi  (yutug„i)  –  iste‘molchi  tovarlar  uchun  to‗lashi  mumkin 
bo‗lgan narxlar bilan tovarlarga bozorda haqiqiy to‗langan narxlar ayirmalarining yig‗indisi. 
Ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi (yutug„i) – tovarlarnig haqiqiy narxlaridan chekli (bir 
birlik qo‗shimcha tovar ishlab chiqarishga ketgan) harajatlarni ayirmalari yig‗indisiga teng. 
Taklif  chizig„i  –  tovar  narxi  bilan  taklif  qilinadigan  ushbu  tovar  miqdori  o‗rtasidagi 
bog‗liqlikni ifodalovchi egri chiziq.Talab chizig„i – tovar narxi bilan sotib olinadigan ushbu 
tovar miqdori o‗rtasidagi bog‗liqlikni ifodalovchi egri chiziq. 
Shaxs talabi – bitta iste‘molchining tovarga bo‗gan talabi. 
Muvozanat narx – talab bilan taklifni tenglashtiruvchi narx. Muvozanat narxga to‗g‗ri 
keladigan tovar miqdoriga muvozanat mahsulot miqdori deyiladi. 
Transaktsion harajatlar – bozorda tovarlarni sotishda egalik huquqini aniqlash va uni 
berish bilan bog‗liq harajatlar. 
Taklif  funksiyasi  –  taklifga  ta‘sir  qiluvchi  omillar  miqdori  bilan  taklif  miqdori 
o‗rtasidagi bog‗liqlikni ifodalaydi. Talab funksiyasi – talabga ta‘sir qiluvchi omillar miqdori 
bilan talab miqdori o‗rtasidagi bog‗liqlikni ifodalaydi. 
Bozor muvozanati – bozorda taklif miqdori bilan talab miqdori teng bo‗lgan hol; taklif 
chizig‗i  bilan  talab  chizig‗i  kesishgan  nuqtaga  muvozanat  nuqta  deyiladi.  Talab  va  taklif 
orqali  bozor  mexanizmini  o‗rganish,  ularning  grafiklarini  tahlil  qilishdan  boshlandi. 
Ma‘lumki, davlatning aralashuvisiz, talab va taklif muvozanat holatga keladi va unga asosan 
tovarning  bozor  narxi  o‗rnatiladi  hamda  muvozanatni  ta‘minlaydigan  mahsulotning  umumiy 
hajmi o‗rnatiladi. 
Quyidagi  grafikda  ordinata  o‗qi  bo‗yicha  bir  birlik  mahsulotning  narxi 
P  ko‗rsatilgan 
(so‗mda).  Absissa  o‗qi  bo‗yicha  berilgan  vaqt  oralig‗ida  talab  qilingan  va  taklif  qilingan 
mahsulot hajmi 
Q
 ko‗rsatilgan.  
Taklif  chizig„i  S   (supply)  qancha  miqdorda  va  qanaqa  ishlab  chiqarish  narxida 
tovarning  bozorda  sotilishi  mumkinligini  ko‗rsatadi.  Taklif  chizig‗i  qancha  yuqoriga 
ko‗tarilsa,  shuncha  narx  yuqori  bo‗ladi  va  shunga  ko‗p  firmalar  mahsulot  ishlab  chiqarib, 
sotish imkoniyatiga ega bo‗ladilar. 
Yuqori  narx, mavjud firmalarni ishlab chiqarishni  kengaytirishga da‘vat  etadi, bozorga 
yangi  firmalarni o‗z mahsuloti bilan kirib kelishini ta‘minlaydi, ular ishlab chiqargan  yuqori 
harajatli  rentabel  bo‗lmagan  mahsulotlari  yuqori  narxda  rentabel  bo‗ladi.  Bunday  holda, 
firmalarda  ishlab  chiqarishning  kengayishi  qisqa  vaqt  oralig‗ida  intensiv  bo‗lsa,  uzoq 
muddatda esa ekstensiv amalga oshiriladi. 
Talab  chizig„i 
D   (Demand)  iste‘molchilarning  berilgan  narxlarda  qancha  miqdorda 
mahsulot  sotib  olish  mumkinligini  bildiradi.  Talab  chizig‗ining  pastga  ketishi, 
iste‘molchilarning  narx  qancha  past  bo‗lsa,  ular  shuncha  ko‗p  mahsulot  sotib  olishini 
anglatadi. Past narxlar, haridorlarga  yanada ko‗proq miqdorda tovarlar sotib olishiga hamda 
ilgari sotib ololmayotgan iste‘molchilarga esa hozir u tovarni sotib olishga imkon yaratadi. 
Ko‗pgina bozorlarda bir  vaqtning  o‗zida ham  talab, ham  taklif egri  chiziqlari  o‗zgarib 
turadi.  Iqtisodiy  o‗sish  yuqori  bo‗lganda  iste‘molchilar  daromadi  yuqori  bo‗ladi,  aks  holda 
daromadlar ham kamayadi. Ba‘zi bir tovarlarga bo‗lgan talab ham vaqt  bo‗yicha o‗zgaradi, 

 
 
