O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti saidov Shavkat Jumaboyevich

Tayanch tushunchalar: Xunlar, xunlar imperiyasi, xalqlarning buyuk 
ko‗chishi, skiflar, Baqtriya, kushonlar, tangriqut. 
Savol va topshiriqlar: 
1. Xunlar to„g„risida nimalarni bilasiz? 
2. Markaziy Osiyo xalqlari bilan ular o„rtasidagi aloqalar nimalarda 
ko„rinadi? 
3. Xunlar va xalqlarning buyuk ko„chishlari va uning oqibatlari haqida 
nimalarni bilasiz? 

---

76 
2.10. Yuejchilar va Xunlar, Kushonlar saltanatining shakllanishi. 
Ijtimoiy-iqtsodiy munosabatlar 
O’quv maqsadi: Yuejchilar qabilalari va ularning qadimgi Farg‟ona va 
Yunon-Baqtriya yerlariga bostirib kirishi, Kushonlar saltanatining tashkil 
topishi, Kushonlar podsholigining Afg‟oniston, Pokiston va Hindiston 
hisobiga kengayishi, Kushonlar davlat tuzumi va boshqaruv shakli, mada-
niyati, Xitoy va Rim bilan munosabatlari haqida talabalarga batafsil ma‟-
lumot bersih, tarixiy davr haqida tushuncha va ko‟nikmalar hosil qilish. 
Spitamen qo‗zg‗oloni mag‗lubiyatidan so‗ng, miloddan avvalgi IV asr 
oxirlarida xitoy manbalarida yuechjilar deb atalgan massaget qabilalari 
Sharqiy Turkistondan to Mug‗uliston chegaralarigacha bo‗lgan hududlarga 
ko‗chib ketganlar. Xitoyning shimolda esa xun qabilalari yashardi. Ular 
Sharqiy Turkistonda joylashib olib, xunlarni o‗z ta‘sirlariga olish niyatida 
bo‗lganlar. Ularning bu niyati ayniqsa miloddan avvalgi III asrning 
ikkinchi yarmida to‗la namoyon bo‗la boshlaydi. Sababi, xuddi shu davrda 
Markaziy Osiyoning janubi-sharqiy viloyatlarida Yunon-Baqtriya davlati 
tarkib topib, yuechjilarni bezovta qilmoqda edi. Yunon-Baqtriyaga qarshi 
Markaziy Osiyo qabilalarining birlashgan mustaqil qo‗shinining zaruriyati 
kelib chiqqan edi. Yunon-Baqtriya podsxosi Yevtidem massaget qabilala-
rini bu harakatlarini barbod etish maqsadida xunnlardan mohirona foyda-
lanadi. Yevtidem miloddan avvalgi 206 yilda salavkiylar hukmdori Antiox 
III bilan shimol ko‗chmanchilariga qarshi harbiy ittifoq tuzadi. Bundan 
xabardor bo‗lgan xun shahzodasi Mode yuechjilar qo‗lidan qaramlikdan 
qochadi, o‗z otasini hokimiyatdan ag‗darib tashlab, yuechjilar ustiga 
lashkar tortib boradi. Miloddan avvalgi 176 yilda xunlar yuechjilar ustiga 
ikkinchi marta hujum uyushtiradilar. Oqibatda xunlar 165 yilda yuechji-
larni g‗arbga uloqtirib tashlaydilar. Rivoyatlarga qaraganda xun hukm-
dorlari mag‗lub bo‗lgan yuechjilar podsxosining bosh suyagidan kosa 
yasab, g‗alaba sharafiga unda sharob ichib yurgan ekanlar. Yuechji qabi-
lalari qadimgi Farg‗ona yerlariga chekinadilar va o‗sha yerda istiqomat qila 
boshlaydilar. Manbalarda yozilishicha, qadimgi Farg‗onani shimoliy 
tumanlarida yuechjilar qishloq va shaharlar barpo etadilar. 
Bu davrda yagona bir podsho bo‗lmagan, balki urug‗ va urug‗ yabg‗ulari 
qabila oksoqollari qo‗l ostida birlashganlar. Jumladan,hozirgi Namangan 
viloyatining Yangiko‗rg‗on tumani hududida Kushon qishlog‗i va 
Kosonsoyda Koson shahrini yuechjilar barpo qilgan edilar. Ma‘lumki, 
miloddan avvalgi 155 yilda Yunon-Baqtriya davlati inqiroz sari yuz tutdi. 
Kushonlar to‗g‗risida eng kerakli ma‘lumotlarni "Kichik Xan tarixi" asari 
(Xitoy sulolasi)dan, shuningdek, Kushon hukmdorlarining tangalaridan va 

