O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
“Raqamli iqtisodiyot” fakulteti
“Biznes-informatika” yo’nalishi
IB-51 guruh talabasi Zairov Mirkomilning
“Amaliy dasturiy taminot”

mavzusida yozgan
KURS ISHI

Toshkent - 2021

Mundarija.

I. KIRISH

II. ASOSIY QISM.

2.1. Tizimli dasturlar va ularning turlari.

2.2. Amaliy dasturlar. Ularni ko‘rinishi.

2.3. Kompyuterning ishlash prinsipi va tashkil etuvchilari

III. XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

I. KIRISH

Kompyuter dasturiy ta’minoti orasida eng ko’p qollaniladigani amaliy dasturiy ta’minot (ADT)dir bunga asosiy sabab – kompyuterlardan inson faoliyatining barcha sohalarida keng foydalanishi, turli predmet sohalarida avtomatlashtirilgan tizimlarning yaratilishi va qo’llanishidir. Amaliy dasturiy ta’minot quyidagicha tasniflash mumkin.

Muammoga yo’naltirilgan ADTga quyidagilar kiradi:

-buxgalteriya uchun DT;

-personalni boshqarish DT;

-jarayonlarni boshqarish DT;

-bank axborot tizimlari va boshqalar.

Umumiy maqsadli ADT- soxa mutaxasisi bo’lgan foydalanuvchi axborot texnalogiyasini qo’llaganda uning ishiga yordam beruvchi ko’plab dasturlarni o’z ichiga oladi. Bular:

-kompyuterlarda ma’lumotlar bazasini tashkil etish va saqlashni ta’minlovchi ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT);

-matnli xujjatlarni avtomatik ravishda bichimlashtiruvchi,ularni tegishli xolatda rasmiylashtiruvchi va chop etuvchi matn muxarrirlari;

-grafik muxarrirlar;

-xisoblashlar uchun qulay muxitni tanlovchi elektron jadvallar;

-taqdimot qilish vositalari, ya’ni tasvirlar xosil qilish, ularni ekranda namoyish etish, slaydlar, animatsiya, filmlar tayyorlashga mo’ljallangan maxsus dasturlar.

Ofis ADT idora faoliyatini tashkiliy boshqarishni ta’minlovchi dasturlarni o’z ichiga oladi. Ularga quyidagilar kiradi:

-rejalovchi yoki organayzerlar, ya’ni ish vaqtini rejalashtiruvchi, uchrashuvlar bayonnomalarini, jadvallarni tuzuvchi, telefon va yozuv kitoblarini olib boruvchi dasturlar;

-tarjimon dasturlar, ya’ni berilgan boshlang’ich matnni ko’rsatilgan tilga tarjima qilishga mo’ljallangan dasturlar;

-skaner yordamida o’qilgan axborotni tanib oluvchi va matnli ifodaga binoan o’zgartiruvchi dasturiy vositalar;

- tarmoqdagi uzoq masofada joylashgan abonent bilan foydalanuvchi orasidagi o’zaro muloqotni tashkil etuvchi kamunikatsion dasturlar.

Kichik nashriyot tizimlari <> axborot texnologiyasini ta’minlaydi, matnni bichim solish va taxrirlash, avtomatik ravishda betlarga ajratish, xat boshlarini yaratish, rangli grafikani matn orasiga qo’yish va xokazolar bajaradi.

Multimedia dasturiy vositalari dasturiy maxsulotlarning nisbatan yangi sinfi xisoblanadi. U ma’lumotlarni qayta ishlash muxitining o’zgarishi, lazerli disklarning paydo bo’lishi, ma’lumotlarning tarmoqli texnologiyasining rivojlanishi natijasida shakllandi.

Sun’iy intellekt tizimlari. Bu soxadagi izlanishlarni to’rt yo’nalishga bo’lish mumkin:

-ijodiy jarayonlarni imitatsiya qiluvchi tizimlar.

Ushbu yo’nalish kompyuterda o’yinlarni (shaxmat, shashka va x.k.) avtomatik tarjima qilishni va boshqalarni amalga oshiradigan dasturiy ta’minotni yaratish bilan shug’ullanadi.

• 
  Bilimlarga asoslangan intelektual tizimlar.
  

Ushbu yo’nalishdagi muxim natijalardan biri ekspert tizimlarning yaratilishi xisoblanadi.

Shu tufayli sun’iy intellekt tizimlarini ma’lum va kichik soxalarning eksperti sifatida tan olinishi va qo’llanishi mumkin.