264 
 
masalan,  mavsumlar  bo‗yicha  tovarlarga  talab;  bir-birini  o‗rnini  bosadigan  tovarlardan 
birining  narxini  o‗zgarishi;  did  va  modaning  o‗zgarishiga  qarab  talabning  o‗zgarishi.  Xuddi 
shunday, vaqt bo‗yicha ish haqi, xom ashyo narxi, kapital mablag‗ qo‗yishlar ham o‗zgaradi, 
natijada bu o‗zgarishlar taklifga jiddiy ta‘sir qiladi. 
Funksional talab – tovar sifatiga bog‗liq bo‗lgan talab. 
Nofunksional talab – tovar sifatiga bog‗liq bo‗lmagan omillarga asoslangan talab. 
Ko„pchilikka  qo„shilish  samaradorligi  –  bu  iste‘molchi  talabining  o‗sish  samarasi 
bo‗lib,  ko‗pchilik  sotib  oladigan  tovarni  umumiy  qabul  qilingan  me‘yorlarga  ko‗ra  sotib 
olish. 
Snoba samarasi – talabning o‗zgarish samarasi bo‗lib boshqalar iste‘mol qilgani uchun 
iste‘mol qilinadi. 
Veblen  samarasi  –  tovarning  narxi  juda  yuqori  bo‗lganligi  bilan  bog‗liq  bo‗lgan 
iste‘mol talabining o‗sish samarasi. 
Chayqovchilik  muhiti  talabi  (spekulyativ)  –  narxni  kelajakda  ortishining  kutilishi 
tovarga  bo‗lgan  talabning  bugungi  kunda  ortishiga  olib  keladi  (tovarni  bugungi  kunda 
iste‘mol qilishdan naflik ortadi). 
Noratsional  talab  –  bu  rejalashtirilmagan  talab  bo‗lib,  shaxsning  hozirgi  hoxishi, 
kayfiyati, injiqligi o‗zgarishi bilan vujudga keladigan vaqtinchalik talab. 
Befarqlik  chizig„i  –  bir  xil  darajadagi  naflik  beruvchi  ne‘matlar  miqdorlari 
kombinatsiyalarini ifodalovchi egri chiziq. 
O„rindosh  ne‟matlarning  chekli  almashtirish  normasi  (marginal  rate  of 
substitution)  –  umumiy  naflik  darajasi  o‗zgarmaganda  iste‘molchi  bir  birlik  birinchi 
ne‘matni qancha birlik ikkinchi ne‘mat bilan almashtirishini ko‗rsatadi: 
Byudjet  –  iste‘molchining  ma‘lum  vaqt  oralig‗ida  oladigan  barcha  daromadlari 
yig‗indisi. 
Byudjet  chizig„i  –  byudjetni  to‗liq  sarflash  sharti  bilan  iste‘molchi  sotib  oladigan 
tovarlar kombinatsiyalarini ifodalovchi chiziq.  
Ne‟matlarning bir-birini o„rnini bosishi-- ne‘matlarning bir-birini o‗rnini bosish 
zonasi deb - bir ne‘mat bilan ikkinchi ne‘matni samarali almashtirish mumkin bo‗lgan 
oraliqga aytiladi  
O„rindosh  tovarlarni  almashtirish  samarasi  –  iste‘molchining  iste‘mol  majmuasiga 
kiruvchi ne‘matlardan birining narxi o‗zgarishi natijasida iste‘mol tarkibining o‗zgarishi. 
Daromad  samarasi  –  iste‘mol  majmuasiga  kiruvchi  ne‘matlardan  birining  narxi 
o‗zgarishi natijasida hosil bo‗lgan real daromad hisobidan iste‘mol tarkibini o‗zgarishi. 
Engel  chiziqlari  –  iste‘mol  qilingan  tovarlar  miqdorini  iste‘molchi  daromadining 
o‗zgarishidan bog‗liqligini ko‗rsatuvchi chiziq. 
Oliy kategoriyali tovar – daromad oshganda talab oshib ketadigan tovarlar. 
Normal tovarlar – daromad oshganda talab oshadigan tovarlar. 
Past kategoriyali tovarlar – daromad  oshganda talab kamayadigan tovarlar. 
Ishlab chiqarish omillari – biror ne‘matni ishlab chiqarishda foydalaniladigan boshqa 
har  qanday  tovar  yoki  ne‘mat.Masshtab  samarasi  –  bu  ishlab  chiqarish  masshtabining 
kengayishi  sur‘ati  bilan  mahsulot  ishlab  chiqarishni  o‗sish  sur‘ati  o‗rtasidagi  bog‗liqlikni 
ifodalaydi. Ishlab chiqarishda foydalaniladigan omillar miqdoriga ishlab chiqarish masshtabi 
deyiladi. 
Uchta masshtab samarasi to‗g‗risida gapirish mumkin: 
1.  O„suvchi  masshtab  samarasi  yoki  musbat  masshtab  samarasi  -  ishlab  chiqarish 
masshtabining  kengayishi  (ishlab  chiqarishda  foydalaniladigan  resurslar  sarfining  o‗sishi) 
su‘atidan  mahsulot  ishlab  chiqarishning  o‗sish  sur‘ati  yuqori.  Masalan,  resurslar  sarfi  100 
foizga  oshsa,  mahsulot  ishlab  chiqarish  sur‘ati  100  foizdan  yuqori  o‗sishga  ega,  ya‘ni  120 
foiz. 