---

77 
ular qurib qoldirgan yodgorliklardan olish mumkin. 
Xitoy solnomalarida kelishicha, Yuechjilar Baqtriyada 5 ta oilaga bo‗linib 
yashadilar. Guyshuan oilasining yabg‗usi qolgan 4 oila yabg‗ularini 100 yil 
mobaynida o‗ziga tobe etib, Guyshuan podsholigini tashkil qiladi va poytaxti 
taxminan Baqtra bo‗lgan deyiladi. Uning yabg‗usi Kiotszyukyu (ayrim 
manbalarda Geray) Parfiya bilan urush olib borib, hozirgi Afg‗oniston 
hududlari va Qobulni egallab olgan. Keyinchalik uning o‗g‗li Hindistonni 
bosib oladi va uni boshqarishni o‗z lashkarboshilaridan biriga topshiradi. 
Uning qo‗shnilari bu davlatni "Guyshuan" deb atagan bo‗lsa, Xitoyda ularni 
hali ham o‗sha eskichada yuechji deb atashardi. Kushon podsholarining 
nomlari Xitoy yozma manbalarida juda noaniq transkripsiyada berilgan. Hin-
diston va Markaziy Osiyodan topilgan tangalar yordamida kushon podsho-
larining nomini bilishimiz mumkin. 
Bir vaqtning o‗zida Kushon hukmdorlarining hukm surgan yillari 
to‗g‗risida ham Hindiston, ham Xitoyda yozilgan qaydnomalar mavjud. 
Lekin ularda berilgan sanalar keskin farqlanadi. Buning sababi nimada? 
Bunga sabab Xitoyda oy va quyosh kalendarlariga amal qilingan. 
Hindistonda esa Xitoydan farqli ravishda Budda, Vikram va Saka kalen-
darlari amalda bo‗lgan. Ular mingliklar va yuzliklar (1000, 100)ni ifoda-
lashmagan. Ularda faqat birliklar va o‗nliklar (1-10) mavjud bo‗lganligi 
uchun olimlar hanuzgacha solishtirish yo‗li bilan Kushonlar hukmron-
ligining aniq xronologiyasini aytib bera olmaydilar.
Ularning ilk podsholaridan biri Kudzula Kadfiz bo‗lgan. U taxminan mil. 1 
asrda 10 15 yil davomida hukmronlik qilgan. Shu davrda u alohida ajralib 
ketgan yuechji, tohar qabilalarini birlashtirgan. Kudzula Kadfiz arshakiylar 
hukmdori bilan, saklar (Xindiqush janubidagi) bilan jang qilib Qobul 
atrofidagi viloyatlarni, shuningdek Kashmirni ham ishg‗ol etdi. U Kushon 
podsholigi hududini Sug‗ddan yuqori Hind daryosigacha Pomirdan 
Parfiyagacha kengaytirdi. 
Kudzula Kadfiz tangalarni Rim saltanati va Parfiya podsholari zarb etgan 
tangalarga taqlid qilib chiqargan. Shu boisdan ham bu davrdagi tangalarda 
«Kudzula Kadfiz Yabg‗u» degan yozuvli tangalar zarb etilgan. Kudzula 
Kadfiz vafotidan so‗ng uning o‗g‗li Vima Kadfiz (yoki Kadfiz II) taxtga 
o‗tiradi. U Hind daryosi havzasidagi va Panjobdagi viloyatlarni bosib 
olishga harakat qilgan. 
Bu hududni boshqarib turgan grek-makedonlar kichik hukmdorlarining 
qo‗shinini yengib, o‗z davlati chegaralarini to Banorasgacha kengaytirgan. 
Bundan keyin Kushon chor davlati Buyuk Kushonlar saltanati deb atala 
boshlandi. U Vima Kadfizga atab tosh haykal o‗rnatganlar. Bu haykal 
Hindistonning Matxura shahrida qad ko‗targan. U shuningdek, mamlakatda 
pul islohotini o‗tkazib, o‗z nomidan tangalar zarb etgan. Kushon hukmdorlari 
ichida birinchi bor oltin tanga zarb ettirgan shoh Vima Kadfizdir. U joriy 

