O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo texnologiya instituti

Atmosferaga tashlanayotgan ifloslantiruvchi moddalarning chegaraviy 

mumkin bo„lgan miqdorlarini hisoblash 

 

1.  m koeffitsientiquyidagiformuladananiqlanadi

 

69

.

0

44

.

4

34

,

0

44

.

4

1

,

0

67

,

0

1

34

,

0

1

,

0

67

,

0

1

3

3















f

f

m

 

 

2.  f   parametri quyidagi formula orqali hisoblanadi

 

44

.

4

50

12

0

.

2

4

10

10

2

2

3

2

2

3

















T

H

D

w

f

 

f≤100  bo‗lganligi uchun chiqindi issiq hisoblanadi. 

D - chiqindilar manbasining diametri, m. 

w - gaz-havo aralashmasi manbadan chiqishining o‗rtacha tezligi, m/s 

N - manbaning er sathidan balandligi, m  

∆T-  gaz-xavo  aralashmasi  temperaturasi  T

g

 

bilan 

atrof 

muhitdagi 

xavo temperaturasi T

x

 lar farqi.  

 

3.  V

1

 - gaz-xavo aralashmasining xajmi, m

3

/s, quyidagi formula bo‗yicha 

hisoblanadi: 

s

m

W

D

V

/

56

.

12

4

4

2

14

.

3

4

3

2

2

1

















 

4.  n-koeffitsient  V

m 

parametriga  bog‗liq  bo‗lib,  quyidagi  formulalardan 

aniqlanadi: 

V

m

≥2 bo‗lganligi uchun n=1 

5.  V

m

quyidagi formulaga binoan topiladi: 

 

---

67 

 

43

.

2

12

50

56

.

12

65

,

0

65

,

0

3

3

1

















H

T

V

V

m

 

 

6.  YAkka manbadan tashlanayotgan zaxarli moddaning miqdorini CHMM 

dan  oshib      ketmasligini      ta‘minlaydigan      chegaraviy      mumkin   

bo‗lgan chiqindilar miqdori quyidagi formuladan aniklanadi:  

 

s

g

n

m

F

A

T

V

H

С

ЧММ

ЧМЧ

ф

/

31

.

0

1

69

.

0

1

200

50

56

.

12

12

)

02

.

0

05

.

0

(

)

(

3

2

3

1

2





































 

S

f

 - zaxarlimoddaning fon miqdori, mg/m

3

. 

3-jadval 

ATMOSFERAGA TASHLANAYOTGAN GAZ-CHANG CHIQINDILARI VA ULARNI 

TOZALASH USULLARI 

Atmosferaga 

tashlanayotan 

gaz yoki chang 

chiqindilarinin

g manbalari 

Gaz-

changchiqi

ndi-

larningtarki

bi 

CHiqindilarnin

g miqdori 

m

3

/soat 

Gaz-chang 

chiqindilarning 

miqdori m

3

/soat 

CHM

CH 

Qo‗llanila-

yotgan 

tozalash 

usullari, 

tozalagich 

jihozlar 

Gaz-chang 

chiqindilarnin

g 

rekuperatsiyas

i 

gazsi

mon 

CHan

g 

Atmosfer

aga 

tozalanm

asdan 

tashlanay

otgan 

Tozalash

ga berila-

yotgan 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

Kerosin 

fraksiyasini 

gidrotozalash 

uglevodoro

dlar 

0,3 

- 

0.02 

0,28 

0.31 

Absorbsiya, 

absorber 

Qayta 

ishlashga 

beriladi 

 

 

 

 

---

68 

 

FUQARO MUXOFAZASI 

Mamlakatimiz  milliy  davlat  siyosatining  asosiy  yo‗nalishlaridan  biri  aholini 

va  xududlarni  tabiiy  va  texnogen  favqulotda  vaziyatlardan  muhofaza  qilish, 

xavfsizlikni  ta‘minlash,  barqaror  iqtisodiy  rivojlanishga  erishishdan  iboratdir. 

O‗zbekiston Respublikasi xududida quyidagi tabiiy ofatlar sodir bo‗lishi mumkin: 

er va tog‗ ko‗chkilari; sellar, zilzila, bo‗ronlar va boshqalar. 

Bulardan tashqari turli texnogen tusdagi falokatlar va avariyalar sodir bo‗lishi 

mumkinki, bulardan ham e‘tiborni qochirmaslik, ogoh bo‗lish, texnika havfsiziligi 

qoidalariga rioya etish zarur.  

Favqulodda  vaziyat  (FV)  –  odamlar  qurbon  bo‗lishiga,  ularning  sog‗lig‗i 

yoki  atrof  –  tabiiy  muhit  zarar  ko‗rishiga,  anchagina  moddiy  talofotga  va 

insonlarning hayot faoliyati izdan chiqishiga olib kelishi mumkin bo‗lgan yoki olib 

kelgan  avariya,  xalokat,  xavfli  tabiat  hodisasi,  tabiiy  va  boshqa  ofat  oqibatida 

muayyan  xududda  yuzaga  kelgan  sharoit,  albatta    bunday  sharoitni  yuzaga 

kelishida  tabiiy,  texnogen,  ekologik,  xarbiy  va  ijtimoiy  sabablar  alohida  o‗rin 

egallaydi.

