O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti saidov Shavkat Jumaboyevich

Tayanch tushunchalar: Eneolit, Sarazm, Lavlakon, Beshbuloq, Anov, 
Nomozgohtepa, metallurgiya, xumdon, sug‗orma dehqonchilik, ko‗p 
xonali uylar, misgarlik, degrezlik, kulba, xilxona, terrakota. 
Savol va topshiriqlar: 
1. Eneolit davrida yashagan qabilalar mashg„ulotlari haqida gapirib 
bering. 
2. Insonlar metalldan qanday foydalanishgan? 
3. Eneolit davri madaniyati deganda nimani tushunasiz? 
 
 
 

---

23 
1.5. Markaziy Osiyoda bronza davri va ilk shaharsozlik 
O’quv maqsadi:Markaziy Osiyoda bronza davrining boshlanishi, shahar 
tipidagi aholi punklarini tashkil topishini ijtimoiy-iqtisodiy asoslari, 
dehqonchilikning keng yoyilishi, dastlabki mehnat taqsimoti, ortiqcha 
mahsulotning paydo bo‟lishi, urug‟ jamoasidan qo‟shni jamoasiga o‟tish-
ning boshlanishi to‟g‟risida talabalarga atroflicha ma‟lumot berish, 
sivilizatsiya jarayonlari haqida to‟iq tasavvurga ega bo‟lish. 
Markaziy Osiyoda bronza asri o‗ziga xos alohida bir davrni tashkil qilib, 
aholining deyarli bir yarim ming yillik turmush tarzini o‗zida ifoda etadi 
(miloddan avvalgi III ming yillik o‗rtalaridan to I ming yillikning 
boshlariga qadar). Bronza asri tosh asriga nisbatan juda qisqa davrni o‗z 
ichiga oladi. Birinchi marta bronza mil. avv. III minginchi yillikda Old 
Osiyo va Hindistonda kashf etilgan. Arxeolog olimlarimizning Markaziy 
Osiyo hududida olib borgan ilmiy ishlari shuni ko‗rsatdiki, bronza davrida 
ovchilik va termachilik ijtimoiy va iqtisodiy hayotda o‗zining dastlabki 
rolini asta-sekin yo‗qotib borgan. Aholining asosiy yashash manbai deh-
qonchilik va chorvachilik bo‗lib qoldi va bu esa metallga bo‗lgan talabni 
yanada oshirdi. Qadimgi "metallurglar" ma‘lum davrdan so‗ng qalayni 
misga qorishtirib bronza (jez) olishni kashf etganlar. Bronza egiluvchan 
metall bo‗lsada, ammo misga nisbatan ancha mustahkam metall. Bronza-
dan keskir, ya‘ni o‗tkir tig‗ beradigan qurollar yasash mumkin bo‗lgan. 
Aynan bronzaning shu xususiyatlari qadimgi "metallurglar" diqqatini jalb 
etgan. Natijada bronza ibtidoiy xo‗jaliklarning hamma sohalariga kirib kela 
boshlagan. Insonlar hayotida tub ijtimoiy, iqtisodiy o‗zgarishlar, rivojla-
nishlar sodir bo‗lgan. Bronza davriga xos ana shunday rivojlanishning 
belgilaridan biri sifatida - agrar xo‗jalik va hunarmandchilik sohasidagi 
yangiliklarni ko‗rsatish mumkin. Sug‗orma dehqonchilik o‗troq aholining 
uzviy turmush tarziga aylandi. An‘anaviy dehqonchilik hududlarida bronza 
davri ikki bosqichni tashkil etadi.
Markaziy Osiyoning janubi-g‗arbidagi ilk dehqonchilik jamoalari tari-
xining birinchi bosqichi - Nomozgoh VI va V bosqichlariga to‗g‗ri kelsa, 
ikkinchi bosqichi Nomozgoh IV bosqichiga mos tushadi. Ilk bronza davri 
Nomozgohning ikkinchi bosqichiga to‗g‗ri keladi. Rivojlangan bronza 
davri esa Nomozgoh III bosqichiga to‗g‗ri keladi.Bu davr sopol buyumlari 
odatda hech bir naqshsiz, kulolchilik dastgohida ishlangan. Kulolchilik 
charxi esa sopol ishlab chiqarishda Nomozgoh IV bosqichining so‗nggi 
fazasida qo‗llana boshlangan. Umuman, bu davr uchun muhtasham ibodat-
xona va saroy tipidagi monumental inshootlar qurilishi xarakterlidir. 
O‗zbekiston hududida ham bronza davriga oid juda ko‗plab manzilgohlar 
aniqlangan. Ayniqsa, qadimiy So‗g‗diyona mintaqasida ilk shahar mada-
niyatining ildizlarini o‗zida aks ettirgan yodgorliklar arxeologlar tomonidan 