• 
  EXMlarning yangi arxitekturasini yaratish. Bu yo’nalish sun’iy tafakkur mashinalari (beshinchi avlod EXMlari) ni yaratish muammolarini o’rganadi.
  
• 
  Intelektual robotlar.
  

Bu yo’nalish oldindan qo’yilgan manzil va maqsadga erisha oladigan intelektual robotlar avlodini yaratish muammolari bilan shug’ullanadi.

Xozirgi paytda dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalarini yaratish bilan bog’liq yo’nalish tez suratlar bilan rivojlanmoqda. Bunday uskunaviy vositalar dasturlar yaratish va sozlash uchun quvvatli va qulay vositalarni tashkil etadi. Ularga dasturlar yaratish vositalari va Case-texnologiyalar kiradi.

Dasturlar yaratish vositalari. Ushbu vositalar dasturlar yaratishda ayrim ishlarni avtomatik ravishda bajarishni ta’minlovchi dasturiy tizimlarni o’z ichiga oladi. Ularga quyidagilar kiradi:

-kompilyator va interpretatorlar;

-dasturlar kutubxonasi;

-turli yordamchi dasturlar.

Kompilyator dasturlash tilidagi dasturni mashina kodidagi dasturga aylantirib beradi. Interpretator yuqori darajadagi dasturlash tilida yozilgan dasturning bevosita bajarilishini xam ta’minlaydi.

Dasturlar kutubxonasi oldindan tayyorlangan dasturlar to’plamidan iborat.

Dasturlar yaratish vositalariga Makroaccembler MASM, Visual Cutt for Windows professional Edition kompilyatori, Visual Basic for Windows va boshqalar kiradi.

CASE-texnologiyasi informatikaning xozirgi paytda eng tezkor rivojlanayotgan soxalaridan biridir.

CASE-kompyuter Aided Sistem Engineering-axborot-lar tizimini avtomatlashtirilgan usulda loyixalash degani bo’lib, CASE-texnologiyasi turli mutaxasislar, jumladan, tizimli taxlilchilar, loyixachilar va dasturchilar ishtirok etadigan ko’pchilikning qatnashishi talab etiladigan axborot tizimlarini yaratishda qo’llaniladi.

Case-texnologiyalari vositalari nisbatan yangi, 80-yillar oxirida shakllangan yo’nalishdir. Ulardan keng ko’lamda foydalanish qimmatligi tufayli chegaralangandir.

Case-texnologiyasi – murakkab dasturiy tizimlarni taxlil etish, loyixalash, ishlab chiqarish va kuzatib turish texnologik jarayonini avtomatlashtiruvchi dasturiy ta’minotdir. Case-texnologiyasining asosiy yutug’i – kompyuterlarning maxalliy tarmog’ida ishlayotgan mutaxasislarni birgalikda, xamkorlikda loyixa ustida ishlashini tashkil eta olishi, loyixaning ixtiyoriy fragmentini eksport-import qila olishligi va loyixani tashkiliy boshqara bilishligidadir.

WINDOWS-98-1998 yilning yozida ishlab chiqarilgan yangi operatsion tizim (OT) bo’lib, yuqori darajadagi ishonchliligi, yaxshilangan bezagi, o’z-o’zini rivojlantirish uchun maxsus vositalari mavjudligi bilan ajralib turadi. WINDOWS-98 grafik maxsulotning ko’rinishi, tovush va zamonaviy texnologiyalari bo’yicha yaratilgan multimedia ilovalarini qo’llash imkoniyatlarini yaxshilaydi. Universal serial Bus (USB) shinasi yordamida tashqi qurilmalarning oson ulanishi va uzib qo’yilishini ta’minlaydi, televidenie xamda shaxsiy kompyuterning imkoniyatlarini birlashtirishga imkon yaratadi.

WINDOWS- 98 ning oldingi versiyalardan, xususan WINDOWS-95 dan asosiy farqi- uning ishlatilishi va internetga kirishidagi soddaligi xisoblanadi.Unda Web texnologiyasi bo’yicha o’zgaruvchan yordam tizimi va kompyuter ishlatilishini o’rgatuvchi 15 ta dastur mavjud. Webyo’naltirilgan interfeys foydalanuvchiga kompyuterda, maxalliy kompyuter tarmog’ida xamda Web-texnologiyda axborotlarning bir xil shaklda ifodalanishini ta’minlaydi va shu bilan birga axborotlar qidiruvini osonlashtiradi.

Windows-98 ishlatilgan xolda qurilmalarga quyidagi minimal talablar qo’yiladi:

-prosessor – pentium100 mgs va undan yuqori;

-tezkor xotiraning xami – 16 mbayt va undan katta;

-tizimning standart o’rnatilishi uchun qattiq diskda ( vin chesterda) 195 Mb bo’sh joy bo’lishi kerak, lekin tizimning konfiguratsiyasi va tanlangan qismlar soniga qarab, 120 dan 295 Mb gacha bo’sh joy zarur bo’lishi mumkin;

-kompakt-disklar va DVD disklari uchun diskovod;

-monitor-VGA yoki undan xam yuqori aniqlikka ega bo’lgan qurilma;

-kiritish qurilmalari – Microsoft mouse sichqonchasi yoki unga mos boshqa qurilma.

Agar kompyuterda WINDOWS-98 OT o’rnatilgan bo’lsa, u kompyuter yoqilishi bilan ishga tushib ketadi va natijada ekranda quyidagi ko’rinish paydo bo’ladi:

WINDOWS-98 ekranining asosiy qismlari:

-ish stoli –asosiy soxa;

-masalalar paneli (<<пуск>>tugmachasi bilan boshlanadigan qator) –odatda ekranning quyi qismida joylashadi.

Ish tugagach, sichqonchani <<пуск>> tugmachasida bosib <<Завершение работы>> bo’limini tanlash kerak, xosil bo’lgan savol-javob oynasida <<Выключит компютер>> (kompyuterni o’chirish) buyrug’ini tanlab, <<Да>>(xa) tugmachasini bosish zarur. Bunday ketma-ketlik WINDOWS-98 tizimiga o’z ishini to’g’ri tugatish va vaqtinchalik fayllarini berkitish uchun imkon beradi.

Kompyutеrning dasturiy ta'minoti orasida eng kup qo’llaniladigani amaliy dasturiy ta'minot (ADT)dir. Bunga asosiy sabab — kompyutеrlardan inson faoliyatining barcha soxalarida kеng foydalanishi, turli prеdmеt soxalarida avtomatlashtirilgan tizimlarning yaratilishi va qo’llanishidir. Amaliy dasturiy ta'minotni quyidagicha tasniflash mumkin.

 

Muammoga yunaltirilgan ADTga quyidagilar kiradi:

— buxgaltеriya uchun DT;

— pеrsonalni boshkarish DT;

— jarayonlarni boshkarish DT;

— bank axborot tizimlari va boshkalar.

Umumiy maksadli ADT — soxa mutaxassisi bulgan foydalanuvchi axborot tеxnologiyasini qo’llaganda uning ishiga yordam bеruvchi kuplab dasturlarni uz ichiga oladi. Bular:

— kompyutеrlarda ma'lumotlar bazasini tashkil etish va saklashni ta'minlovchi ma'lumotlar bazasini boshkarish tizimlari (MBBT);

— matnli xujjatlarni avtomatik ravishda bichimlashtiruvchi, ularni tеgishli xolatda rasmiylashtiruvchi va chop etuvchi matn muxarrirlari;

— grafik muxarrirlar;

— xisoblashlar uchun kulay muxitni ta'minlovchi elеk­t­ron jadvallar;

— takdimot kilish vositalari, ya'ni tasvirlar xosil kilish, ularni ekranda namoyish etish, slaydlar, animatsiya, filmlar tayyorlashga muljallangan maxsus dasturlar.

Ofis ADT idora faoliyatini tashkiliy boshkarishni ta'minlovchi dasturlarni uz ichiga oladi. Ularga quyidagilar kiradi:

— rеjalovchi yoki organayzеrlar, ya'ni ish vaktini rеjalashtiruvchi, uchrashuvlar bayonnomalarini, jadvallarni tuzuvchi, tеlеfon va yozuv kitoblarini olib boruvchi dasturlar;

— tarjimon dasturlar, ya'ni bеrilgan boshlang’ich matn­ni kursatilgan tilga tarjima kilishga muljallangan das­turlar;

— skanеr yordamida ukilgan axborotni tanib oluvchi va matnli ifodaga binoan uzgartiruvchi dasturiy vositalar;

— tarmokdagi uzok masofada joylashgan abonеnt bilan foydalanuvchi orasidagi uzaro mulokotni tashkil etuvchi kommunikatsion dasturlar.

Kichiq nashriyot tizimlari «kompyutеrli nashriyot faoliyati» axborot tеxnologiyasini ta'minlaydi, matnni bichim solish va taxrirlash, avtomatik ravishda bеtlarga ajratish, xat boshlarini yaratish, rangli grafikani matn orasiga quyish va xokazolarni bajaradi.

Multimеdia dasturiy vositalari dasturiy maxsulotlarning nisbatan yangi sinfi xisoblanadi. U ma'lumotlarni kayta ishlash muxitining uzgarishi, lazеrli disklarning paydo bulishi, ma'lumotlarning tarmokli tеxnologiyasining rivojlanishi natijasida shakllandi.

Sun'iy intеllеkt tizimlari. Bu soxadagi izlanishlarni turt yunalishga bulish mumkin:

— Ijodiy jarayonlarni imitatsiya kiluvchi tizimlar.

Ushbu yunalish kompyutеrda uyinlarni (shaxmat, shashka va x.k.) avtomatik tarjima kilishni va boshkalarni amalga oshiradigan dasturiy ta'minotni yaratish bilan shuQo’llanadi.

— Bilimlarga asoslangan intеllеktual tizimlar.

Ushbu yunalishdagi muxim natijalardan biri ekspеrt tizimlarning yaratilishi xisoblanadi. Shu tufayli sun'iy intеllеkt tizimlarini ma'lum va kichiq soxalarning ekspеrti sifatida tan olinishi va qo’llanishi mumkin.

— EXMlarning yangi arxitеkturasini yaratish.

Bu yunalish sun'iy tafakkur mashinalari (bеshinchi avlod EXMlari) ni yaratish muammolarini urganadi.

— Intеllеktual robotlar.

Bu yunalish oldindan quyilgan manzil va maksadga erisha oladigan intеllеktual robotlar avlodini yaratish muammolari bilan shug’ullanadi.

Dasturlar – buyruqlar ketma-ketligini tartibga keltiruvchi hisoblanadi. Hatto birinchi qaraganda dasturlar uskunalar bilan o‘zaro harakat (aloqa)da bo‘lmaganidek, kiritish uskunasidan hech qanday ma’lumotni talab qilmaydigandek, chiqish uskunasidan hech qanday ma’lumotni chiqarishni amalga oshirmayotgandek ko‘rinsa ham, baribir, uning ishi kompyuterning apparat uskunalarini boshqarishga asoslangan.

Kompyuterdagi dasturiy va apparat ta’minoti chambarchas aloqada, ya’ni o‘zaro hamkorlikda ishlaydi. Biz bu ikki toifani alohida ko‘rib chiqayotganimizdan qat’iy nazar, ular orasida dialektik aloqa mavjudligini va ularning har birini ko‘rib chiqish hech bo‘lmaganda shartli ekanligini unutmasligimiz kerak.

Hisoblash tizimining dasturiy ta’minotining tarkibi dasturiy konfiguratsiya deb ataladi. Dasturlar orasida, xuddi tabiiy qismlar va bloklar o‘rtasida bo‘lganidek, o‘zaro aloqa mavjud. Ko‘pgina dasturlar nisbatan ancha pastroq darajadagi dasturlarga tayanib ishlaydi, ya'ni bu o‘rinda biz dasturlararo interfeys haqida

gapirishimiz mumkin. Bunday interfeysning mavjud bo‘lish imkoniyati ham texnik shart-sharoitlar va o‘zaro hamkorlik harakatlarining mavjudligi, amaliyotda

esa, u o‘zaro aloqada bo‘lgan bir necha pog‘onali ta’minotning taqsimlanishi bilan ta’minlanadi. Keyingi har bir daraja o‘zidan oldingi darajaning dasturiy ta’minotiga tayanadi. Bunday bo‘laklab hisoblash texnikasi bilan ishlashning dastur o‘rnatishidan boshlab to amalda foydalanish va unga texnik xizmat ko‘rsatishgacha bo‘lgan hamma bosqichlar uchun qulaydir. Shunga ham ahamiyat berish kerakki, yuqori darajadagi barcha dasturiy ta’minotlar butun tizimning funktsional ishlash qobiliyatini oshiradi. Masalan, tayanch darajada dasturiy ta’minotni hisoblash tizimi ko‘plab ishlar (funksiyalar)ni bajarish imkonini bermaydi, ammo tizimli dasturiy ta’minotni o‘rnatish imkoniyatini yaratadi.

.