 

Ob‘ektda quyidagi turdagi favqulotda vaziyatlar sodir bo‗lishi mumkin: 

-

 Tabiiy xarakterdagi favqulodda vaziyatlar; 

-

 Texnogen xarakterdagi favqulodda vaziyatlar; 

-

 Ekologik xarakterdagi favqulodda vaziyatlar. 

Atrofdagi tabiiy  muhit va potensial xavfli ob‘ektlarning, favqulodda  vaziyat 

manbalari  paydo  bo‗lishini  oldindan  prognoz  qilish  va  profilaktika  qilishning 

ahvolini  kuzatish  va  nazorat  qilishni  tashkil  etilishiga,  shuningdek  favqulodda 

vaziyatlarga  tayyorgarlik  ko‗rishga  qaratilgan  huquqiy,  tashkiliy,  iqtisodiy, 

muxandislik-texnikaviy, 

ekologiya-muhofaza, 

sanitariya-gigiena, 

sanitariya-

epidemiologik va maxsus tadbirlar kompleksidir. 

---

69 

 

O‗zbekiston  Respublikasida  Fuqaro  muhofazasiga  oid  bir  qator  xuquqiy 

me‘yoriy  hujjatlar  va  Vazirlar  mahkamasining  qarorlari  kuchga  kiritilgan. 

Jumladan:  



  Aholini  va  xududlarni  tabiiy  xamda  texnogen  xususiyatli  favqulodda 

vaziyatlardan muhofaza qilish to‗g‗risida (1999 yil 20 avgust)  



 

Fuqaro muxofazasi to‗g‗risida (2000 yil 26 may)  



  Gidrotexnika inshootlariningxavfsizligi to‗g‗risida(1999 yil 20 avgust)  



 

Radiatsiyaviyxavfsizliktug‗risida (2000 yil 31 avgust)  



  Terrorizmgaqarshikurash to‗g‗risida (2000 yil 15 dekabr). 



 

Xavfli ishlab chiqarish obektlarining sanoat xavfsizligi to‗g‗risida (2006 yil 

28 sentyabr) va boshq. 

 

 

 

Fuqaro himoyasining asosiy vazifalari: 

1.Aholini umumqirg‗in qurollardan saqlash. 

2. Xalq xo‗jaligi korxonalarining urush sharoitida ishlash turg‗unligini oshirish. 

3. Qutqaruv va tiklovchi ishlarini olib borish.  

Korxonada fuqaro muhofazasini tashkil qilish omillari yuqoridagilardan iborat. 

          Fuqaro muxofazasi tashkil etish sxemasi 

---

70 

 

 

 

 Korxonada sodir bo‗lishi mumkin bo‗lgan favqulotda vaziyatlar. 

Korxona  territoriyasida  sodir  bo‗lishi  mumkin  bo‗lgan  tabiiy  va  texnogen 

xavfli xodisalarga: zilzila, yong‗in, portlash, kimyoviy zaharlanishlar kiradi. 

 

Ob‘ektda  chang  va  zaharli  gazlar  mavjudligi  ularning  miqdori  saqlanish 

qoidalari deganda, asosan atrof muhitga kuchli ta‘sir qiluvchi va odamlar hayotiga 

ta‘sir  ko‗rsatuvchi  omillarni  tushuniladi.  Korxonadagi  avariyalar,  yong‗in  va 

portlash  kabi  favqulotda    vaziyatlari  yuzaga  kelgan  vaqtida  sodir  bo‗lgan  xavf 

darajasini ko‗rsatadigan ikkita bildirish rejimini belgilanadi. 

1.  YUqori tayyorgarlik rejimi 

2.  Favqulotda rejim 

Корхона раҳбари 

ФМ бошлиғи 

ФМ штаб бошлиғи 

Хизматларни ташкил 

қилиш 

Ёнғинга қарши  

Қидирув 

Алоқа 

Авариявий техника 

Тартибни 

сақлаш 

Умумий озиқ овқат 

таъминоти 

Тиббий хизмат 

---

71 

 

Bunday  xollar  yuzaga  kelgan  vaqtida    xokimiyatlarga,  tuzilmalarga,  tibbiy 

xizmatga, yong‗in xavsizligi xizmatiga xabar berish kerak. 

 

Korxonada  mavjud  kuchli  ta‘sir  qiluvchi  modda.  Uning  miqdori  saqlanish 

tartibi.  

 

Favqulotda  Vaziyat  yuz  berganda  ―Diqqat  Xammaga‖  ovozli  signal  orqali 

ishchi-xizmatchilarga xabar qilinadi. 

 

Kuchli ta‘sir etuvchi zaxarli modda va chang bilan ishlovchi sexlarda ishchi 

va xizmatchilar ob‘ekt fuqaro muhofazasi bo‗limi (FM shtab) xodimlari tomonidan 

shaxsiy ximoya vositalari bilan ta‘minlangan bo‗lishlari kerak. 