---

24 
keng o‗rganilgan. Shuni qayd qilish kerakki, qadimgi So‗g‗diyona haqida gap 
ketganda ko‗z o‗ngimizda vatanimizning to‗rt viloyati -Samarqand, Navoiy, 
Buxoro va Qashqadaryo gavdalanadi. So‗g‗diyonaning o‗ziga xos tarixiy 
madaniy o‗lka sifatida tarkib topishi,rivojlanishi va gullashida Zarafshon 
daryosining ahamiyati beqiyosdir. Zarafshon daryosi tufayli So‗g‗dlik bobo-
dehqonlar bronza davridayoq o‗troq manzilgohlari, ya‘ni qishloqlarga asos 
solishgan. Mazkur qishloqlarning qoldiqlari endilikda Zamonbobo va Sarazm 
madaniyatlari nomi bilan fanga kirtilgan. 
Yaqin kunlargacha So‗g‗dning bosh shaharlari bo‗lgan Samarqand va 
Buxoroning XXV asrlik tarixining ildizlari qaysi davrga borib taqalishini 
bilmas edik. Shuning uchun ham chet ellik ayrim tarixchilar o‗rtasida Sa-
marqand va Buxoroga shahar madaniyati Eron ahamoniylari yoki yuno-
nistonlik ellinlar tomonidan keltirilgan degan tasavvur paydo bo‗ldi. 
Zamonbobo va Sarazm yodgorliklarining topilishi ana shu g‗ayriilmiy 
fikrlarga nuqta qo‗ydi va So‗g‗dning shahar madaniyati aynan shu o‗l-
kaning eneolit va bronza davri yodgorliklari - Sarazm va Zamonbobo 
madaniyatlari asosida kelib chiqqanligini isbotladi. 
Zamonbobo Zarafshonning quyi oqimi havzasida, uning qurib borayotgan 
o‗zanlaridanbirining yoqasida hosil bo‗lgan ko‗lning nomidir. 1950 yilda 
akademik Ya.G‗.G‗ulomov ana shu ko‗lning shimoliy sohilida qadimgi 
qabristonga duch kelgan. Shuningdek, u ko‗l yoqasida, cho‗l shamoli 
uchirib ketgan taqirlikda, usti ochilib qolgan bir necha qabrlarni uchratadi. 
Eneolit va ilk bronza davriga oid bo‗lganbu yodgorliklarda avval 
Ya.G‗.G‗ulomov, so‗ngra A.Asqarov qazishmalar olib bordi. Zamon-
boboda o‗tkazilgan qazishmalar davrida 45 ta qadimgi mozor qoldiqlari 
topib o‗rganildi. Qabrlar hozirgidek lahad shaklida bo‗lib, skeletlar o‗ng va 
chap yoni bilan huddi ona qornida yotgan chaqaloq singari g‗ujanak bo‗lib 
yotganligi aniqlandi.
So‗g‗diyonada ilk dehqonchilik madaniyatiningboshqa bir buyuk 
yodgorligi qadimgi Sarazm qishlog‗i hisoblanadi. Hozirgi Sarazm qishlog‗i 
Samarqandning Tojikiston bilan chegaradosh tumanida joylashgan. 
Sarazmda qadimdan o‗zbeklari yashab kelgan. Shu qishloqning Avazali 
uchastkasida istiqomat qiluvchi Ashurali Toyloqov 1976 yilning kuzida o‗z 
tomorqasi va qo‗shnilari hovlisidan topilgan sopol siniqlari, bronza bolta 
va pichoqlaridan iborat ashyoviy dalillar bilan Panjikent muzeyiga 
murojaat qilgan. Bu yodgolikda 1977 yildan buyon panjikentlik arxeolog 
Abdullo Isaqov arxeologik qazishmalar olib bormoqda. 
Kulbalar va xilxonalarni qazish vaqtida arxeologlar sirtiga rangli bezak 
solingan sopol parchalari, mis oyna, oltin va kumushdan yasalgan 
taqinchoqlar, qimmatbaho toshlar bronza, lazurit va serdalikdan yasalgan 
munchoqlar topganlar. Sarazmning birinchi bosqichga oid materiallar ko‗p 
jihatdan Janubiy Turkmanistonda topilgan va eneolit davriga oid yodgor-