 
 
265 
 
2.  O„zgarmas  masshtab  samarasi  –  ishlab  chiqarishda  foydalaniladigan  resurslar 
sarfining o‗sish sur‘ati mahsulot ishlab chiqarishning o‗sish sur‘atiga teng. Masalan, resurslar 
sarfi 100 foizga oshsa, mahsulot ishlab chiqarish ham 100 foizga oshadi. 
3.  Pasayuvchi  masshtab  samarasi  –  resurslar  sarfining  o‗sish  sur‘atidan  mahsulot 
ishlab chiqarishning o‗sish sur‘ati past, ya‘ni resurslar sarfi 100 foizga oshsa, mahsulot ishlab 
chiqarish 80 foizga o‗sadi. 

 
 
266 
 
MUALLIFLAR HAQIDA MA‟LUMOT
 
Xolmatov Nemat Boymirzaevich 
1971  yil  tug‗ilgan.  Toshkent  davlat  universitetining  iqtisod  fakulteti  ―Iqtisodiy 
nazariya‖ bo‗limini tamomlagan. ―Iste‘dod‖ jamg‗armasi granti sohibi (2001 yil).  
Bugungi  kunda  ToshDShI  ―Iqtisodiy  nazariya‖  kafedrasi  mudiri.  Iqtisod  fanlari 
nomzodi (2003 yil), Dotsent (2008 yil). 
Ilmiy  faoliyat  yo‗nalishi:  ―Milliy  ishlab  chiqarishni  sanoatlashtirishning  nazariy 
asoslari  va  qonuniyatlari‖.  Xolmatov  N.B.  5  ta  o‗quv  qo‗llanmalar,  10  dan  ortiq  o‘quv  – 
uslubiy  nashrlar,  ―O‗zME‖  4-11  jildlarida  30  dan  oshiq  turkum  ilmiy  maqolalar  (Iqtisodiy 
siyosat,  Iqtisodiy  tizim, Iqtisodiy  tangliklar,  Klassik  siyosiy  iqtisod  maktablari.  Nominal  ish 
haqi,  Real  daromad,  Real  ish  haqi,  Omonat,  Omonatlarni  indekslash,  Pablik  rileyshnz, 
Pablisiti,  Pay,  Paretto,  Xalqaro  iqtisodiy  hamkorlik,  Xalqaro  kredit,  Erxard  rejasi,  Yagona 
iqtisodiy makon va boshq.) muallifi. 
Respublika  va  xalqaro  ilmiy  jurnallarda  va  ilmiy-amaliy  anjumanlarda  30  dan  oshiq 
maqola va tezislar muallifi. 
Sodiqov Zokir Rustamovich 
1971  yil  tug‗ilgan.  Toshkent  Davlat  Universitetining  Iqtisod  fakulteti  ―Iqtisodiy 
nazariya‖ bo‗limini tamomlagan.  
Bugungi  kunda  Toshkent  Islom  Universiteti  ―Xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar‖ 
kafedrasi mudiri. Iqtisod fanlari nomzodi (2008 yil). 
Ilmiy  faoliyat  yo‗nalishi:  ―Jayon  iqtisodiyoti  va  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar‖. 
Sodiqov Z.R. 2 ta o‗quv qo‗llanma, 2 ta uslubiy qo‗llanma, 45 oshiq turkum ilmiy maqolalar 
muallifi.  
Respublika  va  xalqaro  ilmiy  jurnallarda  va  ilmiy-amaliy  anjumanlarda  10  dan  oshiq 
maqola va tezislar muallifi. 

 
 
267 
 
MUNDARIJA 
 
T/R 
MAZMUNI 
BETLAR 
1.
 
 
KIRISH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   3 
2.
 
 
NAMUNAVIY DASTUR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  
5 
3.
 
 
ISHCHI DASTUR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  
10 
4.
 
 
MA‘RUZA MATNI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   17 
5.
 
 
TA‘LIM TEXNOLOGIYASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   123 
6.
 
 
REYTING ISHLANMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   216 
7.
 
 
MUSTAQIL ISH ISHLANMASI .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  
228 
8.
 
 
MUSTAQIL ISH MAVZULARI   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   235 
9.
 
 
JORIY NAZORAT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  
ORALIQ NAZORAT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  
YAKUNIY NAZORAT  . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  
236 
238 
248 
10.
 
 
TAVSIYA ETILGAN DARSLIKLAR, O‗QUV QO‗LLANMA VA 
QO‗SHIMCHA ADABIYOTLAR RO‗YXAT . . . . . . . . . . . . . . . . .  
 
260 
11.
 
 
GLOSSARIY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . . . . . . . . 
262 
12.
 
 
MUALLIFLAR HAQIDA MA‘LUMOT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
266 
13.
 
 
MUNDARIJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   267