Nafas  olish  organlarini  muxofazalovchi    shaxsiy  ximoya  vositalari  –  gazniqoblar,     

nafas  olish  organlarini  turli  kasalliklarni  keltirib  chiqaruvchi  mikroblardan  va 

toksinlardan muhofaza qiladi. 

 

Gazniqoblar ikki turga bo‗linadi: 

1.  Filtrlovchi gazniqolar ( GP 5, GP 7, GP 9, PDF 2SH); 

2.  Ajratuvchi gazniqoblar (IP 46 IP 48). 

Nafas olish organlarning eng oddiy himoya vositalari: 

1.  Respirator; 

2.  CHangga qarshi matoli niqoblar; 

3.  Paxta dokali bog‗gich. 

Inson bir kun davomida o‗rtacha hisobida 800 gr qattiq maxsulot, 2l suv va 40 

m

3

 xavoni iste‘mol qiladi. Bajarilayotgan ishning og‗irligi va intensivligiga bog‗liq 

holda, bu ko‗rsatgich keng ko‗lamda o‗zgaradi. 

Kam  kislorodli  va  bir  nechta  zaharli  moddalar  saqlangan  havo,  zaxarlangan 

hisoblanadi. 

 

Avariya qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‗lmaydigan ishlarini rejalashtirish 

va amalga oshirishdan maqsad, aholini turli favqulotda vaziyatlardan himoyalash, 

---

72 

 

shoshilinch  tibbiy  xizmat  ko‗rsatish,  avariya  oqibatlarini  qisqartirish  hamda 

vayronalardan insonlarni olib chiqishga qaratilgandir. 

 

Avariya  qutqaruv  ishlari  quydagi  vazifalarni  amalga  oshirish    orqali  olib 

boriladi. 

1.  FV  ro‗y  bergan    xududlarida  razvedka  ishlarini  olib  borish  hamda 

xarakatlanish yo‗nalishlarini rejalashtirish. 

2.  Bino  qismlari,  vayrona  uyumlari  orasidan  shuningdek  yonayotgan  binolar 

ichidan insonlarni qidirish va olib chiqish. 

3.  Jabrlangan  insonlarni,  guruxlarga  ajratgan  xolda  birlamchi  tibbiy  xizmat 

ko‗rsatish hamda yaqin ambulatoriyalarga etkazish. 

Boshqa kechiktirib bo‗lmaydigan ishlarga quydagilar kiradi: 

1.  Insonlarni ommoviy piyoda yoki transportda xarakatlanish yo‗llarini ochish 

hamda xavfli jismlardan tozalash. 

2.  Gaz, elektr, suv quvur tiqimlari va boshqa tizimlarda yuz bergan avariyalarni 

to‗xtatish, qutqaruv ishlarini o‗tkazish. 

Korxonada  yong‗in  sodir  bo‗lganda  xarakatlanish  quydagi  tartibda  amalga 

oshiriladi.  Sexda  germetiklik  buzilib  yoki  boshqa  sabab  bilan  yong‗in  chiqqanda 

OPD  turidagi  signalizator  ishga  tushadi.  Bu  signalizator  ishga  tushishi  bilan  

sexdagi  navbatchi  korxonaning  yong‗in  xavfsizligi  bo‗limiga  xabar  beriladi  va 

ishchilarning  tartibli  evakuatsiyasini  ta‘minlashni  nazorat  qilinadi.  YOng‗in 

ixavfsizligi bo‗limi etib kelguncha ishchilar o‗zlari OU 2, OU 9,OU 8 birlamchi o‗t 

o‗chirgichlar  yordamida  yong‗inni  boshqa  ob‘ektga  o‗tib  ketmasligini  nazorat 

qiladi. 

Yong‗in  xizmat  xodimlari  bilan  bir  vaqtda  tibbiy  tez  yordam  ko‗rsatish 

xizmati ham etib keladi. FV oqibatlari tugatilishi bilan qutqaruv ishlari boshlanadi. 

Tartibni  saqlashga  e‘tibor  beriladi.  Yong‗in  yoki  avariya  sodir  bo‗lishida 

odamlarni  xavfsiz  boshqa  joyga  chiqish  yo‗llari  bo‗lishi  binolarni  loyihalash  va 

qurish  vaqtida  hisobga  olingan.  Yong‗in  havfsizligi  norma  qodalariga  asosan 

---

73 

 

evakuatsiya  yo‗llari  o‗tga  chidamli  materiallardan  tayyorlangan,  harakat  yo‗lida 

hech  qanday  to‗siqlar  yo‗q.  Korxona  binosida  2ta  chiqish  evakuatsiya  yo‗llari 

mavjud. 

Jarayondaishlatiladigan  xom-ashyolar  ma‘lum  talab  asosida  omborlarda 

saqlanadi.  Quyosh  nuri  to‗g‗ridan-to‗g‗ri  tushmaydigan,  yopiq,  quruq  joyda, 

xarorat  30

o

S  dan  yuqori  bo‗lmagan,  namlik  80%  dan  ko‗p  bo‗lmagan  joyda  

saqlanadi.