---

78 
qilgan 
oltin 
tangalar 
Rim 
oltin 
tangalarining 
hajmi, 
og‗irligi,bezaklari,oltinning sifati, hatto og‗irligi (8 gramm) bilan bir xil 
bo‗lgan. Bu tangalar "Dinarius-Aureus" nomi bilan atalgan. Ushbu tangalarni 
biz Rim imperatori Avgust joriy etgan tangalarning ayni nusxasi deb atasak 
ham bo‗ladi. Avgust va Vima Kadfiz bir davrda yashamagan bo‗lsalar, 
qanday qilib Vima Kadfiz Rim oltin tangalaridan nusxa olishi mumkin? - 
degan savolga D. Makdouell quyidagicha javob bergan: "O‗z davrida Rim 
tangalari tangalari tashqi bozorda o‗z o‗rniga ega bo‗lgan, o‗sha paytlarda 
Rim Parfiya bilan chegaradosh bo‗lgan. Keyinchalik, Parfiyani Kushon va 
Hindiston bilan savdo aloqalari natijasida Rim tangalari ushbu hududlarga 
kirib qolib, shoh bu tangalarning ba‘zi elementlarini o‗zgartirib o‗z nomidan 
tangalar zarb qildirgan bo‗lishi mumkin".
Kushonlarning tangalari quyidagicha ko‗rinishda bo‗lgan: 
Old tomonida: shohning boshi (uning boshiga mato bog‗langan, bu uning 
"hukmdorlik" belgisi bo‗lgan) va "Nika" ma‘budasining u tomon uchib 
kelayotgani ("Nika" shohlik, hukmdorlik ato etuvchi ma‘buda) 
tasvirlanadi. 
Orqa tomonida 4 xil grekcha va kushoncha yozuv uchraydi:
1. Hukmdor. 
2. Tiran (boshqaruvchi). 
3. Noaniq (Kushon tilida bo‗lgani uchun). Olimlarning taxminicha 
"Kushon", "Gushon"bo‗lishi mumkin. 
4. Hukmdorning ismi. (Ilk hukmdor Geray mil. avv. I asr oxiri – milodiyI 
asr). 
Shuningdek, bizgacha Kushonlar davrida muomalada bo‗lgan "nomsiz 
tangalar" ham yetib kelgan. Ushbu tipdagi tangalar Tojikiston hududidan 
topilgan bo‗lib, ushbu tangalarning muallifi ko‗rsatilmasdan, faqatgina '"Soter 
megas" (shohlar shohi - ulug‗qutqaruvchi) degan yozuv uchraydi. Ushbu 
tangalar aynan kimga tegishli ekanligi to‗g‗risida bir necha variantlar bor:
- Masson, Pugachenkova: Kudzula Kadfiz chiqargan bo‗lib, davlat ishla-
ridan pastroq mavqe‘da bo‗lgan ishlarda (qora bozorda) muomalada bo‗lgan. 
- A. Somonetga: Kadfiz II chiqargan bo‗lib, u yoshligida davlatni otasi 
boshqargan, Kadfiz II esa maydaroq joy va maskanlarni boshqargani 
uchun, otasi uning obro‗sini ko‗tarish uchun "nomsiz tanga" chiqarishga 
ruxsat bergan. Tangada o‗z nomini bermaganiga sabab, o‗sha paytda 
boshqaruv tizimi to‗laligicha otasining qo‗lida bo‗lganligidir. 
- E.V.Zayman fikricha, har bir shoh shu turdagi tangalarni muntazam 
ravishda past tabaqa vakillari uchun muomalaga chiqarilgan. 
"Yuqoridagi tahminlarni tahlil qiladigan bo‗lsak, bizga ma‘lumki Vima 
Kadfiz Hindistonni bosib olgan, u shu yerdagi Matxuri va Kashmir 
shaharlarida dam olib turgan. Aynan nomsiz tangalar shu maskanlarda 
ko‗p topilgani uchun, nomsiz tangalar shu yerlik aholi uchun maxsus 