---

25 
liklarga aynan o‗xshab ketadi. Sarazmning ikkinchi boskichidan boshlab 
uy-joy qurulishida alohida xonalar o‗rtasida doira va to‗rtburchak shaklida 
ishlangan muqaddas otashkadalar (altarlar)ning paydo bo‗lishi qadimgi 
sarazmliklarning olovga sig‗inishidan darak beradi. Keyinchalik bu yerda 
ibodatxonalar qurila boshlagan.
Bronza davrida dehqonchilik vohalarida alohida-alohida aholining 
joylashish tuzumi shakllandi. Aynan shu narsa shahar tipidagi aholi punkt-
larining shakllanishiga shart-sharoitlarni yaratdi. Shahar tipidagi aholi 
punktlari yuzaga kelish omillarini bilish ham muhim ahamiyatga egadir. 
Birinchi omil - aholi zichligi va konsentratsiyalashuviga olib kelgan oziq-
ovqat yetishtirish usulidir.Dehqonchilik vohalarida aholi zichligi ovchilik 
va termachilik davriga karaganda deyarli 100 barobar zichroq bo‗lgan. Shu 
sababli dehqonchilik jamiyatlarining ilk bosqichliridagiga nisbatan yirik 
aholi markazlari paydo bo‗ladi. Masalan, Turkmaniston miloddan avvalgi 
4-3ming yillardayoq aholisi 2000 yoki undan ortiq dehqonchilik qishloqlari 
mavjud bo‗lgan . 
Ikkinchi omil - hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishi. 
Ikkinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti natijasida ayrim aholi punktlari asosan 
maxsus ishlab chikarish, ya‘ni hunarmandchilik bilan shug‗ullanadigan 
aholi to‗plana boshladi. Hunarmandchilikning ajralishi jarayoni bilan 
shaharlarning paydo bo‗lishi jarayoni bir vaqtda borgan. Shuni alohida 
ta‘kidlash joizki, dastlabki shahar tipidagi aholi punktlarida aholi 
hunarmandchilikdan ko‗ra ko‗proq dehqonchilik bilan shug‗ulanganlar. 
Shaharlarning asta sekin rivojlanib borishi bilan hunarmanchilik shahar 
hayotida toboro muhim mavqe‘ uynay boshlagan. Hunarmanchilikning 
yangi sohalar paydo bo‗la boshlagan. Umuman shahar va hunarmandchilik 
bir birlarining yuksalishiga sharoit yaratgan. 
Uchinchi omil - jamiyatdagi ijtimoiy tabaqalanish va shakllanib borgan 
boshqaruv organlaridir. 
To‗rtinchi omil - o‗zaro aloqalarning rivojlanishidir. 
Beshinchi omil - esa diniy tushunchadir. Sababi turli ilohlarga atab 
qurilgan ibodatxonalar hamma aholi punktlari uchun markaz bo‗lgan 
shaharlarda qad ko‗targan. 
Miloddan avvalgi IV – III ming yilliklarda janubiy Turkmanistonda 
birinchi loydan ishlangan g‗ildiraklar paydo bo‗lgan. Transportning rivoj-
lanishi shaharlarga qishloq xo‗jaligi tumanining markazi, qo‗shimcha 
mahsulot to‗planadigan va taqsimlanadigan markaz vazifasini o‗tash 
imkonini ham yaratdi.
Shaharlarning tashkil topishi va rivojlanishi sivilizatsiyaning tarkibiy 
qismidir. Ma‘lumki, sivilizatsiya kishilik jamiyati rivojining ma‘lum 
davrida paydo bo‗ladi. Sivilizatsiyaning yuzaga kelishida va rivojlanishida 
shahar yetakchi rol o‗ynaydi. Sababi, shaharlar sivilizatsiya paydo bo‗lishi 

---

26 
va rivojlanishini ta‘minlagan barcha jarayonlar kechgan markaz rolini 
bajargan. Shu sababli sivilizatsiya iqtisodiy, madaniy asoslarining va ilk 
tabaqaviy jamiyatlarning tashkil topishi shahar tipidagi aholi punktlarining 
tashkil topishi va rivojlanish bilan birga bog‗liq jarayon sifatida qaraladi. 
Bu jarayon fanda «shahar inqilobi» deb ataladi. 
Hunarmandchilikning ajralish jarayoni bilan shaharlarning paydo bo‗lishi 
jarayoni bir vaqtda borgan. Shuni alohida ta‘kidlash joizki, dastlab shahar 
tipidagi aholi punktlarida aholi hunarmandchilikdan ko‗ra ko‗proq 
dehqonchilik bilan shug‗ullanishgan. Shaharlarning asta-sekin rivojlanib bo-
rishi bilan hunarmandchilik shahar hayotida tobora muhim mavke‘ o‗ynay 
boshlagan. Hunarmandchilikning yangi sohalari paydo bo‗lgan. Umuman, 
shahar va hunarmandchilik bir-birlarining yuksalishiga sharoit yaratgan. 
Markaziy Osiyoda qadimgi shahar tipidagi aholi punktlarida hunarmand-
chilikning metalurgiya va kulolchilik kabi tarmoqlari rivojlangan.
Bronza davriga oid manzilgohlar hozirgi Xorazm va Qoraqalpog‗iston 
hududlaridan ham topilib o‗rganilgan. Amudaryo etaklaridagi Tozabog‗yob 
kanali yaqinidan topilgan Tozabog‗yob madaniyati, Amirobod kanali etakla-
ridan topilib o‗rganilgan Amirobod madaniyati shular jumlasiga kiradi. Bu 
manzilgohda yashagan odamlar o‗troq holda urug‗ jamoa bo‗lib yashaganligi 
sug‗orma dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‗ullanganligi aniqlandi. 
Mamlakatimizning shimolidagi cho‗l va dasht joylarida chorvador urug‗ 
jamoalari va qabilalar yashagan. Ularda chorvachilik xo‗jalikning asosiy 
tarmog‗i bo‗lgan. Otliqlar-cho‗ponlar qoramol, ko‗y, echkilardan iborat 
podalarii uzoq joydagi yavlovlarga haydab borganlar. 
Bronza davri oxirlarida chorvador qabilalarning o‗z podalarini haydab 
o‗troq dehqon jamoalari yashaydigan vohalarga tinch yoki zo‗rlik bilan 
kirib borganligi ham kuzatiladi. Natijada etnik jarayonlar kuchayib shimol 
va janub qabillarining dastlabki aralashuvi yuz berib, hozirgi zamon o‗zbek 
va tojiklarining dastlabki etnik qatlami shakllana boshlagan.