---

79 
chiqarilgan degan fikrga kelishimiz ham mumkin. 
Kushon davlati bu davrda eng gullagan va hududlari juda ham kengaygan 
davrni o‗z boshidan kechiradi. Kanishka budda dinini rasmiy ravishda davlat 
dini deb e‘lon qiladi. Buddizmni qabul kilib, uning saltanat miqyosidagi 
tashviqotchisi va himoyachisiga aylanadi. Kanishka davlat poytaxtini Dalvar-
zindan Peshovarga ko‗chiradi. Milodning I asr 70-80-yilarida Sharqiy Turkis-
ton yerlari masalasida Xitoy-Kushonlar xitoyliklarning Sharqiy Turkistondagi 
yerlarini egallash uchun qilgan harbiy harakatlarga xayrixoh bo‗lganlar. Hatto 
ular 84 yilda Xitoylarga qarshi kurashish uchun Qashqarga yuborilgan 
Qang‗uy qo‗shinini tezda chaqirib olishni Qang‗uy podsxosidan talab ham 
qiladi. Natijada Qang‗uy podsxosi o‗z ko‗shinini chaqirib oladi. Qashg‗ar 
hokimligi esa xitoyliklarga taslim bo‗ladi. Shundan so‗ng kushonlar Xitoyga 
Turfonni bosib olishga yordam berdi. Buning sababi Kushon elchisi katta 
sovg‗alar bilan Xitoy hukmdorining qizini Kushonlar podsxosiga uylantirish 
maqsadida Xitoyga borgan edi. Xitoy hukmdori uni qamoqqa oladi. Natijada 
ikki o‗rtaga sovuqchilik tushadi. O‗zini haqoratlangan deb hisoblagan Kushon 
hukmdori 70000 kishilik qo‗shin bilan Xitoyga qarshi yurish qiladi. O‗zaro 
kurashda u yengilib, Sharqiy Turkistondan qochishga majbur bo‗ladi. Kushon-
lar Sharqiy Turkistonda o‗z hukmronliklarini o‗rnata olmagan bo‗lsalarda, 
Hindiston yilnomalarida Kanishkaning Tarim havzasini bosib olganligi haqida 
ma‘lumotlar berilgan. Xullas, Kanishka podsholik qilgan 23 yillik davrda 
Kushonlar davlati hududlari juda ham kengaygan. 
Soson podsxosi Shopur I yozdirgan «Zoroastr kaabasida» kushonlar 
saltanatining hududi haqida: «Kushonlar mamlakati Peshovar, Qashqar, 
So‗g‗d va Chochgacha cho‗zilgan» -deyiladi. Markaziy Osiyoda kushonlar 
asos solgan 3 ta mashhur shahar bo‗lgan: 
1 - Koson - Farg‗ona vodiysida; 
2 - Kattaqurg‗on - Zarafshon vohasida; 
3 - Kesh - Qashqadaryo viloyatidir. 
Kushon davlatining xalqaro elchilik va savdo aloqalari keng rivoj topgan 
edi. Kushonlar 4 yo‗nalish orqali tashqi savdo olib borganlar: 1 - 
Xitoygacha; 2 - Hindistongacha; 3 – Parfiyagacha; 4 - Kama daryosi 
bo‗ylarigacha; 
Kushonlar doimo Parfiya savdogarlari bilan G‗arb yo‗li uchun raqobatchi 
hisoblanganlar. Odatda har bir davlat hududidan oyiga bir karvon 
chiqariladigan bo‗lsa, Kushonlar g‗arb tarafga oyiga ikki marotaba karvon 
chiqarganlar, bu ish Parfiyani raqobatdan chiqarish maqsadida qilingan. 
Bunga dalil qilib Rim hududlarida Kushon tangalarining Parfiya tanga-
laridan ko‗ra ko‗proq topilganligini keltirishimiz mumkin. 
Chetdan Kushonga kirib kelgan asosiy tovarlar ro‗yxati quyida jadval 
shaklida berilgan. 